سرنوشت مبهم کارت سوخت هوشمند
علی اشرف داورپناه - همه شواهد نشان میدهند که هدفمندسازی یارانه‌ها یک طرح شکست خورده است. شیب بیش از حد ملایم افزایش قیمت عرضه سوخت همراه با تورم ناشی از تزریق مستقیم پول به جامعه، حذف تدریجی یارانه‌ها را، به عنوان یک هدف، عملا از دسترس خارج کرد و هدف دیگر و متناقض طرح، یعنی سهمیه بندی انرژی نیز سرنوشتش به پروژه کارت هوشمند سوخت گره خورد که ناکامی بزرگی بود. اما گویا این پروژه به خاطر اتکایش به چشمبندی‌های تکنولوژی و البته بر خلاف استحقاقش، تا آنجا جدی گرفته شده است که به شیوع "تب کارت هوشمند "، در میان مدیران عاشق پروژه‌های بزرگ، انجامیده است. شاهد مثال هم زمزمه‌های روزهای اخیر است در مورد توزیع "کارت هوشمند انرژی" که قراراست بعد از چند مرحله "پایلوت"، آن طور که معاون فنی شرکت پالایش و پخش ادعا میکند، ما را وارد "عصر جدید"ی از نظام سهمیه بندی کند. رجوع کنید به اخبار چند روزه اخیر.
ما گناهکاریم، همه ما که میدانستیم و سکوت کردیم و به خود زحمت آن را ندادیم که ابعاد واقعی شکست و نافرجامی سهمیه بندی سوخت مبتنی بر کارتهای هوشمند را بر ملا کنیم. برای نگارنده، بهانه سکوت، این استدلال مسامحه آمیز بود که یک دستگاه دولتی ( شرکت ملی پالایش و پخش) هر چه نباشد یک بودجه ای را کم و بیش عادلانه بین یک عده فروشنده و نصاب و برنامه نویس توزیع و یک سیستمی را که کم و بیش کاری هم میکند بر پا کرده است وباید خدا را شکر کرد...
چه اشتباهی! درس بگیریم و از این پس به هیچ چیز کمتر از کار صحیح و استوار راضی نشویم و از رصد و نقد پروژه‌های بزرگ نرم افزاری کشورغفلت نکنیم. بسیار بجاست اگر ابعاد تجربه کارت هوشمند سوخت به درستی و به طور سیستماتیک مورد ارزیابی قرار گیرد و روشن شود که براستی چگونه سیستمی میتوانست و باید اجرا میشد و چه چیزی متولیان امر به جای آن تحویل ما دادند؟ و مهمتر اینکه دولت آقای روحانی با این میراث چه میتواند بکند؟ یک گزارش در این مورد باید مشتمل بر مطالب مفصل و جزییاتی باشد که جای آنها در این یادداشت نیست اما مهمترین مسائل، روشن و غیر قابل انکار هستند.
پروژه کارت هوشمند بنزین
تنها نقطه قوت، ابتکاری و بی سابقه بودن صورت مسئله آن پروژه بود که در دوران بیا و برو مدیران مقلد که از جمله خرافه‌های محبوبشان، غیر از "پایلوت سازی" )اجرای بزدلانه) انجام مطالعات مقایسه ای (کپی کاری کورکورانه) است، واقعا ستایش بر انگیز میتوانست باشد اگر و تنها اگر طراحی و اجرای آن نیز به جای گذشته ای که در پشت سر نداشت میتوانست با چنان خردمندی ای توام شود که لااقل آینده ای پیش روی خود ترسیم نماید.
برخلاف متولیان و مدیران مسئول توسعه و اجرای پروژه، آشنایان به فن از همان ابتدا به خوبی تشخیص میدادند که این سیستم از چه ضعفهای بزرگی رنج میبرد:
1- تفکر:
توسعه یک نرم افزار، فرآیند ساده ای از پرتاب تعریف مسئله به حوزه راه حل نیست. یک متفکر و طراح سیستم در کنش متقابل با صورت مسئله باید درکی نهایی از آن در قالب یک مدل انتزاعی تشکیل دهد، سپس آن را تنقیح و اصلاح نماید و با تعریف کننده به توافق برسد و در نهایت شالوده‌های طرحی به همان اندازه انتزاعی و جامع را پی ریزی نماید. نابغه "مدیریت بحران" ما در شرکت پالایش و پخش آن زمان که "برش" او تنه به تنه شهردار این روزهای تهران میزد اما به خوبی میدانست که هرگز چنین مرحله ای طی نشده است و همین امروز هم شما کسی را پیدا نخواهید کرد که در پاسخ به ساده ترین پرسش‌ها در مورد چیستی و مدل اصلی سیستم بتواند یک جمله سالم تحویل شما بدهد. البته خود متولیان و مجریان پروژه، زمانی که موضوع گازوییل در دستور کار قرار گرفت، متوجه فقدان اصالت کارشان شدند اما به جای بازنگری و جبران مافات، با توزیع ملال آور و پرهزینه و مطلقا بی حاصل کارت‌هایی مشابه در میان رانندگان کامیون‌ها و وسایل نقلیه سنگین، برای مدتی دیگر سرسیاستگذاران و خودشان را گرم کردند. در موضوع سی ان جی هم این بحران ادامه پیدا کرد و همچنان هم ادامه دارد و کسی هم هرگز به مخیله اش خطور نکرده است که بپرسد علت این همه ناکارآمدی و عدم تقارن و "بدقلقی" سیستم چیست؟
2- کارآیی و وفاداری:
حتی بعد از انتقال منفعالانه تعریف مسئله به حوزه طراحی هم، سیستم کارت هوشمند به آن وفادار نمانده و از آن طفره رفته است. نتیجه، یک نظام الکترونیکی است که در آن دارندگان کارت سوخت، افراد خوش اقبالی هستند که، به دلیل مالکیت یک وسیله نقلیه، سوبسید نه چندان غیر مستقیمی برای سوخت خودروشان دریافت میکنند که حتی قادرند آن را بفروش برسانند، همزمان شما میتوانید به نرخی که، به خاطر چند سنت تفاوت، "آزاد" خوانده میشود، حتی بدون داشتن کارت سوخت به هرمقدار که مایلید در باک اتومبیل خود بنزین بریزید و بسوزانید و ... دیگر هیچ!
3- معماری:
به عنوان مثالی از معماری بد، سیستم کارت هوشمند سوخت را میتوان در در دانشگاهها تدریس کرد:
• فکر استفاده از کارتهای هوشمند در این پروژه از ابتدا فکری غلط و انحرافی بود زیرا سهمیه برای وسایل نقلیه، و نه دارندگان این یا آن کارت، قابل تعریف است. روشهای بسیار قابل اعتماد و ایمن و ارزان قیمت برای شناسایی وسیله نقلیه از ابتدا در دسترس بوده اند.
• اصرار طراحان بر تکرار اطلاعات در کارتهای سوخت بی توجهی محض به این نکته ساده است که مخاطرات مالی ناچیز و قضیه سالبه به انتفاع موضوع است.
• به وضوح، طراحان هیچ ایده قابل استفاده و مهمی برای مسئله تسویه حساب و پرداخت در سر نداشته اند. ابتکارهای بعدی ایشان هم برای یکپارچه کردن کیف پول الکترونیکی و کارت سوخت، حرکاتی شتابزده و بی نتیجه بود و به جای استفاده از آنها، شاهد نصب خود پرداز و پایانه‌های خرید بانکی در جایگاههای توزیع سوخت هستیم که البته بخشی از معماری سیستم نیستند.
• برنامه‌ها و روشهای تجمیع و پردازش اطلاعات به حدی وابسته و غیر حرفه ای هستند که در عمل هرگونه تغییری در آنها مستلزم پذیرش مخاطرات ناشی از سوء اثر جانبی است. تا آنجا که طی سالها که از عمر آن میگذرد، شاهد کمترین تغییر در این سیستم بوده ایم.
پروژه کارت هوشمند انرژی
برای مدیریت مصرف سوخت و انرژی در کشور، تعریف پروژه‌های جدید با الهام گرفتن از ایده کارت هوشمند، نامناسبترین اقدام ممکن است. البته شرکت پالایش و پخش مدعی "عصر جدید" و ارتقاء و... است، اما آنچه تاکنون در مورد این پروژه میدانیم، بخوبی نشان میدهد که نتیجه صدور این کارت‌ها نه سهمیه بندی و مدیریت مصرف انرژی بلکه انکار نهایی ضرورت آن و فروکاستنش به یارانه نقدی است و سئوال این است که اگر سهمیه بندی نه، پس موضوع این پروژه چیست؟!
این، دمیدن شیپور از سر گشاد آن به صورتی فاجعه بار است. بهینه سازی مصرف انرژی نه فقط یک ضرورت مقطعی مربوط به شرایط خاص کشور بلکه یک مسئله زیست بومی با اولویت بالاست برای همه و همیشه. موضوعی نیست که ابتدا با یک سیستم ناقص و مرخم از تحقق آن طفره برویم و بعد تحت عنوان اصلاح آن سیستم، به کل خودمان را از شر صورت مسئله آن خلاص کنیم. آنچه وعده داده می شود، عبارتست از یک سیستم توزیع یارانه نقدی که قرارست، تحت عنوان یارانه انرژی، به نوعی حساب متصل به کارتهای هوشمند واریز شود. گذشته از نتیجه "پایلوت بازی"ها و اقدامات بعدی ایشان، از هم اکنون نخستین نتیجه منفی حاصل شده است: از دست رفتن فرصت.(منبع:عصرارتباط)
- ۹۳/۰۹/۱۰
