ایران و جامعه اطلاعاتی - وضعیت، پیشرفت و چشم‌انداز
1- ایران در یک نگاه1-1- زمینه‌های تاریخی
iranwsis- ایران کشوری است با تمدن هفت هزار ساله که قدیمی‌ترین شهر جهان در آن واقع شده است. هزاران اثر علمی، فرهنگی، هنری و دینی برجای مانده از این دوران، بخشی از ابعاد این تمدن را نشان می‌دهند. هگل، فیلسوف معروف آلمانی، تشکیل اولین دولت عقلانی جهان را در قرن ششم قبل از میلاد، پیش از شکل‌گیری امپراطوری رم به این نقطه از زمین نسبت داده است. ایرانیان با ساماندهی نظامی برای انتقال سریع و رسمی اطلاعات، سهم بزرگی در تشکیل و نهادینه‌سازی اولین نظام انتقال اطلاعات داشته‌اند و اولین گام‌ها را در راه ایجاد جامعه‌ی اطلاعاتی جهانی برداشته‌اند.
سرزمین ایران بیش از 6/1 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد که در جنوب به خلیج فارس و در شمال به دریای خزر و کشورهای آسیای میانه منتهی می‌شود. در حال حاضر بیش از 66 میلیون نفر جمعیت دارد.
1-2- آمارهای مربوط به جمعیت
• جمعیت: بیش از 66 میلیون نفر
• جمعیت شهری: بیش از 44 میلیون نفر
• جمعیت روستایی: بیش از 22 میلیون نفر
• جمعیت زیر 40 سال: 46/80 درصد
• جمعیت زیر 30 سال: 89/67 درصد
• مردان: 8/50 درصد
• زنان: 2/49 درصد
1-3- آمارهای مربوط به آموزش
• درصد جمعیت باسوادان شش ساله و بالاتر: 80 درصد (46030000 نفر)
• دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها: 1661000 نفر
• شاغلان به تحصیل در دانشگاه‌ها: 1673757 نفر
• دانشجویان مرد: 3/49% (= 825474 نفر)
• دانشجویان زن: 7/50% (= 848283 نفر)
کشوری با این ویژگی‌ها و جوانی جمعیت به یکی از مستعدترین جوامع برای پذیرش شیوه‌های ارتباطی نو و رشد شتابان جامعه‌ی اطلاعاتی ـ ارتباطی به‌شمار می‌رود.
2- سیاست‌ها و برنامه‌های کلان ج. ا. ایران برای توسعه فناوری اطلاعات
و مشارکت در جامعه‌ی اطلاعاتی جهانی
1-2- برنامه ملی توسعه ICT (تکفا)
دست‌اندرکاران فناوری اطلاعات و ارتباطات جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر برنامه‌ای به نام «توسعه و کاربرد فن آوری اطلاعات» تهیه کرده‌اند که به اختصار «تکفا» نامیده می‌شود. برنامه تکفا با مطالعه نقاط قوت و ضعف حوزه‌ی ارتباطات و رایانه و با تکیه بر به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در همه حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی، به برنامه حرکت ایران به سوی جامعه‌ی اطلاعاتی تبدیل شده است.
راهبردهای کلیدی در برنامه‌ی تکفا عبارت‌اند از:
• تهیه‌ی زیرساخت شامل شبکه دسترسی، قوانین و مقررات، منابع و تسهیلات
• برنامه‌ی جامع گسترش ICT در توسعه ملی پایدار
• توجه به بخش خصوصی به عنوان محور اصلی توسعه ICT
• توسعه‌ی منابع انسانی به عنوان اولویت استراتژیک گسترش ICT
برای دستیابی به راهبردهای تعیین شده، برنامه‌ی تکفا بر پایه هفت محور اصلی استوار گشته است. این محورها عبارت‌اند از:
• دولت الکترونی
• آموزش عالی و آموزش پزشکی الکترونی
• آموزش عمومی و ارتقای مهارت‌های دیجیتالی
• توسعه‌ی خدمات اجتماعی
• اقتصاد و بازرگانی الکترونی
• توسعه‌ی پارک‌ها و مراکز رشد ICT
• گسترش فرهنگ و تقویت خط و زبان فارسی برای کاربرد در شبکه
2-2- رویکرد ایران برای نهادینه کردن برنامه ریزی توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در ایران
فعالیت‌هایی که بدان اشاره شد و نیز تشکیل شورای‌عالی اطلاع‌رسانی زیر نظر رئیس جمهور و اجرای برنامه ملی ایران باعنوان اختصاری «تکفا»، یک فعالیت ستادی ویژه برای شناساندن ضرورت‌ها، شناخت فرصت‌ها و تهدیدها و هدایت منابع و ظرفیت‌ها برای گذر خلاق و فعال ایران به جامعه‌ی اطلاعاتی است.
چشم‌انداز بیست ساله، در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در قالب اقدام‌های اجرایی در حال شالوده بندی و نهادینه شدن است. براساس این برنامه، نهادهای دولتی، غیر دولتی و نهادهای مدنی برای تحقق اهداف زیر آماده خواهند شد:
• توسعه فراگیر فناوری اطلاعات و ارتباطات
• توانمندسازی عموم مردم، گروه‌های اجتماعی، به ویژه زنان و جوانان، برای بهره‌مندی از امکانات گوناگون فضای سایبر
• سامان دهی مدیریت و منابع برای مشارکت فعال در جامعه‌ی اطلاعاتی
3-2- شورای عالی اطلاع‌رسانی
شورای عالی اطلاع‌رسانی که به منظور سیاستگذاری در امر اطلاع‌رسانی و هدایت شبکه‌ها و مراکز اطلاعاتی و هماهنگی فعالیت آنها و تدوین برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت در زمینه‌ی تحقیقات بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی اطلاع‌رسانی در قالب نظام اطلاع‌رسانی جمهوری اسلامی ایران، تشکیل شده یکی از مهم‌ترین نهادهای موثر در مسیر حرکت ایران به سوی جامعه‌ی اطلاعاتی است. این شورا وظایف خود را تحت عنوان «نظام جامع اطلاع‌رسانی کشور» طبقه‌بندی کرده است. دبیرخانه‌ی این شورا مسئولیت پیگیری و کارشناسی کلیه امور برنامه تکفا را بر عهده دارد.
هدف‌های شورای عالی اطلاع‌رسانی
شورای عالی اطلاع‌رسانی که مستقیما زیر نظر رئیس جمهور تشکیل شده، دارای چهار هدف اساسی است:
• تأمین حق دسترسی آزاد مردم به اطلاعات و دانش
• رعایت مسؤولیت مدنی و حقوقی افراد در قبال فعالیت‌های خود
• رعایت حقوق اجتماعی و صیانت فرهنگی و فنی کشور در قلمرو فناوری اطلاعات
• ایجاد حداکثر سهولت در ارائه‌ی خدمات اطلاع‌رسانی و اینترنت به عموم مردم
وظایف شورای عالی اطلاع‌رسانی
وظایف شورای عالی اطلاع‌رسانی بدین قرار است:
• سیاستگذاری، برنامه ریزی، هدایت و حمایت در زمینه تولید، پالایش و مبادله اطلاعات و نظارت بر امر اطلاع‌رسانی سراسر کشور در چارچوب سیاست‌های کلی نظام
• تدوین و تصویب اصول نظام جامع اطلاع‌رسانی کشور
• ایجاد شرایط لازم برای تسهیل و تسریع تولید، ذخیره سازی، ساماندهی، توزیع، گسترش و به‌کارگیری اطلاعات در بخش‌های مختلف فرهنگی، علمی، اجتماعی، اقتصادی، فنی، آموزشی، پژوهشی و... در چارچوب ضوابط مصوب.
• هماهنگ کردن فعالیت‌های بخش دولتی و غیر دولتی بر اساس نظام جامع اطلاع‌رسانی کشور.
• تدوین و تصویب مفاهیم، تعاریف، مقررات، آیین نامه ها، قواعد و معیارهای اطلاع‌رسانی مورد نیاز نظام جامع اطلاع‌رسانی کشور.
• تنظیم مقررات مربوط به چگونگی بهره گیری از شبکه‌های بین‌المللی اطلاع‌رسانی و تصویب آن، یا پیشنهاد تصویب به مراجع مربوط .
• ایجاد هماهنگی در تحقیقات بنیادی و توسعه‌ای و نیز سیاست‌های بهره گیری از فناوری‌های نوین اطلاعاتی.
• بررسی وضعیت موجود و آینده نگری با استفاده از روش‌های علمی و پژوهشی.
• ایجاد زمینه‌های لازم برای اعتلای دانش و فرهنگ عمومی جامعه در زمینه اطلاع‌رسانی.
• ارزیابی فعالیت‌های بخش‌های اصلی اطلاع‌رسانی، به منظور حصول اطمینان از انطباق فعالیت‌ها با برنامه نظام جامع اطلاع‌رسانی.
• داوری نهایی درباره فعالیت‌های اصلی مراکز اطلاع‌رسانی برای رفع اختلاف‌های احتمالی میان مراکز، در موارد غیر قضایی.
اعضای شورای‌عالی اطلاع‌رسانی عبارتند از:
رئیس جمهور (رئیس شورا)؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ وزیر پست، تلگراف و تلفن (ارتباطات)؛ وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ وزیر آموزش و پرورش؛ وزیر بازرگانی؛ رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ رئیس سازمان مدیریت برنامه ریزی کشور؛ رئیس کتابخانه ملی؛ رئیس مؤسسه ملی استاندارد؛ یک نفر از علمای حوزوی با معرفی شورای مدیریت حوزه علمیه قم؛ حداکثر سه نفر از متخصصان اطلاع‌رسانی به انتخاب و حکم رئیس جمهور؛ وزیر اطلاعات؛ وزیر صنایع و معادن؛ وزیر دفاع؛ و وزیر امور خارجه.
دستاوردهای اجرای برنامه تکفا در سال نخست (2003-2002):
• تشکیل کمیته‌ی راهبری تخصصی فناوری اطلاعات در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مستقل با مسئولیت وزیران
• حمایت از اجرای بیش از 258 پروژه‌ی اصلی پژوهشی، برنامه‌ای و کاربردی توسط نهادهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با هدف ظرفیت سازی و گسترش بهره گیری از فضای سایبر
• بررسی و تصویب و تخصیص اعتبار برای طرح‌های اجرایی در کمیته‌های فنی ـ علمی
• تقویت بخش خصوصی به عنوان محور اجرای برنامه‌ی ملی تکفا
• جلب مشارکت نهادهای مدنی برای توسعه‌ی فناوری اطلاعات
3- وضعیت توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات
3-1- تعداد و ضریب نفوذ تلفن
ایران دارای بیش از 14 میلیون و 240 هزار تلفن ثابت (ضریب نفوذ 5/21) و 3 میلیون و 170 هزار تلفن همراه ( ضریب نفوذ 79/4) است. 293 شهر و 38 هزار و 289 روستای کشور از امکان ارتباط تلفنی برخوردار هستند. در عین حال حدود 16 هزار کیلومتر فیبر نوری، پی بستر مناسبی را برای تقویت شبکه مخابراتی کشور ایجاد کرده است.
3-2- تعداد رایانه در ایران
در سال 1994 حدود 800 هزار رایانه در ایران وجود داشت، هم‌اکنون این تعداد بالغ بر 5/4 میلیون دستگاه است. به‌این ترتیب ضریب نفوذ رایانه از 8/0 در سال 1994 به 5/4 در سال 2003 افزایش یافته است
3-3- ظرفیت اینترنت در ایران
جمع ظرفیت بین‌المللی اینترنت 520 مگابایت در ثانیه (Mbps) و جمع ظرفیت دیتا داخل کشور 5 گیگابایت در ثانیه (Gbps) است.
3-4- میزبانان اینترنت
شمار میزبانان اینترنت در ایران بالغ بر 17 هزار و 500 است، 400 شرکت خدمات دسترسی به اینترنت (ISP) را فراهم می‌کنند و 30 شرکت (ICP) نیز به فعالیت مشغول می‌باشند.
3-5- شهرهای متصل به اینترنت
هم اکنون 220 شهر ایران به اینترنت دسترسی دارند. این رقم تا سال 2005 به 361 شهر افزایش خواهد یافت.
3-6- کاربران اینترنت در ایران
شمار کاربران اینترنت در ایران در سال 1994 از 250 نفر فراتر نمی‌رفت، اما اکنون بیش از 5/2 میلیون ایرانی به صورت دائم و 5/3 میلیون نفر به صورت کاربر غیردائم از اینترنت استفاده می‌کنند. به این ترتیب ضریب نفوذ اینترنت از صفر در سال 1944 به 3/5 در سال 2003 افزایش یافته است.
بر اساس برآوردها پیش بینی می شود که شمار کاربران اینترنت در سال 2004 به 5 میلیون و 600 هزار نفر، در سال 2005 به 15 میلیون نفر و در سال 2007 به 35 میلیون نفر افزایش یابد.
3-8- وضعیت ایران در مقایسه با دیگر کشورهای جهان
براساس شاخص دسترسی دیجیتال، ایران در رده 86 جهان و در میان کشورهای با دسترسی متوسط طبقه بندی می شود (43/.). در این طبقه‌بندی کشورهایی از قبیل مصر (40/0)، تونس (41/0) و اندونزی (34/0) در رده‌هایی پایین‌تر از ایران قرار دارند و لبنان (48/0)، ترکیه (48/0) و اردن (45/0) رده‌هایی بالاتر را به خود اختصاص داده‌اند.
4- آموزش و فرهنگ‌سازی
1- دوره‌های آموزشی
جمعا 492 مرکز آموزش عالی و تخصصی به آموزش ارتباطات اجتماعی و فناوری اطلاعات اشتغال دارند
الف- ارتباطات: در حال حاضر چهار دانشکده دولتی به تربیت نیروی متخصص در علوم ارتباطات اجتماعی و خبرنگاری مشغول می‌باشند. در مراکز دولتی 821 نفر در مقطع کارشناسی 258 نفر در مقطع کارشناسی ارشد و 20 نفر در مقطع دکتری تخصصی مشغول به تحصیل هستند. این آمار فقط مراکز دولتی را گزارش می‌کند و چیزی معادل با این آمار در بخش‌های خصوصی و مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای مشغول به تحصیل می‌باشند.
ب- فناوری اطلاعات: هم‌اکنون دوره‌های گوناگون فناوری اطلاعات در 303 مرکز دانشگاهی ایران برقرار است. 40 هزار نفر تا کنون در 40 رشته تحصیلی فناوری اطلاعات از دانشگاه‌ها فارغ التحصیل شده‌اند. 25 درصد کارکنان دولت در سازمان‌هایی که فعالیت آنها در زمینه فناوری اطلاعات است با این فناوری آشنا هستند. این نسبت در سازمان‌های دولتی دیگر حدود 12 درصد است.
2- مراکز پژوهشی
پنج مرکز تحقیقاتی دولتی به انجام تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه در ارتباطات اجتماعی و مطالعات رسانه‌ها اشتغال دارند که اسامی آنها به قرار زیر است:
• مرکز پژوهش‌های ارتباطات ـ وابسته به دانشگاه علامه طباطبایی و وزارت پست، تلگراف و تلفن
• مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها ـ وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• پژوهشکده فرهنگ، هنر، ارتباطات ـ وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• مرکز تحقیقات مخابرات ـ وابسته به وزارت پست، تلگراف و تلفن
• مرکز پژوهش‌های فرهنگ و ارتباطات ـ وابسته به دانشگاه امام صادق (ع)
3- سمینارها
علاوه بر ده‌ها سمینار دانشگاهی و سمینارهایی که وزارتخانه‌های مختلف برگزاری می‌کنند، چندین همایش در سطح ملی و منطقه‌ای راهگشای مشارکت ایران در نشست جهانی جامعه اطلاعاتی بوده‌اند.
5- چشم انداز جامعه اطلاعاتی ایران
5-1- برنامه‌های کلان دولتی
اولویت‌های نظام برنامه‌ریزی ایران که بر چشم‌انداز توسعه‌ی 20 ساله استوار است، در قالب برنامه‌های پنج ساله‌ی چهارم (2008 – 2004)، پنجم (2013 – 2009)، ششم (2018 – 2014) و هفتم (2023 – 2019) توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تحقق خواهد یافت. برنامه‌ی چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران که مهم‌ترین مرحله‌ی تحقق هدف‌های آرمانی کشور را نمایان و مشخص می سازد، مشتمل بر موارد متعدد توسعه‌ی ارتباطات، ارتباطات توسعه و زمینه ساز مشارکت فعال جامعه‌ی ایران در جامعه‌ی اطلاعاتی است. تکیه‌ی برنامه چهارم اساساً بر رشد پایدار اقتصادی دانایی محور است. در این برنامه سیاست‌های ارتباطی در موارد زیر مورد تاکید قرار گرفته است :
ماده 36 : تاکید بر گسترش ICT در اقتصاد و مبادلات الکترونی
ماده 40 : گسترش شالوده‌ی ارتباطی، مخابراتی، داده‌ورزی، پایگاه‌های اطلاع‌رسانی
ماده 41 : توسعه‌ی مراکز اطلاع‌رسانی و تجارت الکترونی
ماده 46 : فصل چهارم به توسعه مبتنی بر دانایی اختصاص دارد، در این فصل بر مواردی چون، تبدیل ایران به قطب ارتباطات، رایانه و اطلاع‌رسانی در منطقه، از طریق تکیه بر ICT تاکید شده است و عبارات «استقرار جامعه‌ی اطلاعاتی، تضمین دسترسی امن و ارزان شهروندان به اطلاعات» عنوان حق مسلم، ترغیب به تولید محتوای اطلاعات و قوانین مالکیت فکری، توسعه‌ی مراکز اطلاعاتی اینترنتی، کسب سهم از بازار ارتباطات بین المللی و بومی سازی ICT در ماده 46 همین فصل به کار رفته است.
ماده 47 : گسترش بازار محصولات دانایی - محور و دانش - بنیان، تکیه بر Patent و طراحی نظام جامع حقوق مالکیت فکری ملی و بین المللی، رشد فعالیت های دانایی – محور، از جمله موارد مطرح در ماده 47 است.
ماده 51 : تربیت نیروی انسانی دانش‌‌ـ‌مدار.
ماده 106 : ارتقای حقوق انسانی از طریق تنظیم منشور حقوق شهروندی.
ماده 108 : اجرای مقررات مالکیت فکری، ایجاد صندوق های غیر دولتی در حمایت از تولید، توزیع و صادرات کالاها و خدمات فرهنگی، سینمایی و مطبوعاتی، ورزشی در سطح ملی و بین المللی.
5-2- جامعه مدنی و سازمان‌های غیردولتی
جاذبه‌های و کارآیی‌های فراوان فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، سرمایه‌های اقتصادی و فکری بخش‌های خصوصی و جامعه مدنی را جذب خود کرده است. ظهور سرویس‌دهندگان اینترنتی خصوصی در شهرهای بزرگ و کوچک و حتی روستاها را می‌توان یکی از جلوه‌های این مهم دانست. سرمایه‌گذاری‌هایی که برای استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی از سوی بخش‌های خصوصی صورت گرفته است، نسبت به استقبال از دیگر تحولات فنی بی‌سابقه است.
5-3- بسترهای فرهنگی و اجتماعی
جامعه اطلاعاتی و فناوری‌ها و ابزارهای همراه با آن با استقبال قابل توجهی در لایه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی مواجه شده است، پدیده‌ای که کمتر در گزارش‌های رسمی و بین‌المللی نمود یافته است. جامعه ایرانی از معدود جوامعی بود که نسبت به استفاده از رادیو و تلویزیون مقاومت‌هایی از خود نشان داد. همین عامل سبب شده بود که برخی از اندیشمندان بروز مقاومت‌هایی مشابه در برابر رایانه را پیش‌بینی کنند. اما چنین نشد و بسیاری از نهادهای ریشه‌دار و سنتی در کنار نهادهای مدرن به استقبالی بی‌سابقه از جامعه اطلاعاتی پرداختند. حجم عظیمی از ادبیات غنی ایرانی در قالب رسانه‌های جدید رایانه‌ای بازتولید شده است. رایانه و استفاده علمی و فرهنگی از آن وارد فرهنگ و زندگی مردم ایران شده است. بسیاری از آمارهای موجود و از جمله آمارهای ارائه شده توسط اتحادیه جهانی مخابرات توان بیان این واقعیت را ندارند. برای مثال، تعیین ضریب واقعی نفوذ رایانه در جامعه ایرانی به‌علت استفاده‌های اشتراکی فراوان از آن بسیار دشوار می‌باشد.
- ۸۴/۰۲/۱۲