رونمایی معاونت علمی از سکو یا پوستۀ هوش مصنوعی؟!
زهرا رمضانی - نفس‌های 1403 به شمارش افتاده بود که «نسخه اولیه سکوی ملی هوش مصنوعی» با حضور حسین افشین، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رونمایی شد. سکویی که افشین آغاز به کار آن را به معنی عضو شدن در باشگاه جهانی هوش مصنوعی اعلام کرد.
در دنیای امروز که هوش مصنوعی حرف اول را در دنیا می‌زند و هر چه جلوتر می‌رویم جنبه‌های مختلف زندگی دستخوش تغییرات جدی وابسته به این تکنولوژی می‌شود، برخورداری از تجهیزات و امکاناتی که بتواند نیاز‌های فعالان این عرصه را رفع کند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است اما با نگاهی به اظهارنظر‌های مطرح‌شده اهالی علم و فناوری بعد از رونمایی سکو به نظر می‌رسد هنوز کشور راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب دارد. اگرچه مسئولان معاونت علمی در همان مراسم اعلام کردند قرار است تا 3 ماه آینده تست‌های مختلفی روی این سکو انجام شود تا از این طریق، سکو برای تست نهایی در تیرماه آماده شود اما حواشی ایجادشده به حدی پررنگ شد که عملاً این اقدام معاونت علمی را به حاشیه برد و نحوه رونمایی سکوی ملی و ویژگی‌های مطرح‌شده مورد انتقادات جدی فعالان و متخصصان این حوزه قرار گرفت.
سکوی ملی از نسخۀ دمو تا نسخۀ اولیه!
مهرماه سال گذشته بود که تیمی از اساتید برجسته دانشگاه صنعتی شریف با همکاری جمعی از متخصصان کار روی راه‌اندازی یک سکو را شروع کردند و نسخه دموی آن را 5 بهمن‌ماه و همزمان با نمایشگاه پیشگامان پیشرفت با حضور مقام‌معظم‌رهبری ارائه کردند. خبری که آن زمان در بین اخبار دیگر آن روز‌ها گم شد. معاون علمی رئیس‌جمهور در همان رویداد وعده داد که نسخه اولیه سکو اسفندماه در دسترس قرار گرفته و برنامه بعدی معاونت هم افتتاح مرکز پردازش سریع تا اردیبهشت‌ماه 1404 خواهد بود. اتفاقی که در اسفندماه محقق شد تا از این طریق بستر برای رسیدن به نسخه عمومی سکوی ملی در شهریورماه و در نهایت نسخه نهایی در اسفند امسال آماده شود؛ اتفاقاتی که باید منتظر ماند و دید تا تاریخ‌های اعلام‌شده چقدر امکان تحقق خواهد داشت. اما آنچه از حالا می‌توان به آن اشاره کرد این است که قطعاً سکوی رونمایی‌شده نتوانسته اقبال فعالان این حوزه را با خود همراه کند.
تعهد به آینده؛ شوخی یا سیاست جدی معاونت
نسخه اولیه سکوی ملی در 25 اسفندماه سال گذشته رونمایی شد. در سکویی که قرار است از آن به‌عنوان زیرساخت اولیه و مورد نیاز برای تحلیل داده‌ها برای توسعه این حوزه با کاربرد‌های مختلف استفاده شود، از مدل‌های متن باز هوش مصنوعی استفاده شده است. تیم سازنده آن 390 میلیون توکن را برای توسعه این سکو مورد بررسی قرار دادند و به گفته محمدرضا ربیعی، رئیس پژوهشکده فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف امکان افزودن مدل زبانی بزرگ جدید به سکو مانند DeepSeek به اجزای دیگر سکو را هم باید از جمله ویژگی آن دانست.
حسین افشین، معاون علمی رئیس‌جمهور در مراسم رونمایی از نسخه اولیه سکوی ملی از تعهد به آینده گفته و اعلام کرده «این مسیر، یک مسیر تدریجی اما قطعی است. همین امروز مسیر بزرگ بعدی را آغاز می‌کنیم؛ خلق یک «مدل زبانی بزرگ ایرانی»، تماماً بومی، و کاملاً متن‌باز.» او تأکید کرده که «این مدل فقط گامی فناورانه نیست؛ بلکه آغازگر عصری جدید در فناوری ملی است که اتکای کشور به مدل‌های خارجی را کاهش می‌دهد و علاوه بر کمک به گسترش کاربرد زبان فارسی در دنیای دیجیتال، بسترساز رشد هوش مصنوعی در تمامی صنایع کشور خواهد بود.»
حسین اسدی، مدیر مرکز پردازش سریع و نماینده دانشگاه در طرح سکوی ملی هوش مصنوعی ایران نیز در این مراسم از مشارکت نزدیک به 200 نفر نیروی انسانی، شامل 150 پژوهشگر، توسعه‌دهنده، 13 دانشجوی دکترا و ارشد و 7 نفر از نیرو‌های پشتیبانی و اجرایی در این پروژه خبر داده است. پس از ارائه دمو حالا نوبت به نسخه MVP (حداقل محصول قابل ارائه) سکو بوده و اسدی درمورد آن گفته «برای تولید این سکو از مباحث سخت‌افزاری گرفته تا نرم‌افزار، امنیت، معماری نرم‌افزار، مباحث تخصصی حوزه هوش مصنوعی، توسعه فناوری، کسب‌وکار و مباحث مقیاس‌پذیری و کارایی را به کار گرفتیم و استفاده از چنین دانش فنی و تجمیع آن‌ها برای تولید این سکو مسئله قابل‌توجهی است.»
هرچند این‌گونه اظهارنظر‌ها نشان می‌دهد که سکوی ملی پروژه مهمی برای افشین در کسوت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور به شمار می‌رود و طبیعتا هم می‌تواند سهم تأثیرگذاری در تغییر وضعیت تکنولوژی نوظهور هوش مصنوعی داشته باشد اما به نظر نمی‌رسد که سکوی ملی توانسته باشد به اهدافی که متولیان برای آن در نظر گرفته باشند، رسیده باشد. در حقیقت بالا گرفتن انتقادات و عدم عملکرد مورد انتظار نسخه اولیه سکو باعث شد تا کام فعالان این حوزه از رونمایی سکو تلخ شود.
همهٔ اتفاقات نمادین بود؟
هرچند که به گفته مسئولان حاضر در این مراسم، برای تولید سکوی ملی ظرفیت بالایی از دانش فنی به کار گرفته شده، اما تنها چند ساعت بعد از رونمایی، سایت سکو از دسترس خارج شد تا در همان ابتدا شرایط برای انتقادات به سکو شکل بگیرد. سیدمحمد محمدزاده‌ضیابری، نائب رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نظام صنفی رایانه‌ای با انتقاد از عدم امکان دسترسی به این سکو در همان ساعات اولیه می‌گوید: «عملاً سایتی برای دسترسی نداشتیم تا اینکه بالاخره یکی از اساتید شریف سایت سکو را در اختیارمان گذاشت و وقتی به آن سر زدیم، متوجه شدیم که لینک یک صفحه html است که هیچ کدام از بخش‌های آن هم کار نمی‌کند. بعد از بالا گرفتن حواشی، دوستان دانشگاه شریف همین لینک را تغییر و اعلام کردند که این صفحه تنها اطلاع‌رسانی است و به‌زودی سکو را ارائه می‌دهیم. یعنی خودشان هم اذعان داشتند که عملاً سکوی رونمایی شده، هیچ نیست و راه‌اندازی آن صفحه HTML هم کار یک‌روزه است. در حقیقت این رونمایی یک اقدام نمادین بوده نه یک اقدام علمی و فنی.»
آرش عباسی، معاون سابق سازمان ملی هوش مصنوعی هم عدم دسترسی به سکو را منفی‌ترین نکته درباره آن می‌داند و می‌گوید: «طبق توضیحاتی که مسئولان در مراسم رونمایی دادند و اخباری که منتشر شده، می‌توان این برداشت را کرد که چند ماژول متن باز را به یکدیگر متصل کرده‌اند و اسم آن را سکوی ملی گذاشته‌اند، درحالی‌که نمی‌توان این کار را ایجاد سکوی ملی دانست.»
امکان بررسی فنی سکو ممکن نیست
در دنیای امروز قطعاً توانایی تکنولوژی در حوزه هوش مصنوعی از اهمیت بالایی برخوردار است. موضوعی که انتظار می‌رفت در سکوی ملی هوش مصنوعی هم وجود داشته باشد. اما وضعیت سکوی رونمایی شده به گونه‌ای نیست که حتی امکان بررسی فنی آن وجود داشته باشد.
محمدزاده‌ضیابری با انتقاد از اینکه امکان بررسی این سکو وجود ندارد، می‌گوید: «همانطور که به صورت رسمی هم اعلام شده این سکو به عنوان MVP اعلام شده و نسخه آلفای آن در تیر ماه رونمایی می‌شود. در اینجا باید بگویم که از حیث استانداردی، نسخه آلفا، نسخه‌ای است که آن را در اختیار یک سری آزمایش‌کننده می‌گذاریم تا اساساً بررسی کند که نسخه به درستی کار می‌کند یا خیر، بعد از آن باید به سراغ نسخه بتا و در نهایت به سراغ نسخه آزمایشگاهی و در آخر هم به سراغ نسخه نهایی برویم. در این وضعیت تازه قرار است که نسخه آلفا در تیرماه رونمایی شود. آنچه در اسفندماه رونمایی شد تنها یک پرتابل و چند نمونه آزمایشگاهی است، در حالی که امروز به هر دانشجوی هوش مصنوعی بگوییم که دمو‌های سکوی هوش مصنوعی را انجام دهد، می‌تواند یک روزه آن را انجام دهد. رونمایی از سکو بیشتر یک کار تبلیغاتی و سیاسی بود و چون عملاً این سکو هیچ چیزی ندارد نمی‌توان آن را نقد فنی کرد.»
عباسی، معاون سابق سازمان ملی هوش مصنوعی هم با بیان اینکه کاربر هیچ دسترسی به امکانات این سکو ندارد که بخواهیم آن را بررسی فنی کنیم، می‌گوید: «در مراسم رونمایی صرفاً یک اسکرین‌شات منتشر شده و تمام اطلاعات ما هم بر اساس همین اسکرین‌شات است، قطعاً نمی‌توان اسم آن را رونمایی گذاشت و این‌گونه امکان بررسی فنی وجود ندارد. زمانی می‌توانیم حرف از رونمایی و یا بررسی فنی بزنیم که از فردای مراسم کاربران امکان استفاده از سکو را داشته باشند. در عمل چیزی برای بررسی وجود ندارد که بخواهیم سطح فنی آن را بررسی کنیم.»
از سکویی که باید باشد تا سکویی که هست!
شاید یکی از مهم‌ترین سؤالات در مورد انتظاراتی است که نسبت به یک سکوی ملی در حوزه هوش مصنوعی وجود دارد. سؤالی که پاسخ به آن می‌تواند جنبه‌های مختلفی از اقدام معاونت علمی را روشن کند. ضیابری انتظار از سکوی ملی را اینطور تعریف می‌کند: «آنچه معاونت علمی در سکوی هوش مصنوعی تعریف کرده، اصطلاحاً شتر، گاو، پلنگ است! آنچه ما به عنوان سکوی هوش مصنوعی می‌شناسیم، سکوی راه‌انداز و لایه مهندسی هوش مصنوعی است، هرچند معاونت این بخش از کار را در ادبیاتش به کار می‌برد اما روی مدل‌های زبانی تمرکز کرده، در حالی که مدل زبانی زیرساخت هوش مصنوعی به شمار نمی‌رود بلکه یکی از ارکان این حوزه است. از طرف دیگر اینکه ما LLM را سکو محسوب کنیم، اشتباه است و اینکه سکو را هم به LLM تقلیل دهیم اجحاف در حق سکو خواهد بود، به همین دلیل آنچه معاونت روی آن مانور می‌دهد از جنس LLM است تا سکویی که کشور به آن نیاز دارد.»
عباسی هم درباره انتظاراتی که از سکوی ملی وجود دارد، می‌گوید: «وقتی اسم سکو را ملی می‌گذاریم انتظار می‌رود که چند ویژگی جدی داشته باشد. اول اینکه من به عنوان یک دانشجو یا فعال استارتاپی بتوانم از زیرساخت پردازشی که سکو ارائه می‌دهد استفاده کنم. این کار هم باید با شرایط ویژه‌تری صورت بگیرد؛ چراکه همین الان هم می‌توانم از آمازون و پلتفرم گوگل کلود و دیگر سرویس‌دهنده‌ها، خدمات بگیرم اما مشکل ایجاست که خدمات آن‌ها برای دانشجو و حتی اساتید گران است و برای شرکت‌ها هم همین مسئله وجود دارد. هرچند مسئولان ادعا کرده‌اند که می‌خواهند با این سکو، چنین خدماتی را ارائه دهند اما تا امروز آن را مشاهده نمی‌کنیم. یعنی اینکه در مقیاس بزرگ خدمات پردازشی اصلی ارائه دهد هنوز از سوی سکو شاهد نیستیم.»
او امکان دریافت سرویس آماده و به اصطلاح API را از دیگر ویژگی‌های سکوی ملی می‌داند و می‌گوید: «متأسفانه آنچه در توضیحات این سکو آمده یک‌سری مدل اپن سورس است که ما می‌توانیم این مدل‌ها را از مشابه‌های خارجی به رایگان استفاده کنیم، سؤال این است که ارزش افزوده سکوی ملی چیست؟ یعنی یا باید زبان فارسی آن بهتر باشد و یا در برخی خدمات، نتایج بهتری داشته باشد که این را در سکو شاهد نیستیم. مسئله دیگر آن است که باید بتوانیم عملیات‌های آموزش مدل و ارائه مسائل جدید به مدل را به راحتی در این سکو در دسترس داشته باشیم که این مسئله هم در حد یک مدل متن بازی است که عملاً همانند آن را همین الان می‌توانیم بدون هیچ هزینه‌ای از دیگر نمونه‌های خارجی استفاده کنیم و عملاً خدمات بهتری را ارائه نمی‌دهد. البته سؤال این است که این خدمات را هم می‌تواند سکوی ملی ارائه کند یا خیر؟ چراکه هیچ دسترسی به خدمات سکو نداریم.»
بخش خصوصی کجای ماجرای سکو تعریف می‌شود؟
هرچند حسین افشین در مراسم رونمایی از مشارکت 38 شرکت دانش‌بنیان در این پروژه صحبت کرده بود، اما عملاً هیچ اطلاعاتی از این شرکت‌ها در دسترس نیست و همین مسئله باعث شد یکی از انتقادات جدی که به نحوه راه‌اندازی سکوی ملی مطرح است، واگذاری این پروژه به دانشگاه صنعتی شریف و عدم مشارکت بخش خصوصی و شرکت‌های فعال هوش مصنوعی کشور در این پروژه باشد. مسئله‌ای که فعالان این حوزه آن را دلیلی برای عدم موفقیت سکو می‌دانند. نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نظام صنفی رایانه‌ای در این باره معتقد است: «مسئله اصلی این است که معاونت چشمش را به تمام اتفاقاتی که در کشور از سوی بخش خصوصی با حمایت خود معاونت در دوره‌های قبلی هم شکل گرفته، بسته و یک کار کاملاً صنعتی را به دانشگاهی که کارش صنعتی نیست، سپرده است. هرچند می‌گوییم دانشگاه صنعتی شریف اما مأموریت و مسئولیت دانشگاه اصلاً انجام کار صنعتی نیست، بلکه فعالیت‌های علمی است. حتی وقتی با استادان همین دانشگاه صحبت می‌کنیم، به آن‌ها هم می‌گوییم استادان و دانشگاه‌ها باید پرچمدار اعتراض باشند؛ چراکه کار استادان فعالیت‌های علمی است، اما معاونت علمی به آن‌ها یک کار صنعتی را سپرده است. در اینجا یک تقابل کاملاً منفی رخ می‌دهد که باید جلوی آن گرفته می‌شد.»
او تبدیل علم به عمل را نیازمند وجود مهندسی می‌داند و این کار را هم وظیفه شرکت‌های خصوصی معرفی می‌کند. ضیابری در توضیح بیشتر این مسئله می‌گوید: «خارج از کشور دانشگاه‌ها و استادان آن علم هوش مصنوعی را می‌دانند اما لایه مهندسی را به شرکت‌های واگذار می‌کنند که به صورت تخصصی در این حوزه کار می‌کنند. اینکه ما به سکو‌های هوش مصنوعی نیاز داریم موضوع غیرقابل کتمانی است، اما اینکه تحقق آن را به دانشگاه بسپاریم قطعاً ما را به یک محصول صنعتی مورد نیاز در این حوزه نخواهد رساند.»
معاون سابق سازمان ملی هوش مصنوعی هم نحوه مشارکت بازیگران اکوسیستم هوش مصنوعی در تولید سکوی ملی را اشتباه معاونت عنوان می‌کند و می‌گوید: «برای اینکه یک سرویس با کیفیت در کشور داشته باشیم حتماً نیازمند آن هستیم که بخش خصوصی و استارتاپ‌ها را دخیل کنیم؛ چراکه تحقق این مسئله از سوی دولت نتیجه‌ای نخواهد داشت. یعنی باید طراحی کار را به گونه‌ای دنبال کنیم که محوریت انجام کار با بخش خصوصی باشد. واقعیت آن است که توسعه فنی تنها در شرکت‌های مرتبط امکانپذیر است؛ چراکه دانشگاه جای پژوهش، تولید علم و آموزش است.» به گفته او در هیچ کشوری، امکان توسعه محصول موفق از سوی دانشگاه‌ها وجود ندارد؛ هرچند شاید دانشگاه‌ها به عنوان سرمایه‌گذار و یا همکار در پروژه‌ای مشارکت داشته باشند، اما اینکه صفر تا صد توسعه یک محصول توسط دانشگاه صورت بگیرد، امکانپذیر نیست.
عباسی درباره دلیل این مسئله می‌گوید: «توسعه فنی هر محصولی مانند سکوی ملی هوش مصنوعی، نیازمند به اصطلاح فوت و فن بازار است و این شرکت‌ها هستند که می‌دانند که چگونه باید سرویسی را ارائه دهند که نیاز‌های کاربر را تأمین کند. در همین راستا می‌طلبد تا معاونت بخش خصوصی را در تولید این سکو مشارکت می‌داد.»
فرمول پیشرفت هوش مصنوعی این نیست!
همه فعالان هوش مصنوعی دغدغه پیشرفت این حوزه را دارند و حتی از تبدیل شدن ایران به قطب این حوزه، همان وعده‌ای که افشین آن را مطرح کرده هم استقبال می‌کنند؛ اما نمی‌توان این مسئله را هم نادیده گرفت که انجام نمایشی فعالیت‌های مرتبط به این حوزه راه به جایی نخواهد برد. به عبارت دیگر می‌طلبد تا ایران در عرصه هوش مصنوعی هم همان نسخه‌ای را دنبال کند که برای حوزه ماهواره و یا صنایع نظامی به کار گرفته است، یعنی باید پیشرفت‌های ملموس و واقعی را به تصویر کشاند و صرف رونمایی از سکوی ملی هوش مصنوعی آن هم در شرایطی که صدای اعتراض فعالان داخلی را بلند کرده، نمی‌توان انتظار تغییر جدی در این زمینه را داشت. از سوی دیگر رونمایی نصفه و نیمه نسخه اولیه این شائبه را ایجاد کرده که نسخه جدید این سکو می‌تواند در تیرماه آماده شود یا خیر؟ سؤال جدی فعالان این حوزه آن است که تا اردیبهشت‌ماه کشور میزبان مرکز پردازش سریع خواهد بود؟ مرکزی که قطعاً می‌تواند سهم تأثیرگذاری در فرایند کاری سکوی ملی هوش مصنوعی داشته باشد، اتفاقی که بعید به نظر می‌رسد با وضعیت رونمایی از سکوی هوش مصنوعی بتوان انتظار راه‌اندازی واقعی این مرکز را داشت. با این حال باید منتظر ماند و دید که متولیان معاونت علمی، قرار است چه برنامه‌ای را در سال جاری برای هوش مصنوعی پیاده‌سازی کنند، بد نیست در یکی از اولین اقدامات، تکلیف سازمان ملی هوش مصنوعی را هم مشخص کنند! (منبع: فرهیختگان)
عالی بود مطلبتون