چالش حفظ تعادل میان هوش ارتباطی و هوش مصنوعی
حمیده آراسته* - در دنیای امروزی، تکنولوژی هوش مصنوعی (AI) به سرعت در حال پیشرفت است و نقش‌های متعددی را در زندگی روزمره ما ایفا می‌کند. از سیستم‌های توصیه‌گر در شبکه‌های اجتماعی گرفته تا اتوماسیون در صنایع مختلف، AI به شکل گسترده‌ای در حال تغییر نحوه انجام امور است.
در چنین شرایطی شاید، اثرات اجتماعی این تغییرات برای شما هم نگرانی‌هایی را درباره کاهش ارتباطات انسانی به وجود آورده باشد؛ این سوال که: برای حفظ ارتباطات انسانی در زمانه‌ای که همه امور را به AI می‌سپاریم چکار میتوان کرد؟ سوال عجیبی نیست. الیناسیون یا بیگانگی در مقابل فناوری هوش مصنوعی (AI) یکی از نگرانی‌های مهم در دنیای امروز است. این پدیده به معنای جدا شدن و بیگانه شدن انسان‌ها از احساسات، نیازها و ارتباطات انسانی به دلیل وابستگی بیش از حد به تکنولوژی‌های پیشرفته است.
اما برای جلوگیری از الینه‌شدن در مقابل AI، میتوان به راهکارهای مختلفی اشاره کرد که به حفظ تعادل بین استفاده از تکنولوژی و انسانیت کمک می‌کنند.
بی تردید یکی از مهمترین راهکارها، توجه به هوش ارتباطی است.
واژه «هوش ارتباطی» یا «هوش میان‌فردی» اولین بار توسط هوارد گاردنر، روان‌شناس آمریکایی، در نظریه خود با عنوان «نظریه هوش‌های چندگانه» مطرح شد. گاردنر در سال 1983 در کتاب خود به نام «چارچوب‌های ذهن» (Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences) این مفهوم را معرفی کرد.
وی هوش ارتباطی را قدرت درک و تعامل موثر با دیگران تعریف کرد. او معتقد بود که این نوع هوش شامل مهارت‌هایی مانند همدلی، درک احساسات و انگیزه‌های دیگران، و توانایی مدیریت روابط بین‌فردی است. به عبارتی دیگر، هوش ارتباطی یا هوش میان‌فردی به توانایی استفاده از اطلاعات احساسی، درک و تشخیص برای مدیریت روابط بین فردی و بهبود ارتباطات اجتماعی اطلاق می‌شود. این نوع هوش به افراد کمک می‌کند تا به طور مؤثرتری با دیگران ارتباط برقرار کرده و از این طریق به اهداف خود دست یابند. بنابراین نقش مهمی‌در موفقیت فردی و حرفه‌ای شخص ایفا می‌کند.
هوش مصنوعی (AI) و هوش ارتباطی(Interpersonal Intelligence) دو حوزه کاملاً متفاوت هستند، هرچند که می‌توانند به طور متقابل از یکدیگر بهره‌مند شوند. در این مقاله، به بررسی اهمیت توجه به هوش ارتباطی در عصر هوش مصنوعی پرداخته و تأثیرات آن را بر جنبه‌های مختلف زندگی مورد بحث قرار می‌دهیم و برای پاسخ به این پرسش که آیا هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین هوش ارتباطی شود، به مقایسه و تحلیل این 2 هوش می‌پردازیم.
- نقش هوش ارتباطی در تعاملات انسانی و تغییرات اجتماعی
هوش مصنوعی (AI) به سرعت در حال تغییر دادن جهان است و از طریق اتوماسیون و بهینه‌سازی فرایندها، بسیاری از جنبه‌های زندگی ما را تحت تأثیر قرار داده است. از خودران‌ها گرفته تا دستیارهای صوتی و سیستم‌های تشخیص چهره، AI در حال تغییر نحوه انجام امور و تعامل ما با تکنولوژی است. با این حال، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های این تحول، حفظ و تقویت روابط انسانی است. در دنیایی که ماشین‌ها قادر به انجام بسیاری از وظایف انسانی هستند، نیاز به تقویت هوش ارتباطی برای حفظ انسجام اجتماعی و بهبود کیفیت روابط بین فردی بیش از پیش احساس می‌شود.
تعاملات انسانی بسیار پیچیده و چندلایه هستند و نیازمند درک عمیق از فرهنگ، تاریخچه فردی و اجتماعی، و احساسات مختلف است. AI ممکن است بتواند الگوهای رفتاری را شناسایی کند، اما نمی‌تواند تمامی ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های تعاملات انسانی را درک کند. هوش مصنوعی برمبنای الگوریتم و داده‌ها عمل می‌کند و فاقد تجربه و احساسات انسانی است. هوش مصنوعی می‌تواند به سرعت داده‌ها را پردازش کند اما هوز نمی‌تواند احساسات واقعی و عمیق انسانی را درک کند و به آن واکنش انسانی نشان دهد. همدلی نیازمند تجربه انسانی است که AI فاقد آن است. همچنین تصمیم گیری‌های اخلاقی و احساسی پیچیده که نیازمند درک عمیق از موقعیت‌ها و احساسات انسانی هستند برای AI چالش برانگیز است. این نوع تصمیم‌گیری‌ها نیازمند قضاوت و درک انسانی است که از طریق تجربیات زندگی به دست می‌آید.
هوش ارتباطی به افراد کمک می‌کند تا احساسات و نیازهای دیگران را درک کنند و به طور مؤثرتری با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. با داشتن هوش ارتباطی میتوان تعارضات را بهتر مدیریت کرد و به جای واکنش‌های احساسی تند، بطور منطقی و سازنده به تعارضات پاسخ داد. این مهارت می‌تواند به کاهش تنش‌ها و بهبود روابط کاری و شخصی منجر شود.
از سوی دیگر در عصر هوش مصنوعی، که بسیاری از تعاملات به صورت غیرحضوری و از طریق فناوری انجام می‌شود، توانایی برقراری ارتباط انسانی و ایجاد روابط مؤثر اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. هوش ارتباطی به افراد این امکان را می‌دهد تا از مهارت‌های گوش دادن فعال، همدلی و ارتباط غیرکلامی بهره‌برداری کنند و از این طریق تعاملات خود را بهبود بخشند. این مهارت به ویژه در روابط خانوادگی، دوستانه و کاری بسیار مؤثر است. بی‌شک افرادی که از هوش ارتباطی برخوردارند، معمولاً مهارت‌های ارتباطی بهتری دارند. آن‌ها می‌دانند چگونه پیام‌های خود را به شیوه‌ای که دیگران به بهترین شکل ممکن درک کنند، منتقل کنند. این مهارت‌ها شامل گوش دادن فعال، بیان شفاف و استفاده از زبان بدن مناسب است.
- تاثیرهوش ارتباطی در موفقیت‌های شغلی
ورود هوش مصنوعی به محیط‌های شغلی موجب تغییرات اساسی در نحوه انجام وظایف و تعاملات حرفه‌ای شده است. با کمک AI میتوان کارهای تکراری و زمان‌بر را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به سرانجام رساند. استفاده از تکنولوژی‌های هوش مصنوعی منتج به بهبود بهره‌وری در کار و کاهش فشارهای کاری می‌شود. در چنین محیطی، افرادی که از هوش ارتباطی بالاتری برخوردارند، قادرند از زمان خود برای ارتباطات انسانی و برقراری ارتباط مؤثرتر با همکاران استفاده کنند. طبیعتا این افراد قادر به مدیریت بهتر رخدادها و حل مشکلات به صورت همکاری خواهند بود و می‌توانند با همکاران و مدیران خود به طور مؤثرتری تعامل کنند و در نتیجه تجربه کاری بهتری داشته باشند.
این توانایی‌ها به خصوص در محیط‌هایی که نیاز به کار تیمی‌و تعامل مداوم با دیگران وجود دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. همچنین، مدیران با هوش ارتباطی بالا قادر به ایجاد فرهنگ سازمانی مثبت‌تر و انگیزه‌بخش‌تری خواهند بود که در نهایت منجر به افزایش بهره‌وری و رضایت شغلی کارکنان می‌شود. این دسته از مدیران می‌توانند نیازها و احساسات تیم خود را درک کرده و بر اساس آن‌ها تصمیم‌گیری کنند. این توانایی باعث افزایش اعتماد و همکاری در بین اعضای تیم می‌شود.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که، افرادی با هوش ارتباطی بالا، معمولاً مهارت‌های بهتری در حل مساله دارند. آن‌ها می‌توانند مسائل را از زوایای مختلف ببینند و با درک بهتر احساسات و نیازهای افراد درگیر، راه‌حل‌های موثرتری ارائه دهند. این مهارت به ویژه در محیط‌های کاری و در مدیریت تیم‌ها بسیار مفید است.
- هوش ارتباطی و هوش مصنوعی در آموزش
در حوزه آموزش نیز هوش مصنوعی در حال ایجاد تغییرات گسترده‌ای است که می‌تواند تاثیرات زیادی در بهبود فرایندهای یادگیری و تدریس داشته باشد. از آن جمله میتوان سیستم‌های آموزش آنلاین، تحلیل داده‌های آموزشی، شخصی‌سازی یادگیری بر اساس توانایی و نیاز هر فرد، سرعت در ارزیابی و بازخورد، استفاده از دستیاران آموزشی و … را نام برد. با این حال، بهره‌مندی از هوش ارتباطی در آموزش می‌تواند به بهبود کیفیت و اثربخشی فرآیندهای یادگیری و تدریس کمک شایانی کند. معلمان با بهره‌مندی از هوش ارتباطی می‌توانند به شکل مؤثرتری با دانش‌آموزان ارتباط برقرار کنند، نیازها و نگرانی‌های آن‌ها را درک کرده و به آن‌ها پاسخ دهند. این نوع ارتباطات می‌تواند محیط یادگیری مثبت‌تری ایجاد کند. از سوی دیگر، نقش معلمان و مربیان در تقویت هوش ارتباطی دانش‌آموزان و دانشجویان نیز همچنان حیاتی است. آنان با آموزش مهارت‌های ارتباطی مانند روش‌های موثر ابراز نظر، مذاکره و کار تیمی به دانش‌آموزان می‌توانند آن‌ها را برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی و حرفه‌ای آینده آماده کنند. همچنین از آنجایی که هوش ارتباطی شامل توانایی درک و احترام به تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی است. این مهارت می‌تواند به معلمان کمک کند تا به دانش‌آموزانی با پیش‌زمینه‌های مختلف به شکل بهتری خدمت کنند و محیطی فراگیر و پذیرا ایجاد کنند.
- هوش ارتباطی در روابط بین‌المللی
در جهانی که تکنولوژی، مرزهای جغرافیایی را محو کرده و ارتباطات بین‌المللی بیش از پیش گسترده شده‌اند، اهمیت هوش ارتباطی برای تعاملات دیپلماتیک و فرهنگی نیز افزایش یافته است. رهبران و دیپلمات‌هایی که از هوش ارتباطی بالایی برخوردارند، قادر به درک بهتر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی و مدیریت مؤثرتر مذاکرات بین‌المللی خواهند بود. این توانایی‌ها می‌تواند به پیشگیری از تعارضات و تقویت همکاری‌های بین‌المللی منجر شود. در این مسیر بدون تردید توانایی بهره برداری به موقع از آخرین فناوری‌های ارتباطی و تکنولوژی‌های هوش مصنوعی، هوش ارتباطی بالایی می‌خواهد.
- تأثیر هوش ارتباطی بر سلامت روان
هوش ارتباطی نه تنها در روابط حرفه‌ای و اجتماعی مؤثر است، بلکه نقش مهمی در سلامت روان افراد نیز ایفا می‌کند. از یک سو، افرادی که قادر به برقراری ارتباطات عاطفی و اجتماعی مؤثرتری هستند، کمتر دچار احساس تنهایی و افسردگی می‌شوند. این دسته از افراد، به دلیل توانایی درک و مدیریت احساسات خود، کمتر دچار اضطراب می‌شوند و می‌توانند با موقعیت‌های استرس‌زا بهتر مواجه شده و راه‌حل‌های موثرتری برای مشکلات خود پیدا کنند.
از سوی دیگر، توانمندی مدیریت احساسات منجر به ارتباط موثر با افراد شده و بدین ترتیب باعث افزایش اعتماد به نفس فرد می‌شود. در عصر هوش مصنوعی، که احتمال اعتیاد به فناوری بسیار بالاست و بیشتر تعاملات و فعالیت‌ها به صورت دیجیتال و از راه دور انجام می‌شود، حفظ و تقویت روابط انسانی می‌تواند به بهبود سلامت روانی و افزایش احساس رضایت از زندگی کمک کند. چرا که اتکای بیش از حد به فناوری و سیستم‌های هوش مصنوعی برای انجام امور و وظایف روزمره ممکن است باعث کاهش مهارت‌های فردی و احساس عدم توانایی در انجام کارها بدون کمک فناوری شود. این مسئله می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس و افزایش احساس بی کفایتی منجر شود. همچنین جایگزینی تعاملات انسانی با تعاملات مبتنی بر هوش مصنوعی مانند چت بات‌ها و دستیاران مجازی، می‌تواند باعث احساس انزوا و تنهایی شود که این امر بسیار حائز اهمیت است و باید بدان توجه کرد.
- ترویج هوش ارتباطی در جامعه
در عصر هوش مصنوعی، فرهنگ‌سازی در مورد توجه به ارتباطات انسانی و ترویج و آموزش این مهارت‌ها در جامعه ضروری است. مدارس، دانشگاه‌ها و سازمان‌ها می‌توانند با ارائه برنامه‌های آموزشی و کارگاه‌های مرتبط، به تقویت هوش ارتباطی افراد کمک کنند. این آموزش‌ها باید بر مهارت‌های ارتباطی مانند گوش دادن فعال، همدلی و تفاهم تاکید کنند. همچنین، رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی می‌توانند با ترویج ارزش‌های مرتبط با هوش ارتباطی، به ایجاد فرهنگی که به روابط انسانی و اجتماعی اهمیت می‌دهد، کمک کنند.
تشویق به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و گروهی یکی دیگر از راهکارهای موثر است. انجمن‌ها، گروه‌های ورزشی، و فعالیت‌های داوطلبانه فرصت‌هایی عالی برای افراد فراهم می‌کنند تا با دیگران تعامل داشته باشند و ارتباطات انسانی خود را تقویت کنند. برنامه‌ریزی و حمایت از چنین فعالیت‌هایی می‌تواند به کاهش احساس انزوا و تنهایی کمک کند.
- توسعه برنامه‌های AI با رویکرد انسان‌محور
توسعه برنامه‌ها و سیستم‌های هوش مصنوعی با رویکرد انسان‌محور می‌تواند به حفظ ارتباطات انسانی کمک کند. این رویکرد شامل درک عمیق از نیازها و رفتارهای انسانی و طراحی سیستم‌هایی است که این نیازها را به‌طور موثری برآورده کنند.
به‌عنوان مثال، استفاده از AI برای بهبود خدمات بهداشتی و آموزشی، می‌تواند در ارتقای کیفیت زندگی و تقویت ارتباطات انسانی موثر باشد. در اینجا نقش توسعه دهندگان و مهندسان هوش مصنوعی بسیار حائز اهمیت است چرا که باید ضمن تعامل با کارشناسان علوم اجتماعی و روانشناسان از اثرات تکنولوژی‌های جدید مطلع شوند و با طراحی سیستم‌هایی مبتنی بر همدلی و همکاری، راهکارهای مناسب برای کاهش اثرات منفی احتمالی پیدا کنند. به عبارت دیگر، در اینجا تکنولوژی باید در خدمت ارتباطات انسانی درآید و با ایجاد پلتفرم‌های آموزشی و ارتباطی که به تقویت هوش ارتباطی کمک می‌کنند، این مهم را میسر سازد. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
- کاربردهای هوش مصنوعی در بهبود هوش ارتباطی
1- تحلیل احساسات: AI می‌تواند به تحلیل احساسات از طریق پردازش زبان بدن و تشخیص چهره کمک کند. این قابلیت می‌تواند در تشخیص سریع احساسات در تعاملات اجتماعی و تجاری مفید باشد.
- آموزش و مشاوره: سیستم‌های مبتنی بر AI می‌توانند به آموزش مهارت‌های هوش ارتباطی کمک کنند. این سیستم‌ها می‌توانند بازخوردهای فوری و دقیق در مورد نحوه تعامل با دیگران ارائه دهند.
- بهبود تعاملات مشتری: در بخش خدمات مشتری، AI می‌تواند به طور مؤثری احساسات مشتریان را تحلیل کرده و راه‌حل‌های بهینه برای مسائل آن‌ها پیشنهاد دهد.
- کلام آخر
در عصر هوش مصنوعی، توجه به هوش ارتباطی و تقویت آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هوش ارتباطی به افراد کمک می‌کند تا روابط انسانی مؤثرتری برقرار کرده و از این طریق به اهداف شخصی و حرفه‌ای خود دست یابند. در محیط‌های کاری، آموزشی و اجتماعی، هوش ارتباطی می‌تواند به بهبود تعاملات و افزایش رضایت افراد منجر شود. از این رو، ترویج و آموزش هوش ارتباطی در جامعه امری ضروری و حیاتی است. با توجه به تغییرات سریع تکنولوژیکی، توجه به این مهارت‌ها می‌تواند به ایجاد تعادل و انسجام در روابط انسانی کمک کرده و از تأثیرات منفی تکنولوژی بر روابط اجتماعی جلوگیری کند.
همچنین با توجه به تفاوت‌های اساسی بین هوش مصنوعی و هوش ارتباطی و محدودیت‌های AI در درک و مدیریت احساسات انسانی، میتوان گفت که هوش مصنوعی نمی‌تواند به طور کامل جایگزین هوش ارتباطی شود. هرچند AI می‌تواند ابزارهای قدرتمندی برای بهبود و تسهیل تعاملات انسانی ارائه دهد، اما نمی‌تواند جایگزین تجربه و درک انسانی باشد که در هوش ارتباطی وجود دارد. به عبارت دیگر هوش مصنوعی و هوش ارتباطی می‌توانند به صورت مکملی عمل کنند. AI می‌تواند به افراد کمک کند تا هوش ارتباطی خود را تقویت کنند و تعاملات مؤثرتری داشته باشند، اما جایگزین کامل آن نخواهد شد. هوش ارتباطی همچنان یک مهارت انسانی حیاتی است که نیازمند تجربه، همدلی و درک عمیق از احساسات و رفتارهای انسانی است.
در نهایت، هوش مصنوعی و هوش ارتباطی به‌طور هم‌افزا می‌توانند به بهبود زندگی انسان‌ها کمک کنند، اما برای موفقیت در آینده، توسعه و تمرین مهارت‌های هوش ارتباطی در کنار بهره‌برداری از تکنولوژی‌های AI ضروری خواهد بود.(منبع:عصر ارتباط)
* مسوول پژوهش و برنامه ریزی مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات