راه دشوار آموزش مجازى
گفت وگو با احمد غلامى استاد دانشگاه - با آنکه تنها ۷سال از آغاز بحث آموزشهاى مجازى در دنیا مى گذرد اما این آموزشها خیلى زود و تنها با فاصله ۲سال از کشورهاى پیشرو در این زمینه، جاى خود را در ایران باز کرد تا به چالشى که سالها جوانان و خانواده هاى ایرانى با آن دست و پنجه نرم مى کردند و تا این مدت دانشگاههاى دولتى، پیام نور و حتى آزاد نتوانسته بودند به خوبى از پس آن برآیند؛ پاسخ دهند. موافقان طرح، بر این عقیده اند که آموزشهاى مجازى به دلیل برخوردارى از امتیازاتى چون قابل دسترس بودن در هر زمان و مکان، پوشش جمعیتى بالا، انتقال سریع دانش و کاهش مهاجرتهاى فصلى ومنطقه اى، سبب خواهد شد نیاز جوانان علاقه مند ورود به دانشگاهها و مراکز آموزش عالى در کوتاه مدت برطرف گردد. ولى مخالفان معتقدند کمبود زیرساختهاى قوى ارتباطى، فقدان مهارت و تخصص کافى، عدم ایجاد چهره به چهره بین استاد و دانشجو و نبود فرهنگ استفاده از این آموزشها، جامعه ایرانى را با چالش هاى جدید رو برو خواهد ساخت. به منظور آگاهى از وضعیت آموزشهاى مجازى در کشورمان و نیز آشنایى با مهمترین چالش هاى پیش راه توسعه این آموزشها، با دکتر احمد غلامى استاد دانشگاه ورئیس مرکز آموزشهاى الکترونیکى دانشگاه علم و صنعت ایران، گفت وگویى انجام شده است که مى خوانید.
اخیراً بحث توسعه آموزشهاى مجازى، محور کار وزارت علوم، تحقیقات و فناورى قرار گرفته و برخى دانشگاهها نیز در این عرصه فعالیتهایى را آغاز کرده اند. با این حال وضعیت این آموزشها در کشور چگونه است؟
تا ۵سال پیش، بحث آموزشهاى مجازى در کشور، اصلاً مطرح نبود. کلید این موضوع در اواسط سال ۱۳۸۰ رقم خورد و رویکرد جامعه به آن نیز به صورت بسیار سریع و جهشى افزایش پیدا کرد. وزارت علوم به عنوان متولى آموزش عالى کشور، دریافت که بخشى از چالشهاى این وزارتخانه بویژه در زمینه ارتقاى ظرفیتهاى دانشگاهى با استفاده از این شیوه قابل حل است. با پیشنهادهایى که از سوى مراکز دانشگاهى و بعضاً غیرانتفاعى مطرح شد و چند دانشگاه از جمله علم و صنعت نیز عملاً وارد این عرصه شدند اکنون شاهد مرحله جدیدى از آموزشهاى مجازى هستیم؛ به طورى که در حال حاضر این آموزشها به عنوان یک رویکرد شناخته شده در کشور مورد پذیرش و آزمایش قرار گرفته است و در آینده نیز به ثبات و پایدارى بیشترى خواهد رسید.
دقیقاً چه عاملى باعث طرح این موضوع شد؟
من همواره از نزدیک تعداد بالاى متقاضیان و علاقه شدید آنان براى ورود به دانشگاه را شاهد بودم. به همین دلیل با دست اندرکاران امر، همواره به دنبال راهکارى بودیم تا ظرفیت دانشگاهها به گونه اى افزایش پیدا کند که باعث تعدیل این ازدحام و تراکم شود. با اطلاع از اینکه ظرفیت دانشگاهها را نمى توان در فاصله زمانى کوتاه یا حتى میان مدت به صورت حضورى افزایش چشمگیر داد و با مطالعاتى که صورت گرفت؛ به مرور زمینه هاى آشنایى با این آموزشها در کشور و محیط هاى دانشگاهى جهت اهداف فوق پیدا شد.
خواسته و دیدگاه استراتژیک وزارت علوم نیز دقیقاً این بود که با استفاده از فناوریهاى نوین ظرفیت دانشگاهها را به بهترین وجه و در کوتاه ترین زمان ارتقا بخشد که این آموزشها مورد توجه جدى قرار گرفت. دلیل دیگر آن محقق ساختن شعار ارزشى و اعتقادى «اطلبوا العلم من المهد الى اللحد» بود. به عبارت دیگر اگر قرار است براساس مکتب اسلام، هر فردى در طول زندگى خود مشغول علم آموزى باشد و اگر بناست که موضوع Life education در کشور نهادینه شود بایستى ابزار آن را هم فراهم کنیم. چون آموزشهاى سنتى نمى توانند پاسخگوى جامعه در این زمینه باشند لذا ضرورت ایجاد و توسعه آموزشهاى مجازى احساس شد. مسأله دیگر هم اینکه مشاهده شد بسیارى از اشخاص از سد کنکور عبور مى کنند اما در محیطى دور از منطقه بومى خود وارد دانشگاه مى شوند که این امر مشکلاتى چون مهاجرت هاى منطقه اى و به تبع آن افزایش هزینه هاى دانشجویان، مواجهه با فرهنگهاى متفاوت، تعارض هاى فرهنگى، عدم احساس امنیت روحى و روانى و مانند آن را به همراه داشت که این چالشها به راحتى از طریق آموزشهاى مجازى قابل حل بودند. در مجموع، این مزایا سبب شد تا دست اندرکاران وزارت علوم و مجموعه هاى دانشگاهى براى راه اندازى آموزشهاى مجازى به تکاپو بیفتند.
چون وزارت علوم، خود دست اندر کار توسعه آموزشهاى مجازى است از لحاظ تأیید مدارک مشکلى وجود ندارد ولى آیا رویکرد جامعه به این آموزشها مثبت است و مراکز استخدامى کشور، دارندگان مدارک دانشگاههاى مجازى را مورد حمایت قرار خواهند داد؟
همانگونه که عرض شد پیشنهاد اولیه آموزشهاى مجازى از بدنه آموزش عالى یعنى دانشگاهها به وزارت علوم ارائه شد و در همان ابتدا هم با بازخورد مثبت آن روبرو شد که صدور مجوزهاى گوناگون براى تشکیل مراکز آموزش مجازى گویاى این امر است. اما این وزارتخانه به مرور در بحث حمایتهاى مالى و اعتبارى از این طرح ملى، متأسفانه کم فروغ ظاهر شد که شاید دلیل آن یا محدودیت بودجه یا نبود یک عزم جدى براى نهایى کردن طرح باشد. اما در مورد رویکرد جامعه نسبت به این آموزشها من آن را صددرصد مثبت ارزیابى مى کنم چون امکاناتى که آموزشهاى الکترونیکى در اختیار مردم قرار مى دهند بسیار قابل دسترسى و به صرفه هستند. به عنوان مثال این روش براى مدیران صنعت کشور که قصد ادامه تحصیل دارند یا براى کسانى که علاقه مند تحصیل در چند مقطع آموزشى هستند بسیار مفید است. در حال حاضر ظرفیت پذیرش دانشگاهها براى مقطع کارشناسى از هر ۵ داوطلب کنکور یک نفر و در کارشناسى ارشد از هر۲۰داوطلب یک نفر است. طبیعتاً کسانى که به این چرخه وارد نمى شوند از هر روزنه امیدى براى ورود به دانشگاه استقبال مى کنند و مهاجرت بسیارى از جوانان به کشورهاى خارجى نیز یکى از پیامدهاى منفى محدودیت ظرفیت دانشگاههاست. این موارد در آموزشهاى مجازى حل شده است و لذا باعث خواهد شد که اقبال عمومى از آن افزایش یابد. در مورد اعتبار مدارک دانشگاههاى مجازى هم باید به این نکته توجه کنیم که وقتى دانشگاهى قدم به این عرصه گذاشت اگر براى دانشجو دلسوزى نداشته باشد حداقل براى خود دارد و لذا هیچگاه شخص بیسواد را روانه جامعه نمى کند و اگر یک دانشگاه غیرانتفاعى هم قصد ارائه چنین آموزشهایى را داشته باشد وزارت علوم تمام شاخصه هاى علمى که منجر به صدور مجوز معتبر مى شوند را نسبت به آن مؤسسه اعمال خواهد کرد. اتخاذ چنین تصمیماتى على القاعده باعث مى شود تا آموزش دانشجویان مطابق با استانداردهاى بالا باشد. درمورد بحث آخر هم که جامعه چه بازخوردى نسبت به پذیرش فارغ التحصیلان رشته هاى مجازى خواهدداشت؛ مطمئناً در ابتدا مراکز شغلى و استخدامى، بین دانش آموختگان دانشگاههاى الکترونیکى و حضورى، شخص دوم را برخواهندگزید اما نکته مهم اینجاست که شخص دارنده مدرک آموزش مجازى بایستى توانایى هاى خود را درمصاحبه و کارعملى به اثبات برساند. چون تنها دراین صورت است که او بر دیگرى ترجیح داده خواهدشد.
باتوجه به اینکه کلاسهاى آموزش مجازى حضورى نیست چگونه چنین توانمندى هایى به دانشجو منتقل خواهدشد؟
این گونه نیست که سواد دانشجو لزوماً در کلاسهاى حضورى رقم بخورد. چون اولاً افرادى بوده اند که براى کسب علم، خود را مدتها در سلولى قرنطینه مى کردند و بسیار موفق هم ظاهر مى شدند. ثانیاً اگر وضعیت فعلى داوطلبان کنکور را درنظر بگیریم درمى یابیم که تعداد محدودى از آنها (حدود ۱۰درصد) درکلاسهاى آمادگى کنکور حاضر مى شوند و ۹۰ درصد دیگر بدون حضور دراین کلاسها با آنها به رقابت مى پردازند و حتى موفق تر هم هستند که مطمئناً این موفقیت از تلاش آنها ناشى شده است. ضمن اینکه در آموزشهاى مجازى، نیازى به حضور دانشجو درکلاس نیست، بلکه این کلاس درس است که وارد محیط زندگى او مى شود و متون آموزشى دراین روش، دقیقاً همان مطالبى است که استاد درکلاس درس حضورى ارائه مى کند. منتها در قالبى بسیار طبقه بندى شده و منظم تر که برروى صفحه مانیتور کامپیوتر دانشجو ظاهرو اشکالات موجود هم از طریق chat و به صورت (online) فورى برطرف مى شود. امتحانات این آموزشها نیز چون ثبت مى شود و درمعرض دید مراجعین به سایت قرارمى گیرد بسیار دقیق تر از امتحانات دوره هاى حضورى است. لذا دانشجو در این روش نه تنها از لحاظ امکانات محتوایى و نرم افزارى، با کمبودى مواجه نیست بلکه مهارتهاى جانبى دیگرى را نیز مى آموزد که کلاس هاى حضورى فاقد آن هستند. پس آنچه مهم است اینکه دانشجو، توانمندى خود را به اثبات برساند ضمن آنکه مهر دانشگاه مجازى روى مدارک دانش آموختگان درج نمى شود.
شما در جایى به بن بست آموزشهاى مجازى در کشور اشاره و دلیل آن را هم نبود زیرساختهاى لازم و مشکلات ناشى از عدم ارتباط رودررو بین استاد و دانشجو ذکر کرده بودید. تا کنون چه تدبیرى براى خروج از این بن بست صورت گرفته است؟
من در آن مقطع اشکالات کار را مطرح کرده بودم و اشاره اى به بن بست این آموزشها نداشتم. براى رفع این اشکالات هم در دانشگاه علم و صنعت اقدام به برگزارى ترکیبى از آموزشهاى مجازى و حضورى شده که موفق هم بوده است. در مورد مزایا و اشکالات آموزشهاى الکترونیکى هم اگر یک تقسیم بندى کامل صورت بگیرد مشاهده مى شود که امتیازات آن بیشتر از نواقص کار است. از آن جمله مى توان به انتقال بسیار سریع دانش ، قابل دسترسى در همه زمانها و مکانها، کاهش هزینه هاى مهاجرت تحصیلى و مسافرتها ، پوشش جمعیتى بیشتر ، عدم مغایرت با اشتغال و مانند آن اشاره کرد و ایرادات آن نیز شامل کمبود زیرساختهاى لازم، فقدان فرهنگ استفاده از آموزشهاى مجازى و کمبود مهارتها و تخصص هاى لازم است. یک بخش هم اشکالات ماهوى است. آموزش چهره به چهره علاوه بر دارا بودن امتیازات خاص ، اثرات متافیزیکى نیز دارد و همان رفتار اختصاصى استاد در این شیوه گاهى مى تواند منشأ تحولات بسیارى باشد که سیستم مجازى فاقد آن است. البته ارتباط بین استاد و دانشجویان درشیوه الکترونیکى به صورت مجازى وجود دارد و دانشجویان حتى در این فضا مى توانند به کار گروهى بپردازند و از طریق گفت وگوى اینترنتى یا شیوه هاى تصویرى و نوشتارى با استاد ارتباط برقرار کنند. گرچه این امکانات به دلیل نبود زیرساخت کافى ، در حال حاضر از کارایى چندانى در کشور ما برخوردار نیست. در مجموع عدم وجود تعاملات ، گفت وشنود و مبادله مطالب درسى به صورت چهره به چهره یکى از ضعف هاى اساسى آموزشهاى مجازى است. البته چندان هم نباید آرمانگرا بود چون رسیدن به تمامى آرزوها حتى در ایده آل ترین موقعیتها هم امکانپذیر نیست.
برخى معتقدند که آموزشهاى مجازى در کشور ما پایه اى نیست و تدریس رشته هایى مانند کامپیوتر و آى تى آن هم در مقطع کارشناسى و کارشناسى ارشد که براى یادگیرى به زمان طولانى و تشکیل کلاسهاى حضورى نیاز است چندان کار مناسبى به نظر نمى رسد. به نظر شما آیا بهتر نبود آموزش هاى مجازى در مقاطع پایین تر اجرا مى شد؟
براى تبیین این موضوع، آموزش و پرورش را مثال مى زنم. در این سیستم، صرف نظر از برخى نارسایى هایى چون چند نوبته بودن مدارس و بعضاً استانداردهاى پایین آموزشى، بیش از ۱۸ میلیون دانش آموز پوشش داده مى شوند و از این تعداد کمتر از ۱۰ درصد به دانشگاه راه پیدا مى کنند. بنابراین براى پوشش بقیه افراد که از راهیابى به دانشگاه باز مانده اند توسعه شیوه هاى مجازى ضرورى است. نکته دیگر این که هرچه ما در مقاطع بالاتر براى توسعه این آموزش ها سرمایه گذارى کنیم آمادگى جانبى داوطلب هم بیشتر است. البته فرض بر این است که شخص داراى مدرک دیپلم، حد اقل هایى از مهارت کار با کامپیوتر را دارا است. کما آنکه در آموزش و پرورش فعالیت هایى در راستاى توسعه آموزش هاى مجازى آغاز شده است. من نفس تدریس این آموزش ها در مقاطع پایین تر را رد نمى کنم ولى چون نیاز افزایش ظرفیت پذیرش در مقاطع دانشگاهى فعلاً بیشتر از سایر مقاطع است بنابراین آموزش هاى مجازى باید در اولویت این مراکز قرار گیرد. نکته دیگر هم این که چون ماهیت آموزش هاى مجازى، ارائه صرف تخصص است و کمتر به مسائل پرورشى توجه دارد بنابراین ممکن است آغاز آن از مدارس باعث ایجاد تنش هایى شود.
شهناز على محمدى - روزنامه ایران
- ۸۴/۰۶/۰۷