چشم‌انداز محدودیت‌زدایی از اینترنت ایران
عباس پور خصالیان – همزمان با برگزاری تجمع‌های اعتراضی ذیل شعار -زن، زندگی، آزادی- و در روزهای آغاز تکرار تراژدی محدودسازی مهندسی شدۀ دسترسی به اینترنت و مسدودسازی چند رسانۀ اجتماعی بزرگ مثلِ: -واتس‌اَپ-، -اینستاگرام- و -چتِ جیمیل- علیه دسترسی آزاد کاربران داخل کشور، سناریوهایی برای رفع این معضل از سوی دوست و دشمن، در داخل و خارج کشور مطرح شده و می‌شوند، بدون آن که افق چشم اندازی از واقع گرایی در آنها مشاهده شود.
بر اساس سناریوی -خارج-از-کشوریان-، ایلان ماسک مالک شرکت اسپیس‌ایکس وعده می‌دهد که امکان ارایه خدمات اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به کاربران ایران را بررسی می‌کند؛ بعد بررسی کرد و چون مطمئن شد که دسترسی کاربران ایران به اینترنت ماهواره‌ای امکان‌پذیر است، روز دوشنبه 28 شهریور 1401 (۱۹ سپتامبر) در توییت خود نوشت در پی اخذ معافیت از تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران است؛ چهار روز بعد، شماری از نمایندگان کنگره ایالات متحده روز جمعه اول مهر (۲۳ سپتامبر) در نامه‌ای به ژانت یلن، وزیر خزانه‌داری آمریکا (اعلام کننده و آرشیودار تحریم‌های علیه ایران) می‌نویسند: خزانه‌داری آمریکا باید به سرعت مجوز فعالیت استارلینک در ایران را تأیید کند.
سپس، همین که راه دور زدن یکطرفۀ یکی از تحریم‌ها باز می‌شود، در شامگاه همان روز (جمعه اول مهر 1401) وزیر خارجه ایالات متحده نیز در توییت خود اعلام می‌کند که برای پشتیبانی از آزادی اینترنت و دسترسی آزاد ایرانیان به جریان آزاد اطلاعات تدابیری اتخاذ شده و برای بهبود دسترسی شهروندان ایران به ارتباطات دیجیتالی و مقابله با سانسوری که حکومت ایران اعمال می‌کند مجوز عمومی صادر شده است. در نهایت، مدیرعامل شرکت اسپیس‌ایکس در واکنش به توییت وزیر خارجه آمریکا خبر می‌دهد که شبکه استارلینک برای شهروندان ایران فعال می‌شود.
در داخل کشور اما عده‌ای می‌پرسند: کِی؟ و چگونه می‌توان به اینترنت ماهواره‌ای استارلینک متصل شد؟ آیا اصلاً می‌توان به اینترنت آزاد امید بست؟
اختلاف نظر در مورد اینترنت خودی و غیر خودی
البته در ایران، طبق معمول، چند نوع نگرش درهم و برهم نسبت به اینترنت (به طور کلی)، و خصوصاً در مورد اینترنت ماهواره‌ای وجود دارد:
در مورد نگرش‌های مختلف به اینترنت، کافی است به یاد بیاوریم: سال‌ها‌ست که در این کشور چند نوع دسترسی تبعیضی به اینترنت (خودی و غیر خودی و نخودی) واگذار می‌شود.
از کی؟ – از 25 سال پیش تا کنون (!) یعنی از هنگامی‌که برگزاری اجلاس سران سازمان کنفرانس اسلامی (1376/9/21) در ساختمان اجلاس سران افتتاح شد! [در آن زمان من در ساختمانی مخابراتی کار می‌کردم که خبرنگاران خارجی دعوت شده به اجلاس سران سازمان کنفرانس اسلامی نیز مجوز ورود به آنجا را داشتند تا آنها از درون یکی از اتاق‌های آن ساختمان، بدون استفاده از VPN به اینترنت جهانی متصل شوند تا گزارش خود را به سردبیری روزنامه مربوط بفرستند، در حالی که می‌دانستند یا احساس می‌کردند که در ایران چند دسترسی تبعیضی به اینترنت وجود دارد.
در مورد اینترنت ماهواره‌ای نیز به یاد بیاوریم که در سال 1399، هنگامی‌که مجلس یازدهم شورای اسلامی داشت روی بودجۀ سال 1400 کار می‌کرد، ردیف بودجه‌ای را تصویب کرد برای مقابله علیه اینترنت ماهواره‌ای!
حالا این واکنش مجلسیان در مقابل اینترنت ماهواره‌ای را مقایسه کنید با اظهار دبیر شورای عالی فضای مجازی در گفت وگو با ایرنا، در اسفندماه سال 1399:
– هیچ مخالفتی با استفاده از اینترنت ماهواره‌ای نداریم!
– برای این تحول بزرگ در جهان ارتباطات، باید تمهیدات مناسبی پیش‌بینی و زیرساخت‌های مناسب را آماده کرد، آن هم در حوزۀ مقررات و در حوزۀ فنی.
– در شورای عالی فضای مجازی کارگروه‌های مقررات‌گذاری و شناخت حقوق بین‌الملل در کنار کارگروه‌های توسعه حوزه فضایی و توسعه شبکه ثابت کشور تشکیل شده‌اند.
– تلاش ما بر این است که تا جایی که امکان دارد از منظومه‌های ماهواره‌ای بی‌نیاز باشیم، اما به هیچ وجه به دنبال ممنوعیت استفاده از این تحول بزرگ که در دنیای فناوری به وجود آمده نیستیم.
– شبکه ثابت باید توسعه یابد و سرویس‌هایِ به مراتب بهتری را نسبت به خدمات منظومه‌های ماهواره‌ای به مردم کشور ارایه کند.
بالاخره در روز دوشنبه چهارم مهر 1401، نوبت جبهه گیری در مقابل اینترنت ماهواره‌ای به ناصر کنعانی رسید.
سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی، نیز برای خنثی کردن اثرِ خبرِ قوت گرفتنِ احتمالِ دسترسیِ ایرانیان داخل کشور به اینترنت ماهواره‌ای، آمریکا را به -تلاش برای نقض حاکمیت ایران- متهم کرد و گفت که تسهیلات (!) ایالات متحده در این رابطه -بی‌پاسخ نخواهد ماند.-
در حالی که پاسخ دبیر شورای عالی فضای مجازی به خبرِ قوت گرفتنِ احتمالِ دسترسیِ ایرانیان داخل کشور به اینترنت ماهواره‌ای، (نقل به مضمون) این است: در حالی که ورود اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند خطری جدی علیه موجودیت شبکۀ ملی اطلاعات ایران باشد، -به هیچ وجه- به دنبال ممنوع شدن یا ممنوع کردن استفاده از این تحول بزرگ که در دنیای فناوری به وجود آمده نیستیم (!) پس بیاییم سازوکار و تمهیداتی مناسب برای استفاده مناسب از آن را پیش بینی کنیم.
نبود استراتژی کلان ارتباطات، دلیل اختلاف نظرها
دربارۀ تفاوت میان استراتژی کلان و اقدام‌های تاکتیکی گفته می‌شود که اولی بلندمدت و عمدتاً یک بار مصرف است به این معنی که غیر قابل تکرار یا به زحمت قابل تکرار و کپی‌برداری در کشوری و شبکه‌ای و دوره‌ای دیگر است و به چرایی توسعه در مقیاسی کلان می‌پردازد؛ در حالی که دومی، به چگونگی اقدامی کوتاه مدت و کنشی در مقیاس کوچک می‌پردازد، و می‌تواند چند بار مصرف و لذا قابل تکرار و کپی برداری در موارد مشابه باشد. نکتۀ مهم آن است که تاکتیک‌ها، تصمیماتی مستقل از استراتژی کلان نیستند و مستقیماً از استراتژی کلان منبعث و استخراج می‌شوند.
واقعیت تلخ این است که ایران فاقد استراتژی کلان ارتباطات است!
ماتریس استراتژی کلان
پی ریزیِ یک استرتژی کلان برای آیندۀ شبکۀ ملی ارتباطات کشور، وابسته است به پیداکردن رُبع مربوط و مناسب با شرایط بازار مخابرات و ارتباطات ایران در ماتریس چهار رُبعی استراتژی کلان.
ماتریس استراتژی کلان، توسط نظریه‌پرداز آمریکایی پل جوزف دی ماجیو در سال 1980 ایجاد و استانداردی برای ارزیابی کنش مدیریت‌ها شد. این که آیا ماتریس استراتژی کلان به مدیران شرکت مخابرات ایران کمک می‌کند یا کمکی نمی‌کند تا موقعیت کنونی خود را در اکوسیستم بازار مخابرات دریابند و استراتژی‌های آلترناتیو عملی دیگری را بر اساس موقعیت رقابتی و رشد صنعت خود برنامه‌ریزی کنند و توسعه دهند، پرسشی است اساسی.
ماتریس استراتژی کلان معمولاً برای هر کسب‌وکار و هر شرکتی، چه در مراحل اولیۀ رشد خود باشد یا به اواخر چرخۀ حیات صنعت خود رسیده باشد، مفید است.
در حقیقت، ماتریس استراتژی کلان گزینه‌های استراتژیک عملی را برای تقریباً هر کسب و کاری – صرف نظر از صنعت، اندازه، یا مرحلۀ چرخۀ حیات آن صنعت نشان می‌دهد.
ماتریس استراتژی کلانِ -پل جوزف دی ماجیو- تنها ابزار تحلیل برنامه‌های استراتژیکی نیست بلکه یکی از چندین ابزار مشابه است در کنارِ:
– تجزیه و تحلیل SWOT (strengths, weaknesses, opportunities, and threats)
– ماتریس SPACE (Strategic Position and Action. Evaluation)
– ماتریس BCG (The Boston Consulting Group Matri-)
– ماتریس IE (The Internal-E-ternal Matri-).
موقعیت یک سازمان در ماتریس استراتژی کلان
ماتریس چهار رُبعی (یا چهار خانه‌ای) استرتژی کلان، روی محورهای – و… (محور مختصات کارتزین) رسم می‌شود، به طوری که:
– قدرت رقابت- روی محورها نشان داده می‌شود: نیمۀ سمت چپ محور ها به -رقابت ضعیف- و نیمۀ سمت راست محور ها به -رقابت قوی- اختصاص دارد.
-رشد بازار- نیز روی محورها نشان داده می‌شود، به طوری که نیمۀ بالای محورها به -رشد سریع- و نیمۀ پایینی محورها به -رشد کُند- تعلق دارد.
نمودار چهار رُبعی ماتریس استراتژی کلان
1-رقابت قوی و رشد سریع بازار
2-رقابت ضعیف و رشد سریع بازار
3-رقابت قوی و رشد کُند بازار
4-رقابت ضعیف و رشد کُند بازار
بسته به میزان برآورد درجۀ رقابت و رشد بازار، هر کشور و هر کسب و کار در درون یکی از چهار ربع مذکور (در نمودار بالا) جای می‌گیرد.
در مجموع، این چهار ربع، چهار گزینۀ استراتژیکی گسترده را مدل‌سازی می‌کنند که هریک از آنها می‌تواند برای رفع نیازهای کشور، شرکت یا سازمان مربوط در یک دورۀ زمانی بلندمدت مورد استفاده قرار گیرد.
– رُبع اول (موقعیت رقابتی قوی در عین رشد سریع بازار)
کشورها و شرکت‌هایی در این ربع واقع می‌شوند که از موقعیت استراتژیک عالی برخوردار هستند. این موقعیت عالی، کشور یا شرکت مربوط را قادر می‌سازد تا منابع را روی توسعه بازار، نفوذ به بازارهای موجود و توسعه محصول، متمرکز کنند. در ربع اول، حفظ موقعیت مسلط باید در اولویت باشد.
– رُبع دوم (موقعیت رقابتی ضعیف همراه با رشد سریع بازار)
کشور یا شرکت‌هایی که در رُبع دوم جای می‌گیرند باید تعیین کنند که چرا قادر به رقابت در بازاری با رشد سریع نیستند؟ برای بهبود موقعیت رقابتی آنها باید استراتژی‌هایی مانند توسعه بازار، نفوذ در بازارهای دیگر یا بازار دیگران، ادغام افقی و تمرکززدایی در نظر گرفته شود.
– رُبع سوم (موقعیت رقابتی قوی همراه با رشد کُند بازار)؛
کشورها یا شرکت‌هایی که در ربع سوم قرار می‌گیرند باید با استفاده از منابع موجود خود، متنوع سازی مخاطبان و حضور در بازارهای دست نخورده را در نظر بگیرند. تنوع ممکن است افقی، عمودی یا ترکیبی باشد. مازاد منابع نیز ممکن است به سرمایه‌گذاری مشترک هدایت شود
– رُبع چهارم (موقعیت رقابتی ضعیف در عین رشد کُند بازار)
در این رُبع، کشور یا کسب و کار مربوط، با ترکیبی غیر قابل قبول از رقابت ضعیف و رشد کُند، ضعیف و آهستۀ بازار مواجه است. در نتیجه، اقدامات اساسی ویژه‌ای لازم است تا وضع بازارهای کشور یا شرکت بهبود یابد. این اقدامات ممکن است شامل تعدیل ساختار سازمانی، متنوع سازی محصول، یا در برخی موارد، انحلال قسمت‌هایی معین باشد.
با بازگشت به ماتریس استراتژی کلان، می‌بینیم که سخت است برای ایران، رُبعی مناسب تر از ربع چهارم را پیدا کرد: موقعیت رقابتی ضعیف در عین رشد کُند بازار!
لذا اقداماتی اساسی که باید اتخاذ شوند تا وضع بازارهای مخابرات و ارتباطات ایران بهبود یابد (همان طور که ذکر شد) شامل تعدیل سازمانی، متنوع سازی محصول، یا در برخی موارد، انحلال قسمت‌های از شرکت می‌تواند باشد؛ به علاوۀ توسعۀ تولیدات و خدمات و ایجاد -تنوع متحدالمرکز- شامل سرمایه گذاری در محصولاتی است که کمی متفاوت از محصولات قبلاً فروخته شده هستند و اقدام به یکپارچه سازی از طریق -یکپارچه سازی پس سو- شکلی از یکپارچگی عمودی که در آن یک شرکت تامین کنندۀ محصولات یا خدمات را برای تکمیل زنجیرۀ تامین خود خریداری می‌کند.
جمع بندی
یافتن رُبعی مناسب برای تعریف استراتژی کلان ارتباطات، برای ایران و شرکت‌های ارتباطاتی‌اش سخت است و برای شورای رقابت یا شورای عالی فضای مجازی یا شورای اجرایی فناوری اطلاعات به این زودی‌ها ممکن نخواهد شد!
در نتیجه: افق چشم اندازِ تعریف استراتژی محدودیت‌زدایی از اینترنت ایران، بسیار کدر و تاریک است!