سکته اینترنت
از تاریخ 25 آبان تا 3 آذر سال 98 که یکی از پیچیده‌ترین و گسترده‌ترین قطعی‌های اینترنت در جهان بود، ایرانی‌ها بار دیگر و از 30 شهریورماه سال جاری دومین اختلال و قطع اینترنت و برخی سایت‌ها و خدمات مبتنی بر اینترنت را تجربه کردند.
سکته اینترنت در ایران قاعدتا پرهزینه است چرا که بر اساس آمار همچنان 70 تا 80 درصد نیاز ایرانی‌ها از طریق اینترنت و 20 تا 30 درصد نیز از طریق خدمات داخلی (اینترانت) و بی‌نیاز از اینترنت تامین می‌شود.
به عبارت دیگر هزینه اختلال و قطع اینترنت در ایران به جهت وابستگی‌های بالا، کماکان با بهای سنگینی مواجه است.
تفاوت‌های تجربه اول با تجربه دوم
قبل از پرداختن به مشکلات ناشی از دومین قطعی و اختلال گسترده اینترنت در ایران اما باید نگاهی به تفاوت‌های قطع اینترنت در مرحله اول با مرحله دوم داشت.
در سال 98 که ایرانی‌ها برای نخستین بار با قطع و اختلال گسترده و طولانی اینترنت مواجه می‌شدند، علاوه بر سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و دیگر خدمات مبتنی بر اینترنت، بخش قابل ملاحظه‌ای از سایت‌ها و خدمات مبتنی بر اینترانت یا شبکه ملی اطلاعات نیز با مشکلات جدی مواجه شدند.
در تجربه نخست قطعی اینترنت، علاوه بر تمامی‌خدمات مبتنی بر اینترنت، حتی موتور جست‌وجوی گوگل و ایمیل‌ها (از جمله جی‌میل) نیز از کار افتاد.
اتفاقی که با توجه به نبود نمونه‌های مشابه به ویژه در خصوص ایمیل، مصائب بسیار زیادی برای تعاملات، ارتباطات و کسب‌وکارهای ایرانی ایجاد کرد.
اما در سری دوم قطع اینترنت (شهریورماه سال جاری)، جست‌وجوگر گوگل و ایمیل‌ها در فهرست فیلترینگ سراسری قرار نداشتند.
این موضوع نشان می‌دهد که در مرحله دوم قطع و اختلال سراسری اینترنت، ظاهرا پاره‌ای از مشکلات و تجربیات سال 98 مدنظر قرار داشت و کل اینترنت و ارتباطات به یکباره قطع نشد.
تفاوت دیگری که بسیاری از ایرانی‌ها را متعجب کرد، قطع تقریبا کامل خدمات شرکت متا یعنی فیس‌بوک، اینستاگرام و پیام‌رسان مجاز واتس‌اپ بود. این در حالی است که دیگر پیام‌رسان غیرمجاز ایرانی‌ها یعنی تلگرام فیلترشده، البته از طریق اینترنت ثابت، کماکان و با استفاده از پراکسی‌ها و فیلترشکن‌ها به شکل نیم‌بند در دسترس بود!
اما خدمات شرکت متا و در راس آن اینستاگرام که تعداد بالایی کسب‌وکار ایرانی‌ها را در خود جای داده، و واتس‌اپ حتی گاها از طریق VPNها هم در دسترس نبودند.
به این ترتیب بعید نیست حتی بعد از رفع محدودیت‌ها و اختلال اینترنت، بخشی از کاربران واتس‌اپ به پیام‌رسان سابق یعنی تلگرام بازگردند و به استفاده از این ابزار ارتباطی بپردازند. چراکه تلگرام به هر ترتیب نشان داد از واتس‌اپ در دسترس‌تر است!
نکته دیگر آنکه حجم بیانیه‌ها، نشست‌ها، انتقادات و اعتراضات کسب‌وکارهای اینترنتی و اصناف مربوطه در تجربه نخست قطع اینترنت به مراتب بیشتر از مرحله فعلی بود.
یکی دیگر از تفاوت‌های قطعی اول و دوم اینترنت در ایران، اعمال شدید قوانین مسدودسازی بر بستر اینترنت اپراتورهای موبایل بود. به نحوی که در قطعی اخیر تقریبا امکان هرگونه دور زدن آنها غیرممکن شد و برخی رسانه‌ها از آن با عنوان «اجرای کامل اینترنت ملی بر بستر اپراتورهای موبایل» یاد کردند.
نکته قابل توجه آنکه همچنان بالغ بر 90درصد مشترکان اینترنت در ایران، از اپراتورهای موبایل برای دسترسی به اینترنت استفاده می‌کنند و این موضوع تاثیرات عمده خود را بر ارتباطات و کسب‌وکارهای اینترنت محور گذاشت.
تشدید ارزیابی فیلترشکن‌ها
قطع و اختلال اینترنت اما فرصتی برای ارزیابی و بررسی مجدد عملکرد فیلترشکن و VPNها را نیز به کاربران ایرانی داد.
در این ایام نصب فیلترشکن‌ها یک جان تازه گرفت و حجم زیادی از انواع VPN روی دستگاه موبایل و کامپیوتر ایرانی‌ها نصب شد. از VPNهای داخلی که در کشور و با درگاه‌های رسمی بانکی عرضه می‌شود تا نمونه‌های رایگان و بی‌نام و نشان و نمونه‌های رایگان اما با نام و نشان.
بخش زیادی از این ابزارهای عبور از فیلترینگ، از روز نخست اختلال‌ها، از کار افتادند و کارکردی نداشتند. از این رو به نظر می‌رسد گزینه حذف از روی دستگاه‌ها باشند.
دسته دوم از فیلترشکن‌ها نیز با قطع و وصل و اختلال هر ازگاهی، کار کاربران را راه انداخته و نمره قبولی گرفتند و جای پای خود را در کامپیوتر و موبایل‌ها سفت کردند.
لذا با روال و رویه موجود، حجم بیشتری از ابزارها و روش‌های عبور از فیلترینگ و اختلال و قطع اینترنت، به سمت ابزارهای ارتباطی کاربران ایرانی سرازیر می‌شود که طبعا آثار و تبعات امنیتی و متعددی در حوزه امنیت سایبری ایجاد می‌کند.
به ویژه در خصوص آن دسته از کاربرانی که از موبایل‌های شخصی و کامپیوترهای ادارات، استفاده دو گانه و همزمان می‌کنند.
هشداری که البته از سال‌ها قبل از سوی مسوولان نادیده گرفته شده و اهمیت چندانی به آن داده نمی‌شود.
سرویس‌های داخلی در دومین اختلال
در دومین اختلال و قطعی گسترده اینترنت در ایران اما برخی سرویس‌های داخلی و مبتنی بر اینترانت یا شبکه ملی اطلاعات، باز هم به طور کامل امکان ارایه خدمات را نداشتند.
در یک نمونه نگارنده برای امکان ارتباط با مدرسه دانش‌آموز خود، اقدام به دانلود و نصب پیام‌رسان داخلی ایتا کرد، که در مرحله آخر نصب این پیام ارسال شد: «با سلام و سپاس از شما برای انتخاب ایتا، به دلیل به روزرسانی و ارتقاء سرورها، موقتا ارسال کد برای کاربران جدید مقدور نیست. پس از ارتقاء سیستم، اطلاع‌رسانی خواهد شد. پوزش ما را پذیرا باشید.»
این در حالیست که به گفته برخی مسوولان وزارت ارتباطات، ارایه خدمات بر بستر پیامرسانهای داخلی با مشکلی مواجه نبود. گزاره‌ای که بر اساس شواهد صحیح نیست.
اما بر اساس گزارش‌های مردمی و رسانه‌ها برخی از خدمات داخلی که با مشکل مواجه شدند به این شرح بود:
– به گفته برخی از شهروندان پرداخت کرایه تاکسی در برخی از خطوط که با اپلیکیشن‌های آنلاین پرداخت می‌شود، با اختلال مواجه بود و حتما باید پول نقد پرداخت کرد.
– همچنین برخی از شهروندان در جایگاه‌های سوخت به خاطر عدم کارایی کارت‌خوان‌ها برای پرداخت به مشکل خورده‌اند.
– اخذ بلیت اینترنتی قطار و اتوبوس مخصوصا با گوشی همراه، یا بسیار دشوار است یا امکان‌پذیر نیست.
– کارت‌خوان مغازه‌ها در مواردی مشاهده شده که فعال نیست و اگر پول نقد در جیب نداشته باشید نمی‌توانید خرید کنید.
– خرید‌های اینترنتی در این بگیر – نگیر اینترنت برای شهروندان قابل اطمینان نیست. این نگرانی وجود داشت که عملیات واریز به درستی انجام نشود.
– کلاس‌های آموزشی آنلاین و جلسات آنلاین در این شرایط قابل برگزاری نیستند.
– مشاغلی که در پلتفرم‌هایی نظیر اینستاگرام، واتس‌اپ و غیره فعال بوده‌اند به کما رفتند.
– بنا بر برخی گزارش‌ها از جمله اظهارات معاون غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مشهد، اختلال اینترنت بر صدور نسخه‌های الکترونیکی نیز اثر گذاشت.
– بر اساس اخبار ماینینگ و ماینرهای ایرانی نیز جز مشاغل تعطیل در این ایام محسوب می‌شدند.
– در خصوص آثار قطعی اینترنت بر کسب‌وکارهای غیراینترنتی نیز یک عضو کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران با بیان اینکه قطعی اینترنت صددرصد بر کسب‌وکار شرکت‌هایی که در این فضا کار می‌کنند تاثیر گذاشته و فعالیت آنها را مختل کرده است، در خصوص تاثیر قطعی اینترنت بر کسب‌وکارهایی که در فضای واقعی کار می‌کنند، گفت: این شرکت‌ها نیز اطلاعات مربوط به پرداخت و بازاریابی و … را از طریق اینترنت انجام می‌دهند و با قطعی این فضا فعالیت آنها نیز مختل می‌شود. به نظر می‌رسد قطعی اینترنت 30 تا 40 درصد بر روند فعالیت بنگاه‌های اقتصادی تاثیر بگذارد و باعث افت فعالیت اقتصادی آنها شود.
اعلام جنگ سایبری
اتفاق دیگری که در سری دوم اختلال سراسری اینترنت در ایران، مشاهده شد، اعلام جنگ سایبری گروه هکری انانیموس (ناشناس) به ایران بود.
این گروه هکری که پیش از این به حمله سایبری علیه روسیه پرداخته بود، دایره حملات خود را به ایران کشاند و با انتشار پیامی اعلام کرد هک‌کردن سایت دولت (وابسته به نهاد ریاست‌جمهوری) به نشانی dolat.ir، بانک مرکزی و سایت‌های
iran.gov.ir و portal.iran.gov.ir توسط این گروه انجام شده است.
اگرچه در روزهای بعد هم اعلام شد این گروه موفق به انجام عملیات‌های هکری دیگری نیز شده است که با تکذیب نهادهای ذی‌ربط در ایران همراه شد و اخبار این هک‌ها همچنان ضد و نقیض ادامه داشت.
موافقت دولت آمریکا با ارایه اینترنت ماهواره‌ای به ایرانیان از سوی شرکت استارلینک نیز موضوع دیگری بود که با پوشش زیادی در رسانه‌ها مواجه شد و در ادامه نیز مشخص شد که از نظر زیرساختی، فنی و هزینه‌ای فعلا امکان ارایه این خدمات وجود ندارد. در همین راستا برخی مقامات رسمی این اقدام را نمایشی دانسته و برخی دیگر از جمله مقامات وزارت خارجه و وزارت ارتباطات، اعلام کردند ارایه این خدمات به معنای تعرض به حریم ارتباطات کشور بود و گذشته از نیاز به دریافت مجوز، در صورت ارایه با واکنش و پاسخ مواجه خواهد شد.
اجرای اینترنت ملی
در همین حال اما غلامرضا نوری قزلجه رییس فراکسیون مستقلین مجلس یازدهم در گفت و گو با جمهوریت درباره وضعیت اختلال اینترنت در روزهای اخیر گفت: بر اساس گفته‌های وزیر کشور، این اختلال موقتی است و احتمالا به معنای آغاز به اجرای طرح اینترنت ملی نیست.
عضو کمیسیون ویژه بررسی طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی با بیان اینکه «وضعیت فعلی اینترنت به دلیل شرایط خاص کشور است تا امکان سوءاستفاده از فضای مجازی نباشد»، تاکید کرد: اختلال فعلی اینترنت به منزله دائمی شدن و اجرای طرح و ایده «اینترنت ملی نیست» و حتما این محدودیت‌ها رفع خواهد شد.
پاسخ احتمالی به انتقادات
اما همچون مرحله نخست قطع گسترده اینترنت در ایران، احتمالا بار دیگر شاهد اخبار، گزارش‌ها و انتقاداتی از خسارات ناشی از قطع اینترنت در کشور از سوی اصناف، اتحادیه‌ها و برخی دیگر از نهادهای پژوهشی خواهیم بود.
در این خصوص نیز احتمالا با پاسخ‌های مشابه مسوولان فضای مجازی در سری نخست مواجه خواهیم شد.
کما اینکه ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی در سال 98 اعلام کرد: «پروژه شبکه ملی اطلاعات، طرح بزرگی است که بسیاری از خدمات کشور از روی شبکه ملی اطلاعات در زمانی که اینترنت دچار مشکل و اختلال شده بود ارائه شد، مثل خدمات بانکی، حمل و نقل، خدمات دولتی از پایداری برخوردار شد، البته نواقصی وجود داشت که پیامرسانهای داخلی مشکلات مردم را تا حدی برطرف کردند.»
وی در آن مقطع همچنین گفت: «با محدودیت‌های ایجاد شده در اینترنت، مردم به جایگزین‌های داخلی در موتورهای جست‌وجو و پیام‌رسان‌ها اقبال نشان داده‌اند هرچند کیفیت پیام‌رسان‌ها و خدمات داخلی به میزان کیفیت موارد مشابه خارجی نیست اما مردم با متانت و صبوری از این امکانات استفاده
کرده‌اند.»
همچنین در گذشته و در پاسخ به انتقادات از اختلال‌ها و فیلترینگ تلگرام و زمزمه فیلترینگ اینستاگرام نیز به نقل از برخی مسوولان فضای مجازی اعلام شد که قبلا به کسب‌وکارهای اینترنتی اعلام شده بود که برای جلوگیری از مشکلات احتمالی اعم از اختلال اینترنت و فیلترینگ، کسب‌وکار خود را به بسترهای داخلی منتقل کنند.
از این رو در شرایط حاضر نیز پاسخ‌های متفاوتی ارایه نخواهد شد.
درس‌ها و عبرت‌های قطع اینترنت
اما روز شنبه نهم آذرماه سال 1398 و بعد از پایان اختلال و قطعی اینترنت، یادداشتی در هفته‌نامه عصر ارتباط با عنوان «درس‌ها و عبرت‌های قطع اینترنت» منتشر کردیم که با توجه به شرایط حاضر بخشی از این متن عینا تکرار می‌شود:
1- خسارات واقعی ناشی از قطع اینترنت در ایران قابل محاسبه نیست.
2- خسارات واقعی ناشی از قطع اینترنت در ایران قابل جبران نیست.
3- شبکه ملی اطلاعات پاسخگوی تمامی نیازهای کشور نیست.
4- هیچ نهادی پاسخگوی بحران در فضای مجازی و تبعات قطع اینترنت در کشور نیست.
5- هیچ نهادی زیر بار جبران خسارات ناشی از قطع اینترنت نمی‌رود و این خسارت‌ها تنها متوجه کسب‌وکارها و کاربران اینترنت است.
6- بسیاری از خدمات مورد نیاز کاربران ایرانی با قطع اینترنت در داخل قابل تامین نیست.
7- مسوول پاسخگویی و اطلاع‌رسانی به افکار عمومی‌مشخص نیست.
8- زمزمه‌هایی مبنی بر خروج سرمایه‌ها، خروج نیروی انسانی و کاهش تمایل برای سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه سایبری ایران شنیده می‌شود.