سیستم‌عامل ملی؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
مریم آریایی - «سیستم‌عامل ملی» برای ما ماجرای خیلی دور و خیلی نزدیک است از یک طرف نامی آشنا است که بیش از یک دهه آن را شنیده‌ایم و از سویی مابه‌ازای بیرونی آن هیچ‌گاه برای ما ملموس نبوده است؛ طرحی که از سال 81 با همین نام کلید خورد و بعد از آن بعضا تلاش شد تا نام پرطمطراق سیستم‌عامل ملی به بومی‌سازی اصلاح شود و حالا بعد از 12 سال در نقطه نامعلومی از این مفهوم هستیم.
پروژه لینوکس فارسی از بهمن‌ماه سال ١٣٨١ با انعقاد قرارداد مدیریت پروژه میان مرکز فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف و شورای عالی انفورماتیک و با حمایت شورای عالی اطلاع‌رسانی آغاز شد و قرار بود در طول سه سال به سرانجام برسد.
در این طرح با نگاه به تجربه کشورهایی چون انگلستان، ژاپن، برزیل، پرو، چین، آلمان، کره، آفریقای جنوبی، فرانسه، وزارت دفاع هند و سنگاپور، سیستم‌عامل لینوکس به خاطر امنیت بالا، مبنای استفاده در طرح قرار گرفت.
بعد از گذشت سه سال از آغاز این طرح گزارشی از عملکرد آن ارایه شد که بر اساس آن اعلام شد ٨٥ درصد پیشرفت برنامه، در حوزه پشتیبانی از زبان فارسی در سیستم‌عامل لینوکس و ٢١ درصد در حوزه سایر نرم‌افزارهای متن‌باز مانند پورتال‌ها، ترجمه واسط‌های کاربری، نرم‌افزارهای کارگروهی و غیره محقق شده است. در بخشی از این گزارش پیش‌بینی شده بود که تا سال ١٣٨٦ فعالیت‌های اصلی طرح، یعنی پشتیبانی فنی از زبان فارسی در سیستم‌عامل لینوکس در سمت کاربر نهایی (در صورت تامین اعتبارات مورد نیاز) پایان یابد و فعالیت‌های جنبی و ترویجی، فرهنگ‌سازی و به‌روزرسانی خروجی پروژه‌ها به‌صورت بین‌المللی، همچنان ادامه پیدا کند.
با این همه در همان سال بی‌خبری از سرنوشت این پروژه ملی، در پاسخ به انتقادهای رسانه‌ای به ابهام‌های این طرح از سوی روابط عمومی طرح اعلام شد که گزارش پیشرفت کار به طور مستمر در سایتی به نشانیwww.foss.ir قرار می‌گیرد سایتی که حالا سال‌هاست دیگر اثری از آن نیست. البته در همان زمان اعلام شد که پروژه پس از گذشت حدود ۵/۴ سال مطابق برنامه کلان به اهداف خود دست‌یافته و عملا خاتمه یافته است.
• پرونده‌ای که ظاهرا مختومه و پرونده دیگری که باز شد
محمد تشکری، مشاور مرکز ملی توسعه و به‌کارگیری نرم‌افزارهای بومی و آزاد/متن‌باز سازمان فناوری اطلاعات ایران در این زمینه به عصر ارتباط می‌گوید: در پروژه لینوکس فارسی قرار نبود تولید سیستم‌عامل شود بلکه قرار بود مشکلات فارسی لینوکس حل شود و نام طرح هم طرح ملی لینوکس فارسی بود اما بعضی دوستان آن را تحت عنوان سیستم‌عاملی ملی مطرح کردند و هنوز هم اصرار دارند همان را بگویند.
وی یادآوری می‌کند: طرح ملی لینوکس فارسی در سال 84 تمام شد و مشکلات زبان فارسی در آن حل شد و بر مبنای آن تعداد زیادی لینوکس در دنیا از زبان فارسی پشتیبانی می‌کنند.
تشکری می‌گوید: بنابراین هیچ‌وقت بحث سیستم‌عامل ملی را نداشتیم بلکه لینوکس فارسی بود که تمام شد الان هم پروژه زمین را به عنوان یکی از سیستم‌عامل‌های بومی داریم که سیستم‌عامل‌های دیگری هم هستند که در بخش‌های مختلف مثلا صنایع نظامی استفاده می‌شوند.
بار دیگر عنوان سیستم‌عامل ملی از پایان سال 90 شنیده شد؛ در آن زمان، غلامرضا جلالی رییس سازمان پدافند غیرعامل کشور از ایجاد نسخه صفر سیستم‌عامل ملی خبر داد و گفت: هم‌اکنون از سیستم‌عامل ملی در وزارت دفاع و نیروهای مسلح استفاده می‌شود اما برای استفاده عمومی و تجاری‌سازی آن به پشتیبانی صنعت کشور نیاز است.
چند ماه بعد و در سال 91 طراحی و اجرای آزمایشی سیستم‌عامل بومی زمین اعلام شد؛ بر این اساس نسخه نخست سیستم‌عامل بومی زمین با همکاری سازمان فناوری اطلاعات ایران، موسسه تحقیقات ارتباطات و فناوری اطلاعات و بخش خصوصی، با اعمال تغییراتی مناسب برای استفاده در کاربردهای مختلف و با درنظر گرفتن نیازهای بومی کشورمان در اردیبهشت ماه سال 91 وارد فاز اجرای آزمایشی شد.
بر اساس اعلام مدیران پروژه، سیستم‌عامل سرور زمین بر مبنای هسته گنو/لینوکس، همراه با قابلیت‌های ویژه مجازی‌سازی و توجه به کاربردهای رایانش ابری طراحی شده است. این طرح از بهار سال ۹۰ در موسسه تحقیقات ارتباطات و فناوری اطلاعات و با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی آغاز شد.
امیرحسین بروجردیان، مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات در گفت‌وگو با عصر ارتباط پروژه سیستم‌عامل بومی زمین را متفاوت از طرح ملی لینوکس فارسی می‌داند و با یادآوری اینکه لینوکس فارسی پروژه‌ای برای رفع مشکلات فارسی در لینوکس بود، می‌گوید: این پروژه انجام و تمام شد و الان لینوکس با پشتیبانی کامل از فارسی در دسترس است و برخی مشکلات تطابق لینوکس با فارسی در همان پروژه حل شد و الان همه کسانی که از لینوکس فارسی استفاده می‌کنند در واقع با همان نسخه سر و کار دارند.
وی می‌گوید: در سیستم‌عامل بومی قرار بود نسخه‌ای را برداریم و چرخه تولیدش را بومی کنیم و شرایطی را فراهم کنیم که با بررسی کدها بتوانیم امنیت را به سطح دلخواه خودمان بالا ببریم. با همین ویژگی، سیستم‌عامل زمین تولید شد که ویژگی‌های خاصی دارد و ما امیدواریم که در دنیا هم مورد توجه قرار گیرد.
تشکری، مشاور مرکز در تشریح جزییات زمین می‌گوید: زمین به صورت یک آزمایشگاه تحقیق و توسعه در مرکز تحقیقات مخابرات تعریف شده و قرار نیست که دولت تامین‌کننده محصول باشد بلکه محصول‌سازی، پشتیبانی و مسایلی از این دست وظیفه بخش خصوصی است و ما در حال نهادسازی و جذب پشتیبانی بخش خصوصی هستیم.
به گفته وی با چند بخش خصوصی در این زمینه برای پشتیبانی اولیه مذاکره شده است که به زودی وارد بازار می‌شوند.
وی درباره اینکه آیا پروژه به اندازه هزینه و زمانبری‌اش پیشرفت داشته یا خیر؟ تاکید می‌کند: پیشرفت کار خیلی بیشتر از وقت و هزینه بوده است. ما هزینه‌ای نکرده‌ایم در نهایت 2 میلیارد تومان هزینه کرده‌ایم که طی نزدیک به 4 سال هزینه شده و حدودا سالی 500 میلیون تومان و معادل کمتر از 5/1 میلیون دلار می‌شود که برای یک سیستم‌عامل در سطح ملی واقعا رقم قابل ملاحظه‌ای نیست که بخواهیم روی آن حساسیت نشان دهیم. اما دولت بیش از این نمی‌خواهد هزینه کند، بلکه دولت می‌خواهد بازار کسب و کار را فراهم کند و خود شرکت‌ها هزینه کنند، درآمد هم از آن داشته باشند و الان در حال بازارسازی و مذاکره هستیم و دولت فقط رگولاتوری می‌کند.
اما درباره اینکه این پروژه در چه مرحله‌ای است، تشکری می‌گوید: درحال حاضر نسخه سرور، عرضه عمومی شده و از ابتدای سال 92 در حال دریافت است و در حدود 15 یا 20 مرکز و دستگاه‌های مختلف اعم از تحقیقاتی و عملیاتی مثلا در دانشگاه تهران، دانشگاه شریف و برخی دیگر از دانشگاه‌ها و مرکز تحقیقات مخابرات، آن را به صورت پایلوت عملیاتی کردیم و البته نتیجه کار هم رضایت‌بخش بوده است اما دولت گسترده‌تر از این نمی‌تواند عمل کند بلکه بخش خصوصی باید پشتیبانی کند.
عرضه نسخه دسک‌تاپ یکی دیگر از وعده‌هایی بود که از ابتدای این پروژه مطرح شد اما گویا دیگر منتفی است. در این زمینه بروجردیان می‌گوید: درباره نسخه دسک‌تاپ ابتدا شروع به مطالعات اولیه کردیم اما در نهایت به این نتیجه رسیدیم که نه در ایران که در کل دنیا با توجه به تغییرات تکنولوژی به نسخه دسک‌تاپ بومی نیازی نیست. کاری که حاکمیت باید برای دسک‌تاپ انجام دهد ایجاد مخازن نرم‌افزاری در داخل کشور و ایجاد زمینه رشد به‌کارگیری نرم‌افزارهای آزاد است.
• سند ملی، حلقه تکمیل سیستم‌عامل بومی
موضوع سند ملی در طرح ملی لینوکس فارسی یکی از مسایل مطرح بود؛ سندی که بر مبنای آن استفاده از سیستم‌عامل و نرم‌افزارهای بومی برای دستگاه‌های اجرایی و نهادهای عمومی الزامی می‌شد و البته آموزش عمومی برای گسترش استفاده از آن در دستور کار قرار می‌گرفت.
در ادامه این مباحث در فروردین ماه سال گذشته هیات وزیران، مصوبه‌ای درخصوص توسعه تولید و کاربرد نرم‌افزارهای بومی در کشور داشت که حمایت از تولید نرم‌افزارهای بومی، تعیین شاخص‌های امنیتی نرم‌افزارهای بومی، جایگزینی نرم‌افزارهای پایه با نرم‌افزارهای بومی را مد نظر قرار داده بود. بر این اساس همچنین قرار است ظرف پنج سال تمامی نرم‌افزارهای کاربردی در سامانه‌های عملیاتی را از نرم‌افزارهای مبتنی بر زیرساخت‌های انحصاری، وابسته و تحدید شده به نرم‌افزارهای مبتنی بر زیرساخت‌های بومی تغییر دهند.
بروجردیان با یادآوری این مصوبه می‌گوید: پیرو این مصوبه، وزارت ارتباطات بخشنامه‌ای داشت و بر این اساس دستگاه‌های اجرایی موظف بودند برنامه‌های خود را برای اینکه چطور می‌توانند به سمت استفاده از نرم‌افزارهای بومی بروند ارایه کنند تا وابستگی به نرم‌افزارهای خارجی به حداقل برسد. در این زمینه بعضی دستگاه‌های اجرایی پیشرفت داشتند و بعضی هم عقب‌تر هستند. حرکت منطقی در این حوزه باید شروع شود و علت اینکه این اتفاق بعضا با کندی صورت می‌گیرد این است که دستگاه‌ها نمی‌توانند خدمت را متوقف کنند و از سوی دیگر وابستگی خدمات به آی‌تی روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود به همین دلیل چون نمی‌توانند سرویس‌ها را متوقف کنند باید از مدیریت تغییر استفاده کنند.
• سیستم‌عامل بومی در شبکه ملی اطلاعات
اما شبکه ملی اطلاعات عرصه دیگری است که نرم‌افزارها و سیستم‌عامل‌های بومی مجال بروز و ظهور می‌یابند و اینکه آیا جایگاهی برای این پروژه بومی‌سازی در شبکه ملی اطلاعات دیده شده یا خیر، یکی دیگر از مسایل مورد توجه است.
مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات اعلام می‌کند: برنامه اینکه سیستم‌عامل بومی زمین در دیتاسنترهای استانی و شبکه ملی اطلاعات استفاده شود با نظر مثبت وزیر ارتباطات و رییس سازمان فناوری اطلاعات جزو برنامه‌های اصلی وزارتخانه است منتها باید تقاضای پشتیبان وجود داشته باشد و بخش خصوصی در این زمینه وارد شود.
• یک پروژه ملی و باز هم دوران بی‌خبری
با این حال دوران بی‌خبری برای این پروژه هم مانند پروژه لینوکس فارسی در حال سپری شدن است و از یک سال پیش تا به حال هیچ خبری درباره آن اعلام نشده است. بروجردیان در این زمینه می‌گوید: یک پروژه سه مرحله دارد مرحله اول که پروژه تعریف می‌شود تا کلید بخورد و به یک یا چند قرارداد تبدیل شود، در مرحله دیگر قراردادهای مختلف بسته می‌شود و مرحله آخر بهره‌برداری آغاز می‌شود و به محصول نهایی منتهی می‌شود. در پروژه زمین، کار اولیه انجام‌شده و قراردادها منعقد شد و به انتشار نسخه پایدار رسید اما در دوره نگهداری باید در تجاری‌سازی فعال شویم و بخش خصوصی را برای بحث پشتیبانی وارد کنیم.
حالا بخش خصوصی گویا فصل دیگری از این پرونده است که مسوولان پروژه معتقدند هنوز بسته نشده و از این بخش دعوت می‌کنند تا به بازار جدید دعوت شوند.
هرچند از پرونده سیستم‌عامل ملی در کشور ما 12 سال می‌گذرد اما هنوز به نقطه قابل اتکایی نرسیده است و آنچنان که مدیران پروژه اذعان دارند استفاده پایلوت از آن به کمتر از 20 مرکز دانشگاهی و دستگاه محدود می‌شود و در خوش‌بینانه‌ترین حالت به نظر می‌رسد جذابیت بازار آن به حدی نبوده که بتواند بخش خصوصی را وارد کند.
- ۹۳/۰۸/۰۷
