فناوریهای وارداتی که شکست خوردند
عباس پورخصالیان - راهبردیترینِ فناوریها برای حفظ امنیت کشور، فناوری ارتباطات است که آنهم در کشور انقلابی ما، وارداتی است! اما این تنها ایراد نیست، چگونگی واردسازی فناوری ارتباطات و چالشهای بهرهبرداری بهینه از آنها، مشکلات بزرگتری هستند که به آن کم پرداخته شده است.
در نخستین سالهای پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تنها فناوریهای جدید ارتباطیِ موجود در کشور، ارثیههایی بودند بجا مانده از آمریکائیان، مانندِ: سامانههای الکترونیکی سوئیچینگ #1ESS، "کراسبار" و "کراسپوینت". (از این ارثیه، هیچ گزارشی در واقعیت یا در اینترنت پیدا میکنید؟ اگر پیدا کردید، خبرم کنید)
واردات سامانههای جدید تلفن ثابت، برخلاف عرف و عقلانیت معمول
از سال 1360 به بعد که مبحثِ «گذار از شبکههای تلفن آنالوگ به دیجیتال» در جهان مطرح شد، ما هم در شرایط "فورسماژورِ" جنگ تحمیلی، شروع به کار روی این گذار اجباری کردیم.
شرایط جنگی معمولاً باعث میشوند، دولتها راههای مواصلاتی و خطوط مخابراتی موجود را شدیداً کنترل و توسعه شبکههای تلفنی جدید را تا پایان جنگ متوقف کنند، تا راه نفوذ "ستون پنجمِ" دشمن به درون (و به پشت جبهه‌ها) را مسدود نماید، اما ایران در بحبوحه جنگ تحمیلی در بدترین شرایط امنیتی، بزرگترینِ پروژه تاریخ ارتباطات خود، پروژه گذار از آنالوگ به دیجیتال را، با قدرت تمام اجرا میکند.
رویکرد غیر عُقلایی توسعه ارتباطات به روش فناوری-پیشران و آثار مخرب آن
اجرای کامل پروژه گذار شبکه عمومی تلفن از آنالوگ به دیجیتال، 20 سال طول کشید: از 1364 تا 1383. در اینسالها، نقدینگی و قدرت خرید وزارت پست و تلگراف و تلفن با اخذ هزاران میلیارد تومان ودیعه از میلیونها متقاضی خط تلفن ثابت، همراه و دورنگار (فکسیمیلی)، بالا بود. این منبع مالی مردمی، از سویی برای دولت سازندگی، موهبت بود و از سوی دیگر برای مدیریت دولتی ارتباطات کشور، باعث رویکرد «فناوری-پیشران» یا technology-driven به توسعه شد. از همین رو ست که میبینیم در همه سیاستها و گزارشهای مربوط به توسعه ارتباطات، بر استفاده از جدیدترین فناوری ارتباطی روز تأکید شده است. اما چرا جدیدترین فناوری ارتباطی روز؟ آیا آخرین فناوری ارتباطی، ضرورتاً بهترین فناوری ارتباطی برای ما ست؟
ورود 7 فناوری جدید ارتباطی دیگر پس از پایان جنگ تحمیلی
وزارت پست و تلگراف و تلفن در دولت "سازندگی"، علاوه بر واردسازی سامانههای ارتباطات دیجیتالی در شبکه ثابت تلفن، حداقل شش فناوری نوین را وارد کشور کرد: پیجینگ، موبایل ماهوارهای اینمارست، ISDN، سوئیچینگ دیتای X.25؛ شبکه سیار جی.اِس.اِم و نسلهای نوین آن و "تلهتل" که بجز یکی، اثری از بقیه در دسترس نیست. اما هفتمین فناوری جدید: اینترنت مجهز به وب را وزارت علوم برای نخستین بار وارد کشور کرد.
فناوری ناکام پیامرسانی پیجینگ
فناوری پیجینگ یا به فارسی: "پیجویی" که اولین مواجهه کارشناسان ایرانی با شبکهای غیر از تلگراف و تلکس و تلفن ثابت بود، در نخستین سالهای دولت سازندگی وارد کشور شد.
اما به علت ناکافی بودن ظرفیت سوئیچ مرکزی آن، در آغاز بهرهبرداری نتوانست پاسخگوی انبوه تقاضاهای اشتراک باشد و به زودی جمعآوری شد.
سپس، نخستین مقرراتزدایی در بخش مخابرات کشور، در شرایط فقدان مرجع مقرراتگذار قانونی، با مقرراتزدایی از خدمات پیجویی رقم خورد و دو شرکت خصوصی فراهمآور شبکه پیجویی، یکی پس از دیگری شبکههای پیجویی خود را گستردند و مشتریانی را جذب کردند، اما هردوی آنها بالاخره در دولت دهم، ورشکسته شدند و بدون یاری مرجع مقرراتگذاری نوپای کشور، از میان رفتند، و نابود شدند؛ در حالی که حداقل میشد مکان تجهیرات آنها را به موزه منتقل کرد و تعدادی از دستگاههای آنها را فعال نگه داشت تا در صورت شرایط بحرانی و اضطراری (زلزله) به خدمت گرفته شوند.
فناوری ناموفق موبایل ماهوارهای اینمارست
دومین فناوری نوین وارداتی به شبکه مخابرات کشور، پس از پیروزی انقلاب، مرکز سوئیچینگ موبایل دریایی، مرتبط با سامانههای ماهوارهای اینمارست بود که با 45 میلیون دلار هزینه، خریدارای و راهاندازی شده ولی در مدت عمر مفیدش، به علت عدم شناخت بازار منطقه و بی‌توجهی به رقابت شرکتهای هندی با خدمات ماهوارهای وزارت پست و تلگراف و تلفن، نه بازگشت سرمایه داشت و نه هیچگاه به سوددهی لازم رسید، پس بار دیگر، تجربه جمعآوری و نابودی یک فناوری روز و یک پروژه مخابراتی (در آن زمان) جدید، تکرار شد، بدون آن که برای روز مبادا حفظ یا حداقل موزهای شود.
فناوری بدشانس ISDN: شبکه دیجیتالی خدمات یکپارچه
فناوری آی.اِس.دی.اِن یا " شبکه دیجیتالی خدمات یکپارچه"، پیش از رواج اینترنت، شبیه کاری را میکرد که امروزه DSL (خط اینترنت پرسرعت) میکند، یعنی: دادن امکان دسترسی دیجیتالی به مشترک تلفن ثابت برای استفاده ی همزمان و موازی از چند پایانه: رایانه، دستگاه تلفن و دورنگار (فکس) و دستگاه انتقال داده از روی خط تلفن. معنای "خدمات یکپارچه" مزبور نیز همین همزمانی و توازی انتقال صوت (تلفن)، تصویر (دورنگار) و داده (رایانه) بود.
در آن زمان؛ من، سرپرست طراحی شبکه دیجیتالی تهران بودم و از سال 1367 تا 1376، ده درصد ظرفیت هر مرکز تلفن دیجیتالی در شبکه ثابت تهران (و سپس شهرستانهای کشور) را به فناوری آی.اِس.دی.اِن اختصاص میدادم. به عبارت دیگر: شرکت مخابرات میتوانست در هر یک میلیون شماره تلفن ثابت راهاندازی شده، یکصدهزار اشتراک آی.اِس.دی.اِن واگذار کند. اما احدی از مشترکان شرکت مخابرات ایران، از آن بهرهمند نشدند. چرا؟-چون طراحی شبکه سیگنالینگ مورد نیاز بهرهبرداری از چنین خدماتی، غلط اجرا شده بود. در نتیجه، نه تنها ده درصد ظرفیت شبکه تلفن هدر رفت، بلکه از کل شبکه دیجیتالی تلفن ثابت کشور که میتوانست دهها سرویس نوین را به مشترکان ارائه دهد، همچون مراکز آنالوگ قدیم رفتار شد و مردم از خدمات جدید مراکز دیجیتالی فیض نبردند.
فناوری کُند انتقال دیتای X.25
در زمان خرید و سفارش تجهیزات آی.اِس.دی.اِن، مقوله دیتا (بخاطر وجود شبکه دادهرسانی آنالوگ از طریق تلکس و جنتکس قبل از انقلاب)، مبحثی جا افتاده بود؛ اما Digital Data Communication مبحث جدیدی بود و برای تأسیس شبکه دادهرسانی دیجیتالی باید در شبکه و تشکیلات موجود در ایران برای ایجاد و اداره آن، جایی باز میشد.
ولی چون واحدی به نام "امور دیتا" هنوز سازماندهی نشده بود، مناقصه خرید آن را وزارت پست و تلگراف و تلفن به کمک معاونت توسعه و مهندسی مخابرات، برگذار کرد.
پس از تشکیل امور دیتا در وزارت پست و تلگراف و تلفن، چون اندک همسنخی یی میان امور تلگراف و تلکس و امور مربوط به Data Communication کشف شد، لذا مدیریت بهرهبرداری و امور مشترکان مرکز سوئیچینگ دیتای سفارش و خریداری شده (موسوم به "ایکس 25") را به همان امور تلگراف و تلکس دادند. در این صورت، تنها نام سازمانیِ امور تلگراف و تلکس تغییر کرد. با این وجود، امور دیتای تازه تشکیل شده میتوانست ظرفیتسازی کند و قابلیتهای مورد نیاز اش را کسب نماید، اما چنین نشد و امور دیتا در درون وزارت پست و تلگراف و تلفن هیچگاه به بلوغ سازمانی لازم نرسید و همچون "امور سیار" (موبایل) که بعدها «شرکتیسازی» شد، مستقل نشد. نارساییهای نگهداری و بهرهبرداری مرکز سوئیچینگ دیتای "ایکس 25" هم که یکی یکی رو میشدند، مزید بر علت شد؛ از آنجمله این که معلوم شد، مرکز سوئیچینگ دیتای "ایکس 25" خریداری شده، بسیار کـُند عمل میکند، خدماتش از نوع " باریکباند" است و سرعتهای مورد نیاز بسیاری از مشتریان را پاسخگو نیست؛ اما ایراد عمده نگهداری و بهرهبرداری سوئیچینگ دیتای "ایکس 25" این بود که شناسه و گذرواژه مدیریت نرمافزارهای سامانه سوئیچینگ آن، به شرکت مخابرات ایران واگذار نشده و در اختیار نمایندگی شرکت فروشنده بود.
فناوری موفق و هنوز جدید شبکه ارتباطات سیار جی.اِس.اِم
بالاخره در سال 1373 پنجمین فناوری نوین ارتباطی پس از پیروزی انقلاب، به همان شیوه «فناوری-پیشران» یا technology-driven و اِعمال روش سعی وخطا، یعنی بیمطالعه و بدون تدوین راهبرد، رهنگاشت، نگاشت سازمانی، آزمایش و آزمون عملی اولیه، از منابع خارجی خریداری و وارد ایران شد. این پنجمین فناوری نوین ارتباطی عبارت بود از: فناوری شبکهسازی سیار جی.اِس.اِم!
این خرید نیز باز در نبود واحد سازمانی مستقل توسط وزارت پست و تلگراف و تلفن صورت گرفت ولی چون به کمک فنی کارشناسان معاونت توسعه و مهندسی مخابرات نیاز داشت، مشخصات فنی لازم توسط شرکت دولتی مخابرات تهیه و عرضه شد. لذا سالها طول کشید تا مدیریت توسعه و بهرهبرداری شبکه سیار در شرکت ارتباطات سیار کشور شکل گرفت و به راهبرد توسعه خدمات، رهنگاشت مدیریت بازار و نگاشت سازمانی مناسب مجهز شد.
فناوری "تلهتل"
تله تل (Teletel) نامِ فناوری و شبکهای مخابراتی بود که دیتا را روی خطوط تلفن ثابت منتقل میکرد و شبیه به اینترنت، دادهها را روی پایانه‌ای رایان‌هایشکل موسوم به «مینی تل» (Minitel) نمایش میداد. اما محتوای اطلاعاتی تله تل، فقط به خط و زبان فرانسوی بود.
تلهتل از سال 1982 تا اوایل سده بیست و یکم دوام آورد، اما بالاخره در مقابل اینترنت، کاری از پیش نبُرد و روز 30 ژوئن 2012 تعطیل شد. استفاده از خدمات تلهتل در شرکت دولتی مخابرات ایران اما خیلی زود (یعنی در حدود دو دهه پیش، در اواخر وزارت غرضی) برچیده شد.
فناوری اینترنت
متولی اینترنتِ بدون وب در دهه هفتاد، وزارت پست و تلگراف و تلفن بود؛ اما متولی اینترنتِ دارای وب وزارت علوم (و در وزارت علوم، بنیاد ملی دانش و مؤسسه ریاضیات و فیزیک نظری) است. به همین دلیل، پسوند کشوری .ir و سرورهای آن توسط این مؤسسه اداره، نگهداری و بهرهبرداری میشود.
به این ترتیب، اینترنت و شبکهسازی و سازماندهی برای نهادسازی واگذاری خدمات اینترنت در کشور میبایست، نخست توسط وزارت پست و تلگراف و تلفن سیاستگذاری و سپس توسط امور دیتای آن اداره میشد؛ اما، اینترنتِ نوین (مجهز به وب) توسط نهادی بیرون از وزارت ارتباطات وارد کشور شد و یگانه "رجیستری" انحصاری پسوند کشوری و مقرراتگذار آن وزارت عتف است؛ مقرراتگذاری که فاقد قانون مصوب مجلس در عرصه مدیریت اینترنت کشور است، و لذا، برای قانونی کردن بخش "رجیسترار"ها، در کشور هنوز اقدامی نکرده و نشده و این در حالی است که طبق آمار اعلام شده از سوی دادسرای رسیدگی به جرایم رایانهای، بیش از 80 درصد شکایات، مربوط به سوء استفاده شرکتهای رجیسترار از مالکیت مادی و معنوی نام دامنههای اینترنتی است.
نتیجه این که:
فناوریهای نوین، نفرینشده اند، اگر مطالعه نشده، نامتأملانه و تقلیدی، صرفاً با اعتقاد به جدیدترین بودن فناوری و اِعمال رویکرد "فناوری-پیشران" تهیه و راهاندازی شوند. آنها یا مانند پیجینگ، موبایل اینمارست، ISDN و تلهتل نیست و سرمایههای ما را میبلعند و بی نتیجهای مثبت، نیست و نابود میشوند؛ و یا مانند اینترنت و شبکه تلفن همراه، موجودند اما نگرانیزا و چالشبرانگیز به صورتی کجدار و مریز اداره میشوند. اکنون که دهها فناوری نوین روی اینترنت، وب و شبکه همراه تعریف شده یا در حال تعریف شدن هستند، ما کجای کاریم؟ (منبع:عصرارتباط)
- ۹۶/۰۸/۱۶