نشست جامعه اطلاعات در تونس پیرامون اینترنت
مترجم: وحیدرضا نعیمى* - بیانیه اى که وزارت بازرگانى آمریکا روز ۹ تیر امسال منتشر کرد، حتى با احتساب معیارهاى آمریکایى هم ساده بود. زبان ساده، بدون امضاى فاخر و بدون مهر ایالات متحده فقط ۳۳۱ کلمه روى یک صفحه کاغذ. اما سادگى این متن مانع از اهمیت مفاد آن نبود. متن یاد شده، در واقع تلاش واشنگتن براى حل و فصل یکى از مسائل اساسى حاکمیت جهانى در قرن بیست و یکم بود: چه کسى اینترنت را کنترل مى کند؟
هر شبکه اى براى فعالیت نیازمند نوعى کنترل متمرکز است. مثلاً شبکه تلفن جهانى را قدیمى ترین سازمان پیمان مدار جهان یعنى اتحادیه بین المللى مخابرات اداره مى کند که در سال ۱۸۶۵ تأسیس شد و اکنون جزیى از خانواده سازمان ملل است. اینترنت وضع متفاوتى دارد. این شبکه اطلاع رسانى را یک سازمان خصوصى غیرانتفاعى به نام شرکت اسامى و شماره هاى تعیین شده اینترنت (ICANN ) هماهنگ مى کند. این شرکت را آمریکا در سال ۱۹۹۸ تأسیس کرد تا فعالیتهایى را که تا آن زمان به مدت ۳۰ سال به تنهایى توسط یک استاد در کالیفرنیا انجام مى شد؛ برعهده بگیرد.
سالهاست بر سر کنترل اینترنت در محافل سیاستگذارى فناورى مناقشه جریان دارد و اخیراً این اختلافات به مذاکرات دیپلماتیک نیز راه یافته است. بسیارى از دولتها معتقدند که اینترنت مانند شبکه تلفن بر اساس یک پیمان چند جانبه اداره شود. به نظر آنها، آیکن ابزار سیطره آمریکا بر فضاى اینترنت است. رویکرد بخش خصوصى آیکن به نفع آمریکاست، واشنگتن اختیار نظارت را به دست دارد و کمیته مشورتى دولتى آنها که متشکل از نمایندگان چند کشور دیگر است، هیچ قدرت واقعى ندارد.
این اختلاف در نهایت در اجلاس جهانى جامعه اطلاع رسانى که توسط سازمان ملل برگزار شد، به اوج رسید. مرحله نخست این اجلاس در دسامبر ۲۰۰۳ در ژنو برگزار شد و مرحله دوم آن ماه جارى در تونس صورت خواهد پذیرفت. برزیل و آفریقاى جنوبى از سازوکار جارى انتقاد کرده اند و چین خواهان تأسیس سازمانى بر مبناى پیمانى دیگر شده است. فرانسه خواهان رویکرد بین دولتى است، اما رویکردى که فقط شامل گروهى نخبه از ملل دموکراتیک باشد. کوبا و سوریه از این جنجال بهره بردارى کرده و به انتقاد از آمریکا پرداخته اند. رابرت موگابه رئیس جمهورى زیمبابوه نیز نظام فعلى حاکمیت بر اینترنت را شکلى از استعمار نوخوانده است.
چگونه این فناورى پرطرفدار مایه این همه اختلاف شده است؟ همه مى دانند که اینترنت براى ادامه کار اقتصادها، جوامع و حتى دولتهاى مدرن اهمیت دارد و به نفع همه است که این شبکه ایمن و قابل اطمینان باشد. اما در عین حال، بسیارى از دولتها ناراحت هستند که چنین منبع مهمى خارج از کنترل آنها قرار دارد و حتى زیر نظر آمریکا است. پاسخ واشنگتن به این نگرانى ها- که شامل چهار بند خلاصه در بیانیه وزارت بازرگانى مى شود که در آخر ماه ژوئن منتشر شد و اعلام کرد آمریکا قصد دارد کنترل اینترنت را به مدت نامحدود در دست داشته باشد- در واقع نوعى دکترین مونروئه براى عصر ما بود. واکنش به آن در خارج با خشم همراه بود و زمینه را براى مناقشه بیشتر هموار کرد.
اربابان اسامى دامنه
یکى از به یاد ماندنى ترین افسانه هاى فضاى مجازى آن است که اینترنت کاملاً فاقد تمرکز و ذاتاً کنترل ناپذیر است. به مانند سایر افسانه ها، این فرض براساس قدرى واقعیت و مقدار زیادى خوش خیالى بنیاد شده است. درست است که در مقایسه با شبکه تلفن، اینترنت مظهر مقررات زدایى وتمرکز زدایى است. اما ادامه کار اینترنت نیازمند نظارت و هماهنگى در چهار زمینه است. روى هم رفته، این چهار زمینه نظام نامگذارى دامنه نشانى ها را تشکیل مى دهد که با استفاده از آن، کاربران در اینترنت حرکت مى کنند و اى میل مى فرستند. نخستین زمینه، اسامى دامنه ها هستند، مانند www.cnn.com ، یک نفر باید تصمیم بگیرد. چه کسى پایگاه داده هاى اسامى ژنریل منتهى به پسوندهایى مانند «.com» ، «.net» ، «.info» و غیره را اداره کند. (این امتیازى است که سود سرشارى در بردارد.) همچنین کسى باید گردانندگان پسوندهاى کشورى را (مانند «.cn» براى چین) معین کند.
دوم زمینه، شماره هاى پروتکل اینترنت است که اعداد ۱۲ رقمى هستند. اینها ارقام نامریى هستند که کامپیوترها به محض ورود به شبکه پیدا مى کنند و براى شناسایى آنها توسط سایر کامپیوترها لازم است. در دهه ۱۹۷۰ که این شبکه در حال تکامل بود، تصمیم گرفته شد این شبکه بتواند فقط ۴ میلیارد شماره پروتکل اینترنت را بپذیرد. این تعداد بسیار کمتر از میزان مورد نیاز است. تا زمانى که اینترنت براین اساس ارتقا پیدا نکند، شماره هاى پروتکل اینترنت باید با حساب و کتاب اختصاص پیدا کند و نیز با دقت، چون اگر اتفاقاً رقمى تکرار شود، ترافیک اینترنت مختل مى شود.
سومین زمینه سرورهاى بنیادى (root servers) است. نوعى کنترل در دستگاههایى که نظام اسامى دامنه را هدایت مى کنند، لازم است. وقتى کاربران از صفحات وب دیدار مى کنند، یا اى میل مى فرستند که کامپیوترهاى بزرگ به نام سرورهاى بنیادى اسامى دامنه را ظرف چند هزارم ثانیه با شماره هاى پروتکل اینترنت مربوط مطابقت مى دهند. این پایگاه داده ها مهمترین پایگاه داده هاى جهان است. اما به علت یک نقص فنى که در دوران اولیه شکل گیرى شبکه رخ داد، فقط ۱۳ سرور بنیادى مى تواند وجود داشته باشد که برخى از آنها به سایتهاى مشابه (mirror) در سراسر جهان اطلاعات مى دهند. در نتیجه مرجعى باید تصمیم بگیرد چه کسى سرورهاى بنیادى را بگرداند و این گردانندگان در کجا باشند. از آنجایى که این شبکه به طور غیررسمى تکامل یافت، گردانندگان سرورهاى بنیادى متنوع هستند، از جمله ناسا، یک سازمان غیرانتفاعى در هلند، دانشگاهها، ارتش آمریکا و شرکتهاى خصوصى، روى هم رفته امروز ده سرور بنیادى از آمریکا و از آمستردام، استکهلم و توکیو هر کدام یک سرور اداره مى شود.
چهارمین و آخرین زمینه، استانداردهاى فنى وجود دارد که باید براى تداوم عملکرد چند جانبه اینترنت ایجاد و هماهنگ شود. این معیارها فراتر از نظام نشانى گذارى است و شامل همه چیز مى شود. نهایتاً این استانداردهاست که امکان تکامل اینترنت را فراهم مى کند. تمام این مسائل فنى است. به همین علت است که با وجودى که اینترنت به رسانه اى گسترده بدل شده است، بیشتر دیپلماتها و کارشناسان سیاست خارجى همچنان از این مسائل نآاگاه بودند. اما هر چند که مدیریت اسامى، شماره ها، سرورهاى بنیادى و استانداردهایى که زیرساخت اینترنت را تشکیل مى دهد- و روى هم رفته حاکمیت اینترنت خوانده مى شود- عجیب و غریب به نظر مى رسد، این امر تأثیر مهمى بر مسائل سیاستگذارى دارد. مثلاً کشورهایى که بر نوع اسامى دامنه مورد استفاده محدودیت اعمال مى کنند، عملاً آزادى بیان را مختل مى کنند. اطلاعات شخصى ثبت کنندگان نشانى هایى که داراى پسوندهاى عام مانند «.com» و «.net» هستند، علناً در اینترنت در دسترس همگان قرار دارد و این کار حریم شخصى افراد را مخدوش مى کند. اپراتورهاى مخابرات به شماره هاى پروتکل اینترنت نیاز دارند تا خدمات ارائه کنند. در نتیجه این شماره ها اهمیت زیادى براى شرکتها دارند و جزو منابع اقتصادى کشورها هستند. به طور خلاصه، اینترنت بیشتر شامل ارزشهاست تا عناصر فیزیکى و نظام اسم گذارى دامنه گلوگاه مرکزى است که کنترل اینترنت در آن اعمال مى شود.
اینترنت، فاقد ویژگى هاى دیوانسالارانه
در بخش اعظم تاریخچه اینترنت، این شبکه توسط گروهى از مهندسان و دانشگاهیان آمریکایى اداره شده است. در نتیجه شبکه یاد شده تجسم فلسفه این جامعه است، یعنى نوع آزادمنشى سیاسى و اقتصادى که به آزادى در جنبه هاى فنى مى انجامد. زیرساخت آزاد آن باعث اشاعه آزادى بیان، دسترسى با هزینه اندک و نوآورى شده است. خاستگاه اینترنت در بخش خصوصى باعث شده است تا این شبکه فاقد ویژگى هاى دیوانسالارانه باشد، به خصوص در مقایسه با شرکتها مخابرات انحصارى دولتی.
مسلماً آزادى اینترنت دردسرهاى بزرگى را به همراه دارد، از جمله این که ردیابى فرستندگان هرزنامه دشوار است و شبکه در برابر رخنه گران بسیار آسیب پذیر است، اما این شبکه باز مانند جامعه باز است، یعنى تبهکارى رایج است، اما خلاقیت هم به وفور دیده مى شود. به نظر ما بدیهى است که اینترنتى که امروز داریم، در آینده هم همین خصوصیات را داشته باشد، اما این امر اصلاً مسلم نیست. این امر بستگى به کسى دارد که نظام اسم گذارى را در اختیار دارد و اولویتهایى که تعیین مى کند.
شبکه درهم تنیده
تا سال ،۱۹۹۸ اینترنت تقریباً به طور انحصارى زیر نظارت یک نفر بود، یعنى جان پاستل، استاد کامپیوتر در دانشگاه کالیفرنیاى جنوبی. وى در دوره تحصیلات تکمیلى در دهه ،۱۹۶۰ جزو یکى از چند مهندسى بود که اینترنت را ساختند. در خلال ۳۰ سال بعد، وى از جانب سازمان طرح هاى پیشرفته تحقیقاتى وزارت دفاع که بودجه شکل گیرى اینترنت را در مراحل اولیه تأمین کرده بود، این شبکه را اداره کرد.
پاستل تصمیم هایى گرفته که ظاهراً فنى بود، مانند این که چه کسى باید دامنه پسوند کشورها را اداره کند. شاید عجیب به نظر برسد که پسوندهاى نشانى هاى ملى (مانند «.uk» براى انگلیس) در اختیار افراد قرار مى گرفت نه سازمانهاى دولتى، اما وضع این گونه بود. اینترنت در روزهاى اول به قدرى تازه و عجیب بود که معمولاً سازمان دولتى در کشورها نبود که اداره پسوند ملى را به آن سپرد. افزون بر این، دولتها و به خصوص شرکتهاى مخابراتى انحصارى اغلب به جاى کمک به توسعه ارتباطات، در این راه اخلال مى کردند. با این حال، تا اواسط دهه ،۱۹۹۰ گروه کوچکى از مقامات در آمریکا و کشورهاى دیگر که از موضوع اطلاع داشتند، دریافتند دیگر امکان آن وجود نداشت که اینترنت را یک فرد به تنهایى اداره کند. اما چه کسى یا چه مرجعى باید جاى وى را مى گرفت؟ پس از یک رشته مذاکرات پر مشاجره بین جامعه تجارى، دولتها و سازمانهاى غیردولتى از سراسر جهان، دولت کلینتون به دستیابى به مصالحه اى کمک کرد و در سال ۱۹۹۸ آیکن را تأسیس کرد. از آنجایى که عدم دخالت آمریکا باعث شکوفایى اینترنت شده بود، به نظر مى رسید درست این باشد که سازمان جدید در بخش خصوصى باشد. در این صورت، این نهاد پاسخگوتر، انعطاف پذیر مى شد و از جنجالهاى دیوانسالارى و سیاسى به دور بود. این مذاکرات به قدرى پر تنش بود که در مراحل پایان پاستل دچار سکته قلبى شد و نتوانست شاهد تولد سازمانى باشد که وى نقش مهمى در تأسیس آن داشت.
آیکن یک تجربه بود، رویکردى از پایین به بالا و داراى چند سهامدار براى اداره یک منبع بین المللى برمبناى غیردولتی. در واقع در روزهاى اول، این رویکرد به عنوان الگویى براى سایر موضوعهایى به شمار مى رفت که نیازمند اقدام یکپارچه گروههاى بى شمار از دولت، صنعت و جامعه مدنى است، موضوع هایى مانند مقابله با بیماریهاى واگیردار یا تغییر آب و هوا به علاوه، قرار داشتن آیکن در بخش خصوصى سبب شده است تا اینترنت از دخالتهاى سیاسى به دور باشد. در سال ۲۰۰۲ که مقامات وزارت صنعت اطلاع رسانى چین از اعضاى کمیسیون ارتباطات فدرال آمریکا پرسیدند چرا پسوند دو حرفى «tw» در اختیار تایوان قرار گرفته است، آنان مسئولیت را به عهده آیکن انداختند و نفسى به راحتى کشیدند. اما از همان ابتدا، آیکن دستخوش جنجال بوده است. منتقدان معتقد بودند این سازمان فاقد شفافیت، پاسخگویى و مشروعیت است. گروههاى جامعه مدنى مى گفتند آیکن زیر نفوذ شرکتهاى ثبت نام دامنه هاست که على القاعده باید بر آنها نظارت کند شرکتها احساس مى کرند آیکن دولتى است. و دولتهاى خارجى در برابر آن احساس مى کردند فاقد قدرت هستند. زمانى که بسیارى کشورهاى در حال توسعه به اهمیت اینترنت پى بردند، برایشان ناراحت کننده بود که اینترنت اساسا توسط شرکتى غیردولتى اداره شود که هیأت مدیره ۱۵ نفره آن در برابر دادستان کالیفرنیا پاسخگو و زیر نظر دولت آمریکا بود. حتى کنگره از آن انتقاد مى کرد و هر از چندى مسئولان آن را به اداى توضیحات وامى داشت.
تمام این مسائل در سال ۲۰۰۳ و در جریان نشستهاى مقدماتى اجلاس جهانى جامعه اطلاع رسانى به اوج رسید. واشنگتن توانسته بود در مذاکرات دو جانبه انتقاد از آیکن را رد کند، اما در سطح چند جانبه نتوانست جلوى شتاب براى تغییر را بگیرد. نمایندگان ارشد از وزارتخانه هاى کشورهاى دیگر که آشنایى کمترى با جزئیات حاکیت اینترنت اما تجربه بیشترى در چالش با قدرت آمریکا داشتند، جانشین کسانى شدند که تا حدى از آیکن حمایت مى کردند. این دیپلماتها که شاهد اعلان جنگ آمریکا به عراق به رغم مخالفت جهانى بودند، آیکن را یکى دیگر از نمونه ها یک جانبه گرایى آمریکا مى دانستند.
آنان استدلال مى کردند چه چیزى مانع آن مى شود که واشنگتن مثلا روزى تصمیم بگیرد با حذف پسوند ملى ایران «ir» این کشور را از اینترنت حذف کند. مسلما اینترنت را باید جامعه بین المللى اداره کند نه یک کشور به تنهایی.
دولتهاى سراسر جهان براى تضعیف کنترل آمریکا خواهان ترتیبات جدیدى شدند و در نوامبر ،۲۰۰۴ کوفى عنان دبیر کل سازمان ملل یک گروه کارى ۴۰ نفره را مسئول بررسى مسائل مربوط به حاکمیت اینترنت کرد.
واشنگتن در نظر داشت در سال ۲۰۰۶ آیکن را از حوزه نظارتى خود خارج کند. اما هر چقدر که سایر کشورها خواهان اختیارات بیشتر شدند، آمریکا بیشتر در سیاست خود دایر بر تفویض اختیار تجدید نظر کرد. نهایتا، منافع ملى مطرح شد. واشنگتن که منافع زیادى در تداوم فعالیت اینترنت به روش جارى داشت، به این نتیجه رسید که آماده پذیرش تغییرات نیست. از این رو، زمانى که گروه کارى سازمان ملل آماده انتشار گزارش خود مى شد، دولت آمریکا دست به حمله پیش دستانه زد. در بیانیه کوتاه وزارت بازرگانى، واشنگتن تصمیم خود را اعلام کرد: آمریکا نظارت خود را بر آیکن حفظ خواهد کرد. جالب اینجاست که گزارش هیأت مزبور خواهان انتقال کنترل اینترنت به سازمان ملل شده بود.
شبکه باز و دشمنانش
قدرت پیش از آن که از سلاح یا ثروت برآید، از عقاید سرچشمه مى گیرد. اینترنت در مقام یک زیر ساخت اطلاع رسانى حیاتى براى کشورها عمل مى کند. کشورهاى توسعه یافته اتکاى فزاینده اى براى حیات اقتصادى و ارتباطات پایه اى به آن پیدا کرده اند. کشورهاى در حال توسعه متوجه شده اند اینترنت راهى براى پیوند مردم، ایجاد در روابط تجارى و شفافیت و گفت وگوى مدنى است که زیر بناى حاکمیت دموکراتیک را تشکیل مى دهد. فناورى اطلاع رسانى مى تواند کنترل حکومتهاى خودکامه را تقویت کند، اما تردیدى نیست که تأثیر کلى اینترنت به شکل فعلى مترقى است نه واپس گرایانه. همزمان با آن که کشورها آماده نبرد دیپلماتیک در دور آخر اجلاس جامعه اطلاع رسانى مى شوند که اواخر آبان ماه در تونس برگزار مى شود، این مشاجره یادآور نبرد یونسکو در دهه ۱۹۸۰ بر سر به اصطلاح نظم ارتباط و اطلاع رسانى جدید جهان است که باعث خروج آمریکا و انگلیس از این سازمان شد. در آن زمان، شوروى، اقمار آن و کشورهاى در حال توسعه خواهان کنترل فعالیتهاى رسانه اى و تأمین بودجه گسترش رسانه ها در کشورهاى در حال توسعه بودند. امروز، برخى از همین کشورها در صدد کسب اختیار کنترل اینترنت و نیز کمک مالى براى رفع شکاف دیجیتال هستند.
موضع آمریکا هویج هایى چند را در کنار چماقى بزرگ گرد آورده است. واشنگتن رسما به نگرانى کشورها در مورد حاکمیت بر دامنه ملى خود اذعان مى کند که در واقع تلویحا به معناى اعطاى اختیار کنترل پسوندهاى ملى به کشورهاست. با وجودى که این امر مشکلاتى دربردارد (مانند مورد تایوان)، مى توان این مشکلات را کنار گذاشت، مثلا همان طور که اعطاى کدهاى کشورى به سرزمین ها مؤید به رسمیت شناختن دیپلماتیک نیست، اعطاى پسوند ملى اینترنت نیز ضرورتا به این معنا نیست. به علاوه واشنگتن از تداوم بحث در مورد حاکمیت گسترده اینترنت در محافل چند جانبه حمایت مى کند تا دیگر نیازى به تشکیل شوراى سیاستگذارى جهانى اینترنت نباشد (که از جمله پیشنهادهاى هیأت سازمان ملل بود).
هر چند که موضع جدید آمریکا شاید در کوتاه مدت کم زیان ترین شق باشد، تقریبا مسلما در بلندمدت قابل دوام نیست. در حال حاضر، کار چندانى از دست دیگر دولتها ساخته نیست. اگر این کشورها احساس کنند توجهى به نگرانى هاى آنها نمى شود، احتمال دارد بکوشند یک نظام نشانى و اسم گذارى موازى براى رقابت با دامنه هاى آیکن ایجاد کنند. فناورى از هم جنسى بیزار است. استانداردهاى فنى متفاوت بیشتر هنجار است تا استثنا. منازعه جارى بر سر ایجاد گالیله، یعنى همتاى اروپا شبکه موقعیت یاب جهانى (GPS) آمریکا، یک نمونه است. مبارزه بر سر استانداردهاى نسل سوم تلفن همراه نمونه اى دیگر است. اما این احتمال وجود دارد که دو نظام نشانى متفاوت در اینترنت نتوانند به خوبى با هم عمل کنند. اگر واشنگتن بخواهد مزایاى فعلى اینترنت را حفظ کند و گسترش دهد، باید راهى براى تقسیم کنترل آن با سیار کشورها پیدا کند، بدون آنکه ثبات شبکه مختلف یا جلوى آزادى بیان و نوآورى گرفته شود.نهایتا آنچه در حال حاضر رخ مى دهد ، ستیز دیدگاه هاست. به اعتقاد دولت آمریکا تشکیل آیکن، تفویض داوطلبانه یک منبع مهم تر قدرت در عصر دیجیتال است. سایرین معتقدند واشنگتن با این کار زیرکانه کوشید ضمن قراردادن حاکمیت اینترنت در بخش خصوصى آمریکا، سیطره خود را برآن حفظ کند. منتقدان معتقدند تغییر وضع جارى و کنترل اینترنت توسط یک سازمان چند جانبه بین دولتى گامى به سوى دموکراسى روشنگرانه جهانى است. اما به اعتقاد واشنگتن این اقدام گامى به عقب در زمان به سوى مخابرات دولتى آن است. چگونگى یافتن راهى براى نزدیک کردن این دیدگاهها به هم، آینده یک رسانه جهانى را روشن خواهد کرد که براى ما امرى بدیهى است.
منبع ترجمه: فارن افرز
*همشهری
- ۸۴/۰۸/۱۲