ITanalyze

نظر به اهمیت این مساله و وابستگی مطلق و غیر عادی زیرساخت‌های سروری کشور به برند HP به بررسی بیشتر این موضوع در گفت‌وگو با میلاد بهراد، قائم‌مقام شرکت بیان رایان به عنوان تنها شرکت دانش‌بنیان تولیدکننده سرور در کشور پرداختیم.

وی پیش از هر چیز تاکید دارد که این شرکت، نه تنها به دنبال ممنوعیت یا افزایش تعرفه واردات به بهانه تولید داخل نیست، بلکه معتقد به کاهش مداخلات غیر ضروری دولتی در این عرصه است، چراکه اصولا شکل‌گیری زمینه رشد غیرعادی و مطلق سهم برند HP از بازار سرور ریشه در مناقصات دولتی و برخی مسائل پشت پرده دارد. متن کامل این گفت‌وگو که حاوی نکات مهمی برای مدیران و متولیان تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز است را در ادامه بخوانید.

• به عنوان نخستین سوال، حجم بازار سرور در ایران، از نظر تعداد و مبلغ، چقدر است؟ میزان واردات سالانه سرور به کشور، چطور؟

آمار دقیق واردات سرور در اختیار شرکت‌هایی مثل ما نیست. آنچه عرض می‌کنم شنیده‌های نسبتا قابل اتکا و تخمین‌های حدودی بر اساس اطلاعات در دسترس است. از واردات سالانه 10 تا 30 هزار سرور را شنیده‌ایم که با احتساب سرورهای قاچاق و مصرف کشور تا سالیانه 80 هزار سرور هم برآورد شده است. دلیل تفاوت آمارها این است که بخش از آنها صرفا ناظر به مبادی ورودی قانونی هستند و بخش دیگر، ناظر به مصرف واقعی سرور در کشور که همه آنها، متاسفانه از مبادی قانونی وارد نمی‌شود و کالاهای قاچاق را هم دربرمی‌گیرد.

• فلسفه این گفتگو، سهم برندها در ایران و روند عجیب و غریب آن است که با هیج‌کجای دنیا قابل قیاس نیست. درباره تفکیک سهم برندها در حوزه سرور توضیح دهید و اینکه بازار چگونه تقسیم‌بندی شده است؟

همان‌طور که اشاره کردید، وضعیت، به معنی واقعی کلمه عجیب و حیرت‌انگیز است. سهم برند اچ‌پی (HP) یا اچ‌پی‌ای (HPE) در ایران، بالای 90 درصد است. تجربه نشان داده، هر وقت تعادل یک بازار به طور غیرمنطقی به‌هم خورده است، باید به دنبال یک عامل بیرونی بگردیم.

• شاید برخی این ابهام را دارند که آیا مشکل با برند خاصی است. یعنی اگر به جای HP، سهم بازار به برند دیگری تعلق داشت، فرقی می‌کرد؟

خیر. اینکه کدام برند 90 درصد بازار را دارد، اگرچه در جای خود اهمیت دارد ولی اساسا این موضوع اصلی نیست، بلکه مهم و مشکل این است که این اتفاق، غیرطبیعی افتاده است. مشکل اینجاست که در سایر کشورهای دنیا، فلان برند بیش از 16 تا 18 درصد سهم بازار را هم ندارد اما در ایران، بالای 90 درصد بازار را قبضه کرده است و این اتفاق، غیرطبیعی رخ داده است. این غیرطبیعی بودن، باید محل سوال و اعتراض باشد.

• اصولا از نظر کیفی این برند را تایید می‌کنید؟

حتما HP جزء برندهای بسیار خوب بازار است اما ممکن است عده‌ای که به این حوزه تسلط کافی ندارند، تصور کنند این برند به خاطر کیفیت بهتر، این سهم بازار را در ایران تصاحب کرده در حالیکه اینچنین نیست. آیا کیفیت HP، فقط در ایران خوب است؟ کیفیت، یک مساله و دغدغه جهانی است. با اینکه مهد سرور HP آمریکاست اما در خود این کشور، برند دوم بازار است و سهم برند دل (DELL) از HP بیشتر است. در ایران، خصوصا در بخش‌های دولتی عملا نامی از برند DELL نمی‌بینید ولی HP به طور مطلق، عموم بازار و خصوصا بازار بخش حاکمیتی را در دست گرفته است. ذکر این نکته هم بد نیست که HP در آمریکا، طبق بررسی‌ها، متهم شده که به مدیران ایرانی، به خاطر بازاریابی محصولاتش، هزینه غیرقانونی پرداخت کرده و به پرداخت رشوه متهم و محاکمه شده است که مستندات آن در اینترنت موجود است. این موضوع، نشان می‌دهد اتفاقی که در ایران افتاده، برخلاف روند جهانی، طبیعی نبوده است. اعتراض اصلی ما هم همین غیرطبیعی بودن این وضعیت است.

• نتیجه مداخلات در بازار ایران از چه طریقی نمود پیدا کرده و این سهم غیرعادی و عجیب HP در ایران طی چه فرایندی شکل گرفته؟ احتمالا یک بخش آن، مناقصات دولتی است. درست است؟

بله. ببینید موضوع بحث ما، خریدهای دولتی است. ما اساسا با شرکت‌های خصوصی خریدار سرور کاری نداریم. ما به عنوان تنها شرکت دانش‌بنیان که در ایران، مشغول به تولید سرور هستیم و تمام تاییدیه‌های طاقت فرسای آن را هم گرفته‌ایم، دوست نداریم از دستاوردهای علمی و دانش‌بنیان، به عنوان ایجاد محدودیت برای بخش خصوصی استفاده شود. البته ریشه اصلی موضوع را ما هم نمی‌دانیم. ما نمی‌خواهیم کسی را متهم کنیم اما فارغ از محکومیت HP در آمریکا، دلایلی خارج از آنچه مستقیما دیده می‌شود، حتما وجود دارد. درباره اینکه این بازار غیرطبیعی از چه طریقی شکل گرفته، باید عرض کنم یکی از عوامل اصلی آن، مناقصات دولتی است. شما مطلع هستید که ذکر برند محصول در قانون مناقصات دولتی، ممنوع و تخلف است اما سال‌های زیادی این تخلف رخ داده و با آن برخوردی نشده و لذا به صورت تصاعدی ادامه پیدا کرده است. اگر به سامانه مناقصات دولت مراجعه کنید، در اکثریت قریب به اتفاق آنها ذکر شده بود که برای ما سرور HP خریداری کنید!

هرچند ما به عنوان تولیدکننده و شرکت دانش‌بنیان، چندان دل خوشی از برخی واردکننده‌ها نداریم اما برای آنها هم حق رقابت عادلانه بین خودشان قائل هستیم. با این حال، الان وضعیت به‌گونه‌ای است که حتی اگر یک واردکننده، سرورهای خارجی بهتر از HP را تهیه و وارد کند، نمی‌تواند در مناقصات شرکت کند. قبلا در مناقصات، رسما اسم HP ذکر می‌شد که تاریخچه آن در سامانه مناقصات موجود است.

از یک جایی به بعد که سازمان‌های نظارتی ورود کردند، برگزارکنندگان مناقصات به حیله‌ متوسل شدند و راه دور زدن قانون را پیدا کردند. مسیر دور زدن، استفاده از زیربرندهای HP بود. مثلا نام نرم‌افزار اختصاصی مدیریت از راه دور سرور HP، ILO است. بنابراین نام HP را از مناقصات، حذف اما اشاره کردند سرویس موردنظر ما حتما باید ILO داشته باشد؛ این موضوع به این معنا بود که دیگر نه DELL می‌تواند شرکت کند نه ASUS، نه فوجیتسو و نه شرکت‌های ایرانی. یا شرکت HP قطعه‌ای دارد که نام آن را Smart Array ‌گذاشته است. این نام گذاری به HP اختصاص دارد. نام HP را نمی‌برند اما می‌گویند این سرور باید اسمارت اری داشته باشد! لذا عملا فعالان بازار می‌دانند که این موضوع، همان مثل معروف است که: «آن چیست که زرد است، دراز است و موز است!»

• الان اشکال این سهم بازار که در اختیار یک برند قرار گرفته، چیست؟

هر اتفاقی که به‌ طور غیرطبیعی رخ دهد، ایراد دارد، چون وقتی تعادل به‌هم بخورد، تبعات زیادی ایجاد می‌کند. از نظر راهبردی، هیچ کشوری حاضر نشده، کاری را انجام دهد که ایران انجام می‌دهد و اصطلاحا کشور خودش را با محصولات خارجی وِندور لاک کند. اگر فردا روزی به هر دلیلی، تامین قطعه توسط HP انجام نشود یا اتفاقی از این جنس بیفتد، دست مدیران کشور ما زیر ساطور یک شرکت خارجی می‌ماند. ممکن است زمانی برای این کار، توجیه منطقی و عقلایی وجود داشته باشد که در آن صورت پذیرفتنی است اما در زمینه سرور، هیچ توجیه عقلانی و منطقی و هیچ توضیح قابل قبولی وجود ندارد.

• آیا شما مشخصا به دنبال محدود کردن واردات هستید؟ چه انتظاری از دولت دارید؟

خیر. درست است که به عنوان تنها شرکت دانش‌بنیان تولید کننده سرور در کشور، این انحصار اچ پی را غیر موجه و فاقد توجیه می‌دانیم، اما حاضر هم نیستیم دستاوردهای علمی ما منجر به ایجاد محدودیت‌های جدید برای سایر فعالان بخش خصوصی شود. باور ما این است که همین حالا هم دولت، به جای ایفای نقش مثبت و مفید مورد انتظار، بیش از حد در امور بخش خصوصی دخالت مخرب و غیرضروری می‌کند. اتفاقا بیشترین درخواستها برای سرورهای ما همیشه از طرف بخش خصوصی بوده و نه دولتی‌ها و خصولتی‌ها. در گروه بیان، ما هیچ‌وقت به دنبال ایجاد محدودیت برای بخش خصوصی یا افزایش تعرفه نبوده و نیستیم. مشی ما از همان سال ۹۱ که وارد عرصه تحقیق و توسعه‌ در زمینه طراحی و تولید سرور شدیم همین بوده است.

ما هم هر روز با مصائب و مشکلات و چالش‌های فعالان مستقل صنعت فناوری اطلاعات مواجهیم و شاید به همین دلیل است که دوست نداریم حق انتخاب شرکت‌ها به هیچ بهانه ای، حتی به بهانه حمایت از محصولات دانش‌بنیان ما از این که هست محدودتر شود. بهتر است مدیران دولتی، اگر خود را در شعارهایی که میدهند صادق می‌دانند، گریبان بخش خصوصی را رها کنند و به جای اینکه مثل همیشه به جای آنها تصمیم بگیرند، فقط نیازمندی‌های خودشان را از تولیدات دانش بنیان داخلی تامین کنند. در مورد برندهای خارجی هم پیشنهاد می‌کنیم با شناسایی و رفع عوامل پیدا و پنهان بازار ناموزون فعلی، اجازه بدهند واردکنندگانی که حاضر به واردات قانونی و صادقانه هستند، تعادل و تناسب بازار را برقرار کنند تا آن دسته از خریداران بخش خصوصی که به هر دلیل هنوز به محصولات فناورانه ایرانی اعتماد کافی پیدا نکرده‌اند، آزادانه حق انتخاب بیشتر و متنوع‌تری داشته باشند.

بخش دوم پاسخ سوال شما این است که ما خودمان از مدعیان دروغین تولید لطمه خورده‌ایم. این موضوع نیز به خاطر کوتاهی و تعلل دولت است. یکی از وظایف دولت‌ها، حفظ سلامت محیط کسب‌وکار است؛ این امر بدین معناست که باید جلوی ادعاهای دروغین گرفته شود. مثال می‌زنم. دو نفر در بازار، سیب ارگانیک می‌فروشند. یک نفر واقعا سیب ارگانیک دارد و برای آن زحمت کشیده، تمام فرایندها و مراحل را با وجدان کاری خودش طی کرده و محصول سالم که برای بدن مضر نیست، ارائه می‌دهد اما نفر دیگر فقط یک برچسب ارگانیک روی سیب می‌چسباند. مشتری که نمی‌تواند در خیابان راه بیفتد و سیب خریداری‌شده را به آزمایشگاه ببرد. اگر برای دولت، تولید سیب ارگانیک و محصول سالم، مهم است، باید نقش نظارتی خود را در حوزه سلامت ایفا کند. وقتی این کار را انجام نمی‌دهد، این وضعیت پیش می‌آید. الان چندین مدعی متقلب تولید سرور داخلی وجود دارد. ما از این دست ادعاهای دروغ، زخم خورده‌ایم.

لذا ما به بخشی از مردم حق می‌دهیم که به عبارات «تولید داخل، تولید بومی، تولید ملی»، آلرژی پیدا کرده باشند و قابل درک است که پس از گزیده شدن، همه را در ذهن‌شان با یک چوب برانند. ما خودمان هم به این وضعیت معترض هستیم و از مدیران و رسانه‌ها مطالبه‌گریم که چرا برخی اوقات، ادعاهایی که به وضوح، غیرواقعی هستند را تایید و تبلیغ می‌کنند. کسی که یک تجربه تلخ با محصولات داخلی تقلبی یا بی‌کیفیت برایش اتفاق بیفتد، دیگر سراغ محصول داخلی بعدی نمی‌رود و این موضوع، به بازار ما لطمه می‌زند. ما به خاطر عدم وجود نظارت، آسیب جدی دیده‌ایم. اساسا آیا تولید سرور، یک مقوله‌های‌تک است یا خیر؟ چطور ممکن است شرکتی که حتی دانش‌بنیان هم نیست، ادعای تولید سرور کند؟ بعضا در مورد شرکت‌هایی که دانش بنیان هستند هم اما و اگرهایی مطرح است، چه برسد به کسی که حتی موفق به عبور از این مرحله دانش بنیانی هم نشده است. چطور مسئولان در یک گوشه، ساکت نشسته و نظاره‌گرند؟ شرکت‌هایی که تا دیروز، فقط ادعای واردات داشتند و همه، آنها را به عنوان واردکننده می‌شناختند ناگهان ادعای تولید داخل می‌کنند!

• اصلا چطور شد که تب تولید، ناگهان این بخش به خصوص از بازار را فراگرفت؟

نکته اینجاست که این شرکت‌ها متوجه شدند برای استفاده از مزایای قانون جهش تولید و حمایت از تولید داخل، اگر روی محصول خارجی خودشان، برچسب ایرانی بزنند، سودشان چندبرابر می‌شود. آنها متوجه شدند با این روش، می‌توانند از معافیت‌های مالیاتی، گمرکی و ارزی استفاده کنند. لذا واردکنندگانی که به دروغ (تاکید می‌کنم به دروغ و پای این حرف ایستاده‌ام)، مدعی تولید داخل شده‌اند، یک محصول خارجی را می‌آورند و به اسم تولید داخل، بدون هرگونه تغییر و یا نهایتا با تغییراتی جزئی و فریبکارانه آن را عرضه می‌کنند.

• راهکار برون‌رفت از وضع موجود چیست؟ الان یک برند، سلطه چندین ساله پیدا کرده و فرایند فعلی نشان می‌دهد با توجه به وابستگی و شبکه ایجاد شده در سال‌های آینده نیز وضعیت موجود ممکن است ادامه پیدا کند. برای اصلاح این وضعیت و اینکه بازار، طبیعی‌تر شود، مسیر برون‌رفت چیست؟

اولین راه‌حل فوری این موضوع، شفافیت خریدها و شفافیت مناقصات است. در حال حاضر شما برای اینکه بتوانید از جزئیات یک مناقصه مطلع شویید باید مبلغی را پرداخت کنید و اطلاعات مناقصه را بخرید که بعضا برای یک مناقصه به عدد چندین میلیوت تومان می‌رسد. طراحان وضع موجود با این شگرد دست رسانه‌ها و متخصصان را از اطلاعات مناقصات کوتاه کرده اند. فوری ترین اصلاح باید رایگان شدن اطلاعات مناقصات گذشته و آینده باشد تا امکان نظارت مردم و متخصصان بر این اتاق تاریک فراهم شود. جالب است بدانید که با وجود تمام شگردهایی که برای دور زدن قواعد مناقصات وجود دارد، برخی دستگاه‌ها باز هم ریسک نمی‌کنند و تن به مناقصه یا استفاده از قانون جهش تولید داخل نمی دهند و خریدهای اصلی و سنگین خود را به بهانه‌های مختلف به صورت محرمانه از طریق واردکنندگان مشخصی انجام می دهند که اصطلاحا به آن فرایند “دو وزیر” می گویند. فرایندی که برای موارد اضطراری و استثنایی طراحی شده بود اما نهایت سوء استفاده از آن مکرر رخ داده است. قاعدتا دستگاههای اجرایی و نظارتی باید فورا این فرایند فساد خیز را متوقف کنند و اجازه ندهند همچنان از آن سوء استفاده شود و به تخلفاتی هم که قبلا صورت گرفته و اکثر فعالان بازار از آن مطلع هستند رسیدگی کنند. سازوکارهای نظارتی و قانونی در این زمینه ضعفهای اساسی دارد. کسی که در برگزاری مناقصه و برنده شدن مناقصات تخلف کرده، یا از امضای دو وزیر سوء استفاده کرده باید با وی برخورد قاطع شود و جلوی تکرار تخلفات نیز گرفته شود. اینکه مخفیانه و رندانه، مناقصه را طوری برگزار کنیم که فقط یک برند خاص خارجی از آن بیرون بیاید، یا اساسا همه چیز را محرمانه و غیرشفاف انجام دهیم نباید ادامه پیدا کند.

متاسفانه دروغ گفتن در ایران، تا امروز برای مدیران طمع کار، واردکنندگان متخلف و تولیدکنندگان متقلب هزینه و تبعاتی نداشته است. وقتی دروغ، هزینه و تبعاتی نداشته باشد، قاعدتا رشد می‌کند؛ چون می‌بینند که منفعت دروغ قطعی و تبعاتش منتفی است. در این حالت، چرا واردات ناسالم یا قاچاق انجام ندهند؟ چرا اجناس تقلبی و دست دوم را با هماهنگی مدیران به آنها به جای نو نفروشند؟ چرا به دروغ ادعای تولید نکنند؟! چرا سالم کار کنند؟! بنابراین مطالبه جدی بعدی این است که دولت نقش نظارتی‌اش را که تقریبا به طور کامل رها کرده، از سر بگیرد و به شکل صحیح و صادقانه انجام دهد.

• یک ابهام عمومی دیگر در جامعه این است که مگر می‌توان در ایران سرور تولید کرد؟ اصلا تولید سرور یعنی چه؟!

این، سوال بسیار خوبی است و بابت طرح آن تشکر می کنم. اولین کاری که معمولا برخی واردکننده‌ها می‌کنند این است که امکان وجود تولید داخل را نفی کنند. البته این واکنش طبیعی است و ما هم انتظاری جز این از آنها نداریم! واردکننده‌ها می‌گویند مکر امکان دارد سرور در ایران تولید شود؟ مگر این شرکت دانش‌بنیان ایرانی که می‌گوید سرور تولید می‌کند، سی‌پی‌یو، رم و‌هارد تولید می‌کند؟ ما می‌گوییم مگر آن شرکتی که شما نمایندگی واردات آن را دارید و محصولاتش را به کشور سرازیر می‌کنید، سی‌پی‌یو، رم و‌هارد تولید می‌کند؟! هیچ‌کدام از شرکت‌های HP، DELL و فوجیتسو، این قطعاتی که واردکنندگان نام می‌رند را تولید نمی‌کنند. اینها قطعاتی انحصاری است که فقط چند کمپانی محدود تولید می‌کنند و همه شرکتهای سرورساز در دنیا با استفاده از آن قطعات یکسان و ترکیب آن با سایر اجزا و قطعات تولیدی خود سرورهای خود را تولید می کنند. بنابراین در درجه اول، نمی‌توان از یک شرکت ایرانی انتظار داشت که کاری کند که غول‌های فناوری جهانی هم توان انجام آن را ندارند. بنابراین این شبهه، بیشتر یک فریب رسانه‌ای و مغالطه است. ما از بین قطعات تولیدپذیر توسط کمپانی‌های سرورساز دنیا، بخش عمده‌ای را خودمان طراحی و تولید می‌کنیم.

• امروز میزان بومی‌سازی در محصولات شما چه حد است؟

مبنای درصدها متفاوت است. مثال می‌زنم. سرور 14 بخش اصلی دارد که از این تعداد، سی‌پی‌یو، رم و حافظه دائم یا دیسک، توسط هیچ شرکت سرورسازی تولید نمی‌شود. از 11 قطعه دیگر8 تا 9 قطعه را کاملا در داخل کشور طراحی می‌کنیم. ما از سال 1391، تحقیق و توسعه را در این زمینه شروع کردیم. سال 1394 اولین محصول را وارد بازار کردیم و اولین تاییدیه‌های محصول را از مرکز تحقیقات مخابرات ایران، پژوهشگاه فناوری اطلاعات ایران و مرکز تحقیقات صنایع انفورماتیک گرفتیم. از دیتاسنترها و شرکت‌های خصوصی نیز تاییدیه‌های رضایت کامل از محصول را داریم. ما در تیرماه 1400 بردهای کنترلی سرور، در مهر 1401 شاسی سرور و در اوایل سال 1402 برد مدیریت شاسی را کاملا بومی کردیم که هر یک از آنها به صورت مجزا دانش بنیان نیز شناخته شده اند. نهایتا در شهریور 1402، کل محصول سرور ما موفق به اخذ تاییده دانش‌بنیان شد؛ یعنی محصول ما نه تنها خودش یک محصول دانش‌بنیان است، بلکه زیرقطعات آن هم به طور مستقل دانش‌بنیان هستند و ما می‌توانیم این قطعات را به صورت مجزا، به عنوان محصول دانش‌بنیان به فروش برسانیم و صادر کنیم. از سال 1391 تا اواخر سال 1399، کارایی محصول ما پایین‌تر از مشابه خارجی خودش ولی خوشبختانه با بردهای جدیدی که در انتهای سال 1399 موفق به طراحی آن شدیم، از نظر کارایی خود را به رقبلای خارجی رساندیم و هیچ بهانه‌ای برای مدیران دولتیِ سالم که قصد دارند تصمیم فنی بر اساس کارایی و کیفیت بگیرند، باقی نگذاشتیم. نرم‌افزار بین‌المللی  (PTS) Phoronix Test Suite که یک نرم‌افزار اپن‌سورس است و مبنای شرکت‌های مختلف دنیا برای سنجش کارآیی و عملکرد سرورهاست، نشان می‌دهد محصولات جدید ما از نظر عملکرد هیچ تفاوتی با محصولات مشابه خارجی ندارند.

• از لحظه‌ای که وارد حوزه تولید سرور شده‌اید تا امروز با چه چالش‌هایی مواجه بودید؟

تحریم‌های داخلی، کارشکنی‌های داخلی، شبکه درهم‌تنیده، منسجم و یکپارچه مدیران تصمیم‌گیر و واردکننده‌ها، مهمترین چالش‌های ما بودند. جالب اینکه برخی مواقع دولتی‌ها که مطلع می‌شدند قطعه جدیدی را بومی کردیم که از نظر کیفیت، از محصول مشابه خارجی چیزی کم ندارد، ناراحت می‌شدند و هرکاری از دست‌شان برمی‌آمد، انجام می‌دادند که ما را از ادامه راه منصرف کنند. بعضا سعی می‌کردند ما را تطمیع یا تهدید کنند. تمام اینها متاسفانه مصداق دارد. البته خوشبختانه، به طور مشخص شنیدیم یکی از مدیرانی که اقدام به تهدید، تطمیع و کارشکنی زیادی کرده بود، بعدا بازداشت شد.؛ البته نه به خاطر بلایی که می‌خواست سر ما بیاورد، بلکه بابت بلایی که چند سال قبل، بر سر شرکت دیگری آورده بود!

• پس می‌گویید اگر دولت، بازار را به این سمت نمی‌برد، امروز شما تنها تولیدکننده سرور نبودید، درست است؟

استعداد نخبه‌های ایرانی، واقعا بالاست. الان نخبه‌ها می‌بینند یک بازار به طور انحصاری در دست یک کمپانی خارجی است و انگار دولت یک قرارداد نانوشته با HP دارد که بازار را به این شرکت داده است. وقتی نخبه‌ها این شرایط را می‌بینند، احساس می‌کنند امکان رقابت وجود ندارد و استعداد خود را وارد این حوزه نمی‌کنند، چون می‌بینند شدنی نیست. البته ما نا امید نشدیم و ده سال این مسیر را ادامه دادیم. ولی اگر دولت، بازار انحصاری خود را در اختیار یک برند خارجی قرار نداده بود و نخبه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیانِ ایرانی احساس می‌کردند در این زمینه، امکان رقابت وجود دارد، حتما به جز ما، شرکت‌های دانش بنیان دیگری هم حاضر بودند در کنار سایر فعالیت‌های خود 5 یا 10 سال تحقیق و توسعه انجام بدهند تا به محصول برسند.(منبع:عصر ارتباط)