رابطه دین با فضای مجازی در گفت‌وگو با نویسنده «هشتگ اسلام»
دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، طی گفت‌وگویی اختصاصی با دکتر گری بونت، پژوهشگر بین المللی مطالعات اسلامی فضای مجازی، به طرح پرسش‌هایی در حوزه اسلام و فضای مجازی پرداخته است.
مطالعات اسلامی فضای مجازی در بین پژوهشگران اسلامی با رویکرد و روش‌های اسلامی و مبتنی بر آیات شریفه قرآن و روایات می‌باشد، اما در جوامع غربی مبتنی بر بنیان‌های نظری متفاوت و رویکرد تاریخی است. از همین رو شناخت پژوهشگران بین‌المللی که بیشترین آثار را در حوزه مطالعات اسلامی فضای مجازی نگاشته‌اند، کمک شایانی به تضارب آرا خواهد کرد. یکی از برجسته‌ترین پژوهشگران در این زمینه دکتر «گری بونت»،[1] استاد دانشگاه ولز در رشته مطالعات اسلامی است.
دکتر بونت در مقاطع مختلف تحصیلی تدریس و در سمت‌های آموزشی گوناگونی اشتغال دارد. وی بیش از بیست سال در حوزه اسلام‌شناسی، پژوهش کرده و در سابقه خود، عضویت در گروه مدیریتی مطالعات دینی و فلسفی، و عضویت در شورای مستشاری مطالعات اسلامی را دارد. او هم‌اکنون عضو شورای مستشاری جامعه مطالعات اسلامی انگلستان و عضو شورای جامعه مطالعات خاورمیانه این کشور است.
بونت پایه‌گذار روش‌شناسی جدیدی بوده است که می‌تواند سنگ بنای مطالعات اسلام و اینترنت باشد. این پژوهشگر بلندپایه، در عمده تحقیقات خود به بررسی اثر اینترنت و شبکه اجتماعی بر اسلام و جامعه مسلمانان و نیز بررسی روش‌های مواجهه جوامع اسلامی با مدرنیته پرداخته است. وی در زمینه مطالعات اسلامی فضای مجازی سه اثر:
«هشتگ اسلام»،[2] «اسلام در عصر دیجیتال: جهاد الکترونیکی، فتواهای آنلاین و محیط‌های اسلامی سایبری»[3] و «مسلمانان اینترنتی: ارتباط مجدد در خاستگاه اسلام» [4]را نگاشته است.
به همین مناسبت حجت‌الاسلام محمود رفیعان پژوهشگر دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، طی گفت‌وگویی اختصاصی با وی، به طرح پرسش‌هایی در حوزه اسلام و فضای مجازی پرداخته است:
از اینکه وقتتان را در اختیار ما گذاشتید، نهایت تشکر را داریم. به‌عنوان اولین سؤال اگر امکان دارد مختصری از شرح‌حال شخصی و علمی خود را برای مخاطبان بیان بفرمایید؟
اینجانب دکتر گری بونت اصالتاً اهل لندن هستم و پیش از شروع تحصیلات سابقه فعالیت در پخش رسانه و رایانه را داشتم. این مسئله در پژوهش‌های بعدی من در مورد اسلام و فضای مجازی از دهه 1990 تأثیرگذار بود. تحصیلات من در دانشگاه‌های کنت، دورام و ولز، با تمرکز بر مطالعه اسلام، جوامع مسلمان، تاریخ و دین بود. اکنون در پردیس دانشگاه ولز ترینیتی سنت دیوید در شهر لمپر انگلستان و در رشته مطالعات اسلامی تدریس می‌کنم.
رساله دکترای من در مورد رویکردهای اجتهاد، تصمیم‌گیری و جنبه‌های اقتدار دینی (با مطالعه موردی مالزی، پاکستان و انگلیس) بود. در حال حاضر نیز بر پایان‌نامه‌های رشته‌های مختلف و مرتبط با مطالعات اسلامی، با تمرکز بر اسلام معاصر و مسلمانان نظارت می‌کنم و در این امور سخنرانی و ارائه دارم. چهار کتاب در حوزه فضای مجازی و اسلامی نیز نگاشته‌ام.
یکی از موضوعاتی که شما به آن پرداخته‌اید، مسئله مطالعات اسلامی فضای مجازی است. در این باره نیز چهار کتاب به رشته تحریر درآورده‌اید. از‌آنجا‌که این بحث را محور گفت‌وگوی حاضر قرار داده‌ایم، اگر امکان دارد این موضوع را برای مخاطبان تبیین فرمایید و در ابتدا کمی در مورد مطالعات اسلامی و ضرورت آن بفرمایید؟
در ابتدای پژوهش در این حوزه، هیچ مرورگر وبی وجود نداشت، البته فعالیت‌های برخط(آنلاین) قابل‌توجهی به‌ویژه در مورد مسائل مربوط به اسلام و مسلمین در اتاق‌های گفتگو، لیست نامه‌های پست الکترونیکی[5] و سایر سیستم‌عامل‌ها[6] وجود داشت. در حین پژوهش میدانی دوره دکتری و نگارش رساله آن، در خلال صحبت با دانشمندان مسلمان متوجه شدم که آن‌ها برای بیان دغدغه‌های روزمره‌شان به طور فزاینده‌ای از ارتباطات الکترونیکی استفاده می‌کنند. این تحولات در جامعه مسلمانان را رصد می‌کردم و دریافتم که این رشد تصاعدی استفاده از اینترنت در جوامع مسلمان، می‌تواند برخی از جنبه‌های عملکردی و اقتدار اسلامی را تحت تأثیر قرار دهد. اما نمی‌دانستم که این تأثیر می‌تواند بسیار قابل‌توجه باشد.
در عصر حاضر فعالیت‌های اینترنتی و آنلاین رابطه تنگاتنگی با جنبه‌های آئینی، تفسیری و اعتقادی دارند و در نتیجه تأثیر زیادی بر جوامع می‌گذارند. مقامات رسمی و سازمان‌هایی که با اینترنت آشنا هستند، تأثیرشان فراتر از مرزهای ملی رفته و در جهان تأثیرگذار هستند. فراتر از آن، فعالان و کنش‌گرانی در اینترنت وجود دارد که با اینکه دارای هیچ جایگاه و سازمانی نیستند وفقط هویت آنلاینی دارند، سبب تأثیراتی بر اجتماع و حتی اتفاقات بین‌المللی می‌شوند.
امروز هر فردی که به دنبال پاسخ سؤالات دینی خویش است، آن را در اینترنت جستجو می‌کند و با مجموعه از جواب‌ها مواجه می‌شود. این مسئله باعث می‌شود راه‌های سنتی و محلی دور زده و دسترسی به دیدگاه‌های جایگزین ممکن شود و در نتیجه مجموعه‌های خاص و کوچک با مذاهب و دیدگاه‌های مختلف به‌صورت فعال در ارتباط باشند.
چه چیزی باعث شد شما به مطالعات اسلامی فضای مجازی علاقه‌مند شوید؟
زندگی در جریان و مدام در حال تغییر است. بسیاری از جنبه‌های اسلامی نیز در عصر حاضر آئینه این زندگی در حال تغییر است و زندگی مردم دائماً در حال تأثیرپذیری از مسائل روز است؛ لذا نمی‌توان اسلام و مسلمانان معاصر را در یک مقاله آکادمیک خلاصه کرد. من هر روز تحولات فضای مجازی را رصد می‌کنم و این تحولات را در کتاب‌ها، وبگاه خودم با آدرس www.virtuallyislamic.com و رسانه‌های اجتماعی تحلیل می‌کنم. در طول تحصیلاتم ضروری بود تعامل مسلمانان و نحوه حضورشان در فضای مجازی و برخورد با فعالیت‌های ضد دینی را رصد کنم.
اکنون نیز به این کار ادامه می‌دهم و تحولات و حوادث مربوط به مسلمانان در فضای مجازی را بررسی می‌کنم و زمان زیادی را برای بایگانی این مطالب صرف می‌کنم. به‌خصوص هنگامی‌که یک حادثه مهم اتفاق می‌افتد تمام جزئیات را بایگانی می‌کنم تا در پروژه‌های مطالعاتی آینده از آن‌ها استفاده کنم. همچنین بر روی رویکردهای روش‌شناختی نوبنیان کارکرده‌ام چراکه فناوری‌های امروز و رویکردهای نسبت به آن از زمانی که اولین‌بار این مطالعات را شروع کردم، تغییرات گسترده‌ای کرده است.
هنگامی‌که در سال 2000 کتاب «اسلام مجازی»(Virtually Islamic) را منتشر کردم، این موضوع به‌عنوان مطالعات دانشگاهی پذیرفته نمی‌شد. اما امروز این مسئله در دانشگاه‌ها مطرح است. مشاهده این روند و پیشرفت در طی دو دهه برای من جالب است. برای من بسیار اهمیت داشت که دیدگاه‌های متفاوت از اسلام و مسلمین را بررسی کنم و فقط به یک قرائت و تفسیر از اسلام اکتفا نکنم؛ لذا در خلال مطالعاتم با افکار مختلف مسلمانان آشنا شدم و مسائل بسیاری را آموختم. این مسئله برای من قابل‌توجه و جالب بود. در این راستا توجه به جامعه مسلمانان انگلستان و نحوه تعامل آن‌ها با فضای مجازی بسیار مهم بود؛ چراکه تعاملات آن‌ها با بسترهای اینترنتی و دیجیتال به‌سرعت رو به گسترش بود. در مطالعات خود جریان‌های مختلف تندرو و رادیکال در فضای مجازی را بررسی کردم، به‌خصوص هنگامی‌که دیدگاه‌ها و تحرکات آن‌ها به سمت جهاد نظامی کشیده شد. اینترنت می‌تواند جهان‌بینی‌های متنوع را هدایت و به‌صورت گسترده پخش کند و حتی تبدیل به گفتمان کند. هرچند این مسئله‌ای کوچک است اما دارای اهمیت بسیاری است.
هنگامی‌که دیدم فناوری‌های نوین و متنوع به نام دین و با علایق مختلف به خدمت گرفته می‌شود و از آن بهره می‌برند، این مسئله برای من جذاب بود. به‌تازگی مسلمانان با استفاده از اینترنت و رسانه‌های مجازی به سؤالات مذهبی و شبهات مربوط به همه‌گیری ویروس کرونا پاسخ می‌دهند. مسلمانان در ایام حج، ماه رمضان و رویدادهای دیگر مذهبی از فضای مجازی به‌عنوان واسطه بهره می‌گیرند و این امر برای آن‌ها ضروری شده است. از همین رو بنده میزبان همایشی برخط در تاریخ اول جولای 2021 (ده تیر 1400) با عنوان «پاسخ‌های اسلامی به کرونا اقتدار و دین‌داری در جوامع مسلمان و جهان دیجیتال» هستم.
رابطه دین و فضای مجازی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این مسئله یک موضوعی است که بستگی به مسائل دیگر دارد و تعمیم‌دادن آن سخت است. من مطالعات گسترده‌تری در مورد دین و فضای مجازی انجام داده‌ام، و رویکردهای مختلف در مورد مسائل مشترک دین و فضای مجازی را بررسی کرده‌ام. این‌طور می‌پندارم که این مسئله به این بستگی دارد که شخص به کدام جنبه از دین بنگرد. برخی به دنبال آن هستند که در لبه مرز دانش حرکت کنند و جهان‌بینی سنتی و آنالوگ خود را با خروجی دیجیتال یکپارچه سازند. درحالی‌که برخی دیدگاه‌ها در مورداستفاده از خروجی‌های آنلاین مقاومت کرده‌اند. برخی مقامات و نهاد‌های مذهبی، معتقدند اینترنت ممکن است جوامع را فاسد کند، اما این دیدگاه باعث ایجاد یک خلأ و شکاف در کارزار مسئولیت می‌شود که توسط افراد دیگری که دارای دیدگاه‌های مذهبی غیرتخصصی هستند و در فضای مجازی حاضرند، پر شود. بسیاری از نهادها و دیدگاه‌هایی که قبلاً تمایلی به آنلاین شدن نداشتند، اکنون به‌صورت فعالانه در این فضا فعالیت می‌کنند، هرچند برخی هنوز در گیرودار یافتن بسترهای ابتکاری دیگری هستند. این مسئله می‌تواند به ظهور نسلی از دانشمندان و رهبران با سواد دیجیتال منجر شود که از اهمیت تعاملات سایبری آگاهی دارند، هرچند خودشان در فضای مجازی به‌صورت فعال حضور نداشته باشند.
با تشکر از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار ما قرار دادید. توفیقات روزافزون شما را از خداوند منان خواستاریم.
تهیه‌کننده: حجت‌الاسلام محمود رفیعان
گروه مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی
- ۰۰/۰۳/۲۴