درس‌های بزرگ انتخابات الکترونیکی عراق
عباس پورخصالیان - روز دوازدهم می 2018 در عراق،e-Voting (انتخابات الکترونیکی) برگزار شد، ولی پس از اعلام نتایج e-Counting (شمارش الکترونیکی) آرا، شک و تردیدهایی از سوی متوقعان پیروزی و بازندگان انتخابات درمورد امکان دستکاری آرا و احتمال کارکرد نامناسب شمارش الکترونیکی مطرح شد،
به‌طوری‌که پارلمان در شرف انحلال، قانون شمارش مجدد آرا و این بار شمارش به روش دستی را تصویب و ابلاغ کرد.
به این ترتیب، بنا بود چهارشنبه هفته‌ای که گذشت، آرا به شیوه قدیم دوباره شمرده شوند، اما روز یکشنبه، بیستم خرداد 1397، خبر رسید که یکی از چهار انبار حاوی تجهیزات سامانه رای‌گیری الکترونیکی عراق در آتش نفاق بر سر نتایج انتخابات سوخت و تعداد نامعلومی از مخازن داده‌ها و صندوق‌های رای نیز معدوم شدند. اکنون شایع شده است که برخی از برندگان انتخابات چون شمارش مجدد آرا را به زیان خود می‌دیدند، تاب نیاوردند و یکی از چهار انبار تجهیزات سامانه رای‌گیری الکترونیکی را در بغداد آتش زده‌اند؛ در نتیجه: e- Voting باعث و بانی شرّی جدید شده و تنشی نو در روابط میان جناح‌های سیاسی و مذهبی و میان موافقان و مخالفان رای‌گیری الکترونیکی به وجود آورده و اوضاع سیاسی نابسامان کشور، بی‌ثبات‌تر از پیش شده است.
انتخابات شفاف، «بزنگاه تکینه شکست» دموکراسی‌ها
«بزنگاه تکینه شکست» که اختصار انگلیسی آن: SPOF و صورت بازش: Single Point of Failure است، یکی از کلیدی‌ترین اصطلاحات مهندسی تاب‌آوری است. در مهندسی و مدیریت تاب‌آوری، به بحرانی‌ترین جزء کارکردی نظام و به حساس‌ترین قسمت یک سامانه که از کار افتادنش باعث از کار افتادن کل سامانه می‌شود،SPOF یا «بزنگاه تکینه شکست» گفته می‌شود. برای مثال، منبع تغذیه نیرو (برق)، «بزنگاه تکینه شکست» هر دستگاهی است که با برق کار می‌کند؛ زیرا اگر منبع تغذیه نیرو از کار بیفتد، کل سامانه، از کار می‌افتد! به این معنا، انتخابات شفاف، حساس‌ترین مرحله مردم‌سالاری و «بزنگاه تکینه شکست» هر دموکراسی است.
فرق e-Voting نسبت به دیگر خدمات الکترونیکی
خدمت e-Voting در فهرست خدمات e-Everything، از این لحاظ هم‌ردیف e-Banking و e-Commerce و دیگر خدمات الکترونیکی است که جزء‌جزء همه خدمات الکترونیکی، از e-Banking گرفته تا e-Commerce، از منظر کاربران آنها اجزایی کدر و غیرشفاف هستند.
اما چون کاربران سامانههای دیجیتالی معمولی، فرایندمحور عمل نکرده بلکه «نتیجه‌‌محور» عمل می‌کنند، آنها کاری با «درون» و «بطون» سامانه ندارند. نگاه کاربران به سامانههای خدمات الکترونیکی، عمل‌گرا ست. آنها یاد گرفته‌اند چگونه با این سامانههای کاملا یا نسبتا کدر به‌درستی کار کنند و استفاده ببرند. در میان کاربران هستند کسانی که شک و تردید درمورد وجود مثلا «جاسوس» پنهان در درون گوشی تلفن همراه، یا اسرار پنهان در درون کارت بانکی یا «باگ» نرم‌افزاری پنهان در سامانه خودپرداز بانکی دارند، اما وجود این شک و تردیدها، نقطه بحرانی فرایند و «بزنگاه تکینه شکست» سامانههای الکترونیکی معمولی نیستند؛ اگر هم باشند، رفتارهایی نادر و پراکنده‌اند که باعث بحران و فروپاشی کل نظام بانکی کشور نمی‌شوند!
اما شک و تردید در مورد درستی خدمات e-Voting، دیگر رفتاری نادر و پراکنده نیست، بلکه شک و تردیدی بسیار رایج است که به‌سرعت در جمع میلیونی رای‌دهندگان سرایت می‌کند و بهمنی از توده‌ها را به واکنش وا می‌دارد که برای بقا و ثبات نظام کل خطرناک است.
اسطوره شفافیت e-Voting
از شفافیت e-Voting خبری نیست که نیست! سامانه رای‌گیری الکترونیکی، حتی برای عموم متخصصان برنامه‌نویس و اهالی فناوری اطلاعات، مصداق و تمثیل Black Box و «جعبه سیاه» است.
**قول «شفاف بودن انتخابات الکترونیکی» که در کنار شعار «راحت بودن انتخابات الکترونیکی» یا «به‌صرفه بودن انتخابات الکترونیکی» معمولا ابراز می‌شود، بیان خوش‌خیالی فن‌سالاران و روزنامه‌نگاران بی‌خیال است!**
آری، ممکن است انتخابات الکترونیکی، راحت‌تر و سریع‌تر از «انتخابات دستی» برگزار شود، اما به‌هیچ‌‌وجه انتخاباتی شفاف نیست! واقعیت تلخ انتخابات الکترونیکی، کدر بودن کارکردهای آن از دید ناظران است! وجود و میزان بروز این واقعیت تلخ نیز به میزان ژرفای گسل دیجیتالی یا به سطح فرهنگ سیاسی جامعه‌ای که تصمیم به اجرای انتخابات الکترونیکی می‌گیرد، ربط ندارد!
**انتخابات الکترونیکی چه در سوییس برگزار شود، چه در عراق، این دو انتخابات الکترونیکی از لحاظ شفاف نبودن کارکردهای درونی‌شان فرقی با هم ندارند! انتخابات الکترونیکی هرکجا برگزار شود، ماهیتا غیرشفاف است!**
آنچه ممکن است (در انتخابات الکترونیکی پارلمان عراق نسبت به انتخابات الکترونیکی در سوییس یا در دیگر کشورهای اروپایی) فرق کند، ذهنیت رای‌دهندگان از «معجزه صندوق رای» است که گاه تجربه شده، رای به «فلانی» را به رای به «بهمانی» تبدیل می‌کند یا شمار آرای ریخته‌شده در صندوق‌ها را از تعداد رای‌دهندگان بالاتر می‌برد!
به‌رغم این ذهنیت، فرایند انتخابات غیرالکترونیکی و جریان شمارش دستی آرا، فرایندی ماهیتا شفاف شفاف است و هر شهروندی که بخواهد، می‌تواند به‌عنوان ناظر، هر مرحله از فرایند انتخابات را برای خود شفاف سازد. با این وجود، بی‌اعتمادی به سلامت این فرایند ماهیتا شفاف، گاه به‌قدری بالا است که با اندک سوء‌ظن و انتشار شایعه‌ای، جو سیاسی روزهای پس از پایان رای‌گیری ناآرام می‌شود.
**برخلاف انتخابات دستی که ماهیتا شفاف است، انتخابات الکترونیکی ماهیتا غیرشفاف است! و لذا شک و تردید ناشی از هک یا دستکاری نرم e-Votingهمواره، مهم‌تر از یقین فن‌سالاران به پاکی و نیکی انتخابات الکترونیکی است!**
عراق و انتخابات الکترونیکی دوازدهم می 2018 برای تعیین نمایندگان پارلمان جدیدش، نمونه‌ای است از این واقعیت تلخ: انتخابات الکترونیکی، «کم‌متن» اما بسیار پرحاشیه است و برای جوامع رنجور از کمی سرمایه اجتماعی، بی‌نهایت بی‌ثبات‌کننده!
حریم خصوصی: تنها مرحله ضرورتا پنهان انتخابات
**اینکه محتوای رای شرکت‌کننده و رای‌دهنده در انتخابات چیست، یعنی کدام نامزد را انتخاب کرده یا به کدام گزینه‌ها رای داده است، این مطلبی است که قانونا باید مخفی بماند و کسی حق ندارد به این حریم و حق خصوصی شهروند تجاوز کند. تجاوز به این حریم خصوصی در انتخابات دستی و غیرالکترونیکی، محدود و مشکل است ولی در انتخابات الکترونیکی، بسیار گسترده و آسان!**
آیا پس از برگزاری انتخابات الکترونیکی، این حق بدیهی رای‌دهنده همیشه رعایت می‌شود؟ چه کسی یقین دارد که مخزن بزرگ‌داده‌های انتخابات، از لحاظ کشف محتوای رای مردم دست‌نخورده باقی می‌ماند؟ یا هیچ‌گاه هک نشده و رای افراد برملا نمی‌شود؟ -**برعکس، بدیهی است که هرگاه مسوولی در وزارت کشور بخواهد به تحلیل رفتار فرد معینی بپردازد، می‌تواند ظرف چند ثانیه در پایگاه داده‌های انتخابات الکترونیکی جست‌وجو کند و به نتیجه مطلوب (اما غیرقانونی) برسد.**
مسایل همیشگی و ماهوی انتخابات الکترونیکی
انتخابات الکترونیکی، برای عموم سیاست‌پیشگان و اغلب مردم «کم‌متن» است، «کم‌متن» تا حد صفر! «متن» انتخابات الکترونیکی، سامانه‌ای است نرم، جمع‌وجور و بی‌نهایت پیچیده که تنها اجزایی از آن برای تعداد اندکی از نخبگان تراز اول پدیدآورنده همان جزء از سامانه کل، تا حدودی شفاف است و هیچ‌گاه کل سامانه برای تمام متخصصان سهیم در پدیدآوری آن، شفاف نیست.
**نادرند نخبگانی که مدعی باشند از چیستی ماهیت و چگونگی کارکرد کل سامانه باخبرند! مردم عادی و سیاست‌پیشگان خبره که جای خود دارند! تنها خدا می‌داند درون چنین سامانه‌ای چه می‌گذرد! مردم بی‌خبر از چیستی ماهیت و چگونگی کارکرد آن، حتی معمولا بی‌اطلاع یا کم‌اطلاع از کار با سامانه انتخابات الکترونیکی و لذا مشکوک به صحت و دقت و درستی عملکرد آن هستند.**
این است، انگ انتخابات الکترونیکی و SPOF کل نظام! پس، از میان همه خدمات e-Everything بیاییم e- Voting (انتخابات الکترونیکی) و e-Counting (شمارش الکترونیکی) آرا را قلم بگیریم!
«آری» به e-Democracy و «آری» به e-Participation ولی «نه» به e-Voting!
رواج خرید و فروش سامانههای منسوخ e-Voting و e-Counting
بسیاری از کشورهای اروپایی و حتی برخی از دولت‌های عربی، حدود دو دهه است که در مقاطع مختلف، انواع سامانههای انتخابات الکترونیکی و شمارش الکترونیکی آرا را یک‌بار به خدمت گرفته و سپس به‌خاطر وجود نقایصی، آنها را کنار گذاشته‌اند.
**سازندگان و دارندگان این سامانه‌ها از ناآگاهی یا فساد اداری در کشورهای درحال توسعه سوءاستفاده می‌کنند و سامانههای به ظاهر نو و در باطن منسوخ خود را به کشور خواهان برگزاری انتخابات الکترونیکی می‌فروشند! گمرک به هوش باشد و جلوی ورود این تجهیزات را بگیرد!**