ناگفته‌هایی از تاریخ انتخابات الکترونیکی کشور
عباس پورخصالیان - هفته پیش، از سوی وزارت کشور اعلام شد: انتخابات دهمین دور مجلس شورای اسلامی به دلیل هزینه‌های زیاد تنها در 9 کلان شهر کشور، شاملِ: تهران، کرج، قم، کرمانشاه، مشهد، شیراز، اصفهان، تبریز و اهواز به صورت الکترونیکی و در بقیه کشور دستی برگزار می‌شود؛ این در حالی است که فقط چندماه بیشتر به زمان رأیگیری نمانده و هزینه‌ها برای تهیه سامانههای نرم‌افزاری و پایانهها یا صندوق‌های الکترونیکی این انتخابات نیمهالکترونیکی معلوم نیست، و تا زمان تهیه این تفسیر، برآورد کارشناسان وزارت کشور در این زمینه، هنوز نامشخص است!
×× نخستین انتخابات الکترونیکی کشور
22 سال پیش، ششمین دور انتخابات ریاست جمهوری ایران، انتخاباتی "الکترونیکی" بود، اما نه با رویکرد e-voting.
به یاد بیاورید: سال 1992 که بحث الکترونیکی کردن شمارش آراء دور ششم انتخابات ریاست جمهوری ایران در وزارت کشور مطرح شد، زمانی بود که اینترنت هنوز شبکه‌ای صرفاً آمریکایی بود، جهانی نشده و وارد ایران هم نشده بود.
و بیاد بیاورید که ما بجای اینترنت، سامانه‌ای فرانسوی به نام "مینیتل" (Minitel) را داشتیم. اما شاید همگان ندانند که "مینیتل" چه بود.
×× "مینیتل" و "تِله تِل" در ایران
"مینیتل"، شبکه پیشااینترنتی ایران و جهان بود! این شبکه جهانی، پایانه‌ای اختصاصی داشت به نام "تِله تِل" (teletel) که به شبکه تلفن فرانسه متصل بود و دارندگانِ حقِ استفاده از "مینیتل"، با گرفتن کد 3615 از سراسر جهان، به مرکز خدمات برخط"مینیتل" در فرانسه متصل می‌شدند.
همان طور که "مینیتل" نخستین اینترنت جهان به شمار می‌آمد (و می‌آید)، "تِله تِل" نیز (اگرچه هنوز نمایشگرش تخت یا flat نشده بود) در واقع، نخستین "لپ تاپ"ی بود که در سال 1982 به بازار آمد. کارکرد "مینیتل"، ارائه خدمات برخط بود، تاحدودی شبیه به اینترنت کنونی. برای مثال، وقتی که من در سال 1366 (1987 م) از شرکت مخابرات فرانسه بازدید می‌کردم، از طریق مرکز خدمات "مینیتل" و به کمک پایانه‌ی "تله تل"، از ساعات کار کنسول‌گری سفارت ایران در پاریس مطلع شدم و بعد اطلاعات پروازهای هُما را از نمایندگی شرکت هواپیمایی ملی ایران در پاریس دریافت کردم. بعداً، شرکت مخابرات هم به شبکه "مینیتل" پیوست و خدمات "مینیتل" را به ایران آورد و به متقاضیان عرضه کرد.
خلاصه، "مینیتل"، نسل اول شبکهسازی خدمات برخط بود؛ با حداقل دو تفاوت بزرگ نسبت به اینترنت، دو تفاوتی که بالاخره 3 سال پیش، در فروردین 1391 پس از 30 سال فعالیت و خدمات رسانی برخط، باعث شکست و ختم پروژه "مینیتل" شدند. یکی از این دو تفاوت عبارت بود از این که: "مینیتل"، فرانسوی بود و فاقد محیط چندزبانه؛ و تفاوت دیگر نیز این بود که: "مینیتل" به کاربران، اطلاعات مورد درخواست را می‌داد ولی امکان ارسال پیام از کاربر به کاربر را نمی‌داد.
به هر صورت، در زمان طرح انتخابات الکترونیکی در سال‌های 71 و 72 در دور اول دولت سازندگی، هنوز اینترنت مطرح نبود، و دولت‌های عضو OECD نیز هنوز جرأت اجرای تمام عیار انتخابات الکترونیکی را نداشتند اما «کارگزاران» مدعی اجرای آن شدند.
×× رویکرد وزیر کشور دولت پنجم به برگزاری انتخابات الکترونیکی
تا پیش از دور ششم انتخابات ریاست جمهوری، حدود 20 انتخابات در جمهوری اسلامی‌ایران (از رفراندوم جمهوری اسلامی گرفته تا انتخابات مجلس خبرگان، انتخابات دو مرحله‌ای هر یک از دوره‌های مجلس شورای اسلامی، انتخابات میاندوره‌ای مجلس و انتخابات ریاست جمهوری) به صورت دستی برگذار شده بود.
در سال 1371 اما، وزیر وقت کشور: عبداله نوری با گرفتن مشورت از وزارت پست و تلگراف و تلفن و معاونت توسعه و مهندسی شرکت دولتی مخابرات ایران تصمیم گرفت، برای نخستین بار در ایران، تعیین رئیس جمهوری ایران پس از یک دوره ریاست جمهوری علی اکبر‌هاشمی‌رفسنجانی، در ۲۱ خرداد ۱۳۷۲ به صورت "الکترونیکی" برگزار شود.
رویکرد اول: دورنگار(!)، زیرساخت انتخابات الکترونیکی ایران
اول قرار شد 30 هزار دستگاه فاکسی میلی که در آن زمان به "پست تصویری" شهرت داشت و سپس به دورنگار، فاکس، فکس و تله فکس تغییر نام داد، خریداری شود و با نصب یک دستگاه دورنگار در هر حوزه رأی گیری، متصدیان حوزه قادر باشند آراء مردم را به سرعت از آن حوزه به مرکز، ستاد انتخابات دور ششم ریاست جمهوری واقع در تهران ارسال کنند.
بعد، میان وزارت پست و وزارت کشور، چالشی ناجور در مورد حل چند مسأله درگرفت: کدام وزیر بودجه خرید را دریافت کند؟ مسؤولیت تهیه مشخصات فنی سفارش 30 هزار دورنگار با کیست؟ مدیریت خرید این همه دورنگار در کدام وزارتخانه مستقر شود؟ چه نهادی آنها را تحویل بگیرد؟ نصب کند و راه بیاندازد؟ در نهایت، وزیر کشور مسؤول و مجری این پروژه فنی و سنگین ملی شد. پس شروع کردند به سفارش و دریافت دورنگارها که ناگهان (!) از بد حادثه معلوم شد، مدت زمان ارسال تصویر هر برگه رأی از دورنگار یک حوزه به دورنگار مرکز، حدود چهار دقیقه طول می‌کشد و در هر ساعت، تصویر بیش از 15 رأی را نمی‌توان ارسال و دریافت کرد؛ پس سرعت بی سرعت! کیفیت ظهور تصویر در مرکز نیز به علت فعالیت مداوم دورنگار گیرنده، به سرعت اُفت می‌کند، پس کیفیت هم بی کیفیت! این نگرانی‌های بحق که اول دیده نشده بودند، باعث شدند تا پروژه خرید بقیه دورنگارها متوقف و کل پروژه، "هوا" شود.
رویکرد دوم: خوانشگر نوری، زیرساخت انتخابات الکترونیکی ایران
در نهایت قرار شد، آراء حوزه‌ها به مرکز حمل شوند و در ستاد مرکزی -انتخابات، با خوانشگر نوری الکترونیکی شمارش شوند.
پس، برای نخستین بار، برگه‌ای طراحی شد که خوانشگر الکترونیکی قادر به خواندنش باشد.
طراحی برگه انتخابات الکترونیکی ۲۱ خرداد ۱۳۷۲
روی این برگه، چهار عکس، زیر هر عکس هم یک دایره، نقش بسته بود. در گوشه چپ برگه و در بالای عکس‌ها، به رأیدهندگان با گرافیگ و نوشته هشدار داد شده بود که تنها یکی از دایره‌ها که مربوط به نامزد مورد نظر است، باید با استفاده از مداد مشکی کاملاً سیاه شود.
به این ترتیب، خوانشگر موجود در ستاد انتخابات وزارت کشور، تنها دایره سیاه روی هر برگه را تشخیص می‌داد و یکی بر آمار رأی‌های نامزد مربوط می‌افزود.
در این دوره، در واقع تعداد ۱۲۸ نفر در انتخابات نام نویسی کرده بودند ولی شورای محترم نگهبان صلاحیت ۱۲۴ نفر را رد کرده بود. باقی مانده بودند، چهار نامزد ریاست جمهوری: عبدالله جعفرعلی جاسبی، رییس وقت دانشگاه آزاد؛ رجبعلی طاهری، نماینده مردم کازرون در دوره اول مجلس، احمد توکلی و‌هاشمی‌رفسنجانی.
×× مشکلات شمارش الکترونیکی برگه‌ها
برگه رأیگیری از جنس کاغذ معمولی بود. در وزارت کشور، آراء مردم را کـُپه کرده و به خورد خوانشگر الکترونیکی می‌دادند. خوانشگر، برگه‌هایی را که فاقد دایره سیاه یا دارای بیش از یک دایره سیاه بودند، باطل به حساب می‌آورد و در ازای هر یک از چنین برگه‌هایی، یکی بر آمار آراء باطله می‌افزود. ولی اگر برگه ای دارای تنها یک دایره سیاه بود، به ازای هر یک، یکی بر آمار نامزد گزینش شده اضافه می‌کرد. این سیستم شمارش بدون اشکال می‌بود اگر همه برگه‌ها سالم بودند یعنی مچاله نشده یا تاخورده نبودند، ولی خوانشگر علاوه بر دو مورد باطلسازی مذکور (فقدان دایره سیاه یا وجود بیش از یک دایره سیاه)، برگه‌های مچاله شده یا تاخورده را نیز باطل می‌کرد، حتی اگر توسط رأی دهنده درست پُر شده یعنی دارای تنها یک دایره سیاه بودند.
به زودی معلوم شد که تعداد برگه‌های مچاله شده یا تاخورده‌ی به ناحق باطل شده هم کم نیستند تا مسامحتاً یا عامداً بتوان از این خطا چشم پوشید. پس، در‌ها را بستند، خبرنگاران را بیرون کردند و برگه‌های مچاله شده یا تاخورده‌ی به ناحق باطل شده را گرد آوردند، "صاف و صوف" کردند و آنها را دوباره به خورد خوانشگر دادند. این "راه حل" اما باعث خطاهای دیگری در سامانه خوانشگر الکترونیکی شد: اولاً، آراء باطله باید به شیوه‌ای تعدیل و تصحیح می‌شد و ثانیاً: گاه خوانشگر با وجود صافکاری برگه نمی‌توانست دایره سیاه را ببیند (در حالی که متصدیان با چشم خود قادر به دیدن آن بودند) لذا خوانشگر، باز یکی بر آراء باطله می‌افزود. متصدیان دلسوز هم برای آن که رای و حقی از نامزدها ضایع نشود، دوباره سعی می‌کردند آن رأیِ به ناحق باطل شده را صاف و خوانا کنند و برگه را دوباره و دوباره به خورد ماشین شمارش بدهند.
فردای روز انتخابات، چون جزئیات مذکور مسکوت ماندند و هاشمی‌رفسنجانی مخالف سنگین وزنی نداشت و رأی دهندگان انتظار انتخاب شدن مجدد او را داشتند، انتخاباتِ به اصطلاح الکترونیکی مزبور، به خوبی و خوشی پایان یافت.
×× جمع بندی و ارائه پیشنهادهایی به وزارت کشور
«گذشته‌ها، گذشته» وقتی گزاره‌ای درست است که از گذشته بتوان آموخت. رویدادهای مذکور در این تفسیر، تاکنون جایی مستند و رسانه‌ای نشده‌اند، و لذا درستی آنها اثبات‌پذیر نیستند، مگر آن که خبرنگاران راه بیفتند و مسؤولان وقت را پیدا و حقایق بیشتری را کشف کنند. مسؤولان کنونی اما مختارند و می‌توانند فرض کنند که بندها و سطرهای بالا از تخیل محض نگارنده سرچشمه گرفته‌اند. ولی حتی در صورت تخیل پنداشتن آنها، مسؤولان محترم نمی‌توانند امکان بروز خطا در انتخابات الکترونیکی مورد درخواست شان را رد کنند. مسؤولان فقط این نکته را فراموش نکنند که امروزه، برپایی انتخابات الکترونیکی و e-voting اگر رأی دهنگان و ذینفعان را اندکی دچار بی اعتمادی کند، برای نظام چقدر گران تمام می‌شود.
قبل از برگذاری هر نوع e-voting، حداقل ضروری است، به حل و فصل مسائل حقوقی و قانونی مرتبط با فناوری
e-voting پرداخته شود:
برای مثال:
• صدور گواهی کارکرد بی عیب و نقص دستگاه‌های انتخابات الکترونیکی را باید مرجعی ذیصلاح در داخل کشور تأیید و صادر کند.
• ولی صدور گواهی کارکرد کافی نیست، هرچند ضروری است. سامانههای انتخابات الکترونیکی، پس از اخذ گواهی کارکرد، نیاز به راستی آزمایی از درستی یا integrity از سوی نمایندگان ذیصلاح مردم را دارند.
• دو مورد فوق هم نیاز به مقررات گذاری و تدوین و تصویب آئین نامه دارد.
• در این زمینه‌ها، وظیفه مجلس، شورای عالی فضای مجازی، سازمان فناوری اطلاعات و سایرین چیست؟
• آیا علاوه بر نهادهای موجود به نهادی جدید نیاز است؟
پس، عجله نکنید! از انجام درست e-voting در سال‌های آتی دست برندارید ولی بر اجرای آن در این برهه از زمان و در این فاصله کم از انتخابات دور دهم مجلس پا نفشارید! (منبع:عصرارتباط)
- ۹۴/۰۳/۲۴