ماجرای اینترنت آزاد برای اقشار خاص
پنج ماه قبل از آنکه دستور فیلتر تلگرام صادر شود، حسن روحانی، رییس‌جمهوری به‌عنوان رییس شورای‌عالی امنیت ملی و رییس شورای‌عالی فضای مجازی، در نامه‌ای به محمدجواد آذری، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دستور می‌دهد تا ساماندهی (از کارانداختن) فیلترشکنها را آغاز کند.
این ماجرا نخستین بار اواسط اردیبهشت‌ماه سال جاری و توسط رضا تقی‌پور، عضو حقیقی شورای‌عالی فضای مجازی رسانه‌ای شد.
وی از نامه شش بندی رییس‌جمهور به وزیر ارتباطات که گویا در دی‌ماه سال قبل و پس از یک جلسه شورای‌عالی امنیت ملی ارسال شده سخن گفت تا این شائبه قوت یابد که دولت از آن زمان در جریان فیلتر تلگرام بوده است. در این نامه روحانی به آذری‌جهرمی درباره برخورد جدی با سایت‌ها و کانال‌های خلاف عفت عمومی، ساماندهی VPNها، برخورد موثر با فیلترشکنها، رفع انحصار از پیام‌رسان‌های خارجی و حمایت و تقویت پیام‌رسان‌های داخلی تاکید کرده است.
بنابر آنچه تقی‌پور گفته، در این نامه تاکید روحانی بر ساماندهی VPNها و برخورد موثر با فیلترشکنها و مدیریت کارا برای «بهره‌برداری مشروع» از این ابزار توسط کاربران فضای مجازی و سازمان‌ها بوده است.
**دستورات نامه رییس‌جمهوری از جمله برخورد با فیلترشکن‌های غیرمجاز، فراهم بودن امکان استفاده از فیلترشکن‌های مجاز، انجام فعالیت‌ها از مسیر قانونی و ساماندهی پیام‌رسان‌های خارجی طبق مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی که حکم قانون را دارد، نشان می‌دهد که ظاهرا از قبل مقدمات انسداد فیلترشکنها برای عموم مردم و ارایه VPNهای مجاز به اقشار خاص و محدود، آغاز شده بود.**
چهار روز قبل از فیلتر تلگرام
اما هفتم اردیبهشت‌ماه یعنی درست چهار روز قبل از صدور دستور فیلترینگ تلگرام، یکی از مدیران دولتی مساله‌ای را مطرح کرد که در آن مقطع توجه چندانی به خود جلب نکرد، اما امروز باتوجه به فیلتر شدن تلگرام و متعاقب آن از کار افتادن فیلترشکنها اظهارات وی قابل توجه می‌شود.
مرتضی موسویان، رییس مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هفتم اردیبهشت و درست چهار روز قبل از فیلتر تلگرام گفته بود: **هم‌اکنون روی همه VPNهای موجود در کشور کار شده و الان امکان برای فیلتر وجود دارد. قرار است به افراد خاص اینترنت از خطی بدون فیلتر ارایه شود، یعنی VPN را به‌صورت رسمی در اختیار افراد خاص قرار دهیم. در صورتی که این امکان فراهم شود، بقیه فیلترشکنها را می‌توان به‌راحتی بست.»**
درست چهار روز بعد از این اظهارات، تلگرام فیلتر شد. طبعا و آن‌طور که انتظار می‌رفت، همزمان با فیلتر تلگرام، تلاش کاربران ایرانی برای دستیابی به فیلترشکن هم افزایش یافت.
اما کاربران ایرانی متوجه شدند فیلترشکن‌هایی که تا پیش از این به‌رایگان، به‌راحتی و ظرف کمتر از یک دقیقه آن را یافته، نصب کرده و البته به‌سهولت نیز به استفاده از آن می‌پرداختند، دیگر مانند سابق کار نمی‌کنند.
به این ترتیب پرسش «فیلترشکن خوب سراغ داری؟» در واقع بیشترین تکرار در تاریخ را داشته و به سوالی رایج در شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد.
**فیلترشکنها دیگر مثل سابق به‌راحتی و به‌درستی کار نمی‌کردند، برخی از آنها اصلا کار نمی‌کردند. همین موضوع موجب شد تا بخش قابل ملاحظه‌ای از کاربرانی که اطلاعات فنی پایین‌تری داشتند، قید استفاده از فیلترشکنها را بزنند.**
**حجم بی‌سابقه از کار انداختن فیلترشکنها به‌حدی بود که باعث کندی اینترنت و از کار افتادن برخی از خدمات مجاز اینترنتی نیز شده بود.**
لذا این پرسش‌ها بیشتر مطرح شد که چطور فیلترشکنها از کار افتاده‌اند و اصولا چرا این اتفاق رخ داده است؟ تا آنکه محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، به‌عنوان مجری از کار انداختن فیلترشکنها، بخش‌هایی از پرسش کاربران را پاسخ داد.
علت فیلتر فیلترشکنها
بیستم اردیبهشت‌ماه، وزیر جوان ارتباطات با بیان اینکه بسیاری از فیلترشکنها کاربرد ضدامنیتی دارند و نوعی باجافزار به‌شمار می‌روند اعلام کرد که فراگیر شدن فیلترشکنها تبعات زیادی دارد و به همین دلیل کار بستن آنها را شروع کرده است.
محمدجواد آذری‌جهرمی درباره افزایش استفاده از فیلترشکنها پس از مسدودسازی تلگرام گفت: اقدام شرکت زیرساخت در چارچوب مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی و با فراگیری و استفاده از فیلترشکنها صورت گرفته و نباید اجازه دهد فضای کشور پر از باجافزار شود و باید جلوی این‌ها گرفته شود، به همین دلیل حرکت برای مسدود کردن فیلترشکنها آغاز شده است.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات همچنین اظهار کرد: توسعه استفاده از فیلترشکنها از اهداف دشمنان، به‌خصوص آمریکا برای براندازی نرم نظام جمهوری اسلامی ایران است.
به گفته جهرمی، قرار نیست با دستور فیلترینگی که صادر شده و با مخالفت‌های بسیاری از مردم مواجه شده است، به باج‌‌افزارها و فیلترشکنها اجازه داد که در کشور توسعه پیدا کنند.
**وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه فراگیر شدن فیلترشکنها مطلوب کسانی است که همواره به‌دنبال براندازی کشور بودند و این صحیح نیست، گفت: وزارت امور خارجه آمریکا در سال 89 جزو برنامه‌هایی که برای براندازی جمهوری اسلامی داشت، توسعه فیلترشکنها بود و حتی گوشی‌های اپل را به‌نوعی در بازار ایران عرضه می کرد که بدون فیلترشکن کار نکنند.**
با این اظهارات جهرمی کاملا مشخص بود که عزم برای فیلتر کردن فیلترشکنها جزم شده است.
وزیر ارتباطات در مقطعی دیگر حتی مشخصا از یک فیلترشکن نام برد و گفته بود: **انتقاد می‌کنند چرا سایفون بسته شد، درحالی‌که این موضوع آشکار است. پروژه سایفون مورد حمایت مالی مستقیم وزارت خارجه آمریکاست و تمام منابع مالی‌اش آنجا تامین می‌شود.**
اظهارات وزیر ارتباطات اما با واکنش منفی بخشی از کاربران شبکه‌های اجتماعی مواجه شد. حجم انتقادها به‌حدی زیاد بود که وزیر ارتباطات و همراهانش بارها به توضیح و تشریح موضوع پرداختند و در نهایت فردای آن روز وزیر اعلام کرد: **من اعلام می‌کنم که اقدام جدیدی در خصوص انسداد فیلترشکنها آغاز نشده است، بلکه آنچه انجام می‌شود همان مجموعه اقداماتی است که از دی‌ماه سال قبل و بنابر ایجاد شرایط جدید آغاز شده بود.**
اشاره وزیر ارتباطات به «همان مجموعه اقدامات از دی‌ماه سال قبل» در واقع تایید اظهارات رضا تقی‌پور، عضو شورای‌عالی فضای مجازی در ابتدای این گزارش، یعنی دستور رییس‌جمهوری برای ساماندهی و انسداد فیلترشکنها بود.
**به عبارت دیگر، در واقع پنج ماه قبل از فیلتر تلگرام، کار جمع‌وجور کردن فیلترشکنها شروع شده بود.**
«اینترنت بدون فیلتر» برای خبرنگاران
اصطلاح «اینترنت بدون فیلتر» و ارایه عملی آن نخستین بار در 15 فروردین‌ماه سال جاری (قبل از فیلتر تلگرام) از سوی معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی مطرح و اعلام شد، با درخواست معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد و پیگیری وزارت ارتباطات، کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه با ارایه اینترنت بدون فیلتر به ۱۰۰ روزنامه‌نگار، موافقت کرد.
بر این اساس، خبرنگاران مورد تایید وزارت ارشاد می‌توانند در صورت نیاز تا پایان فروردین، نامه درخواست و مشخصات شناسنامه‌ای، همراه با نام رسانه و شماره همراه خود را به اداره خبرنگاران اداره کل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی ارسال کنند تا پس از احراز هویت و تایید فعالیت حرفه‌ای، برای دریافت اینترنت بدون فیلتر معرفی شوند.
**نخستین قشری که به شکل علنی اعلام شد که می‌توانند از «اینترنت بدون فیلتر» استفاده کنند، خبرنگاران بودند. در واقع به این 100 متقاضی، به نحوی اینترنت اختصاصی داده می‌شد که فرد استفاده‌کننده و محتوای مورد بازدید نیز کاملا مشخص بود.**
آغاز ارایه فیلترشکن‌های مجاز و داخلی
روز سی‌ام اردیبهشت‌ماه (بعد از فیلتر تلگرام)، شرکت ارتباطات زیرساخت (وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات) از اقشار دیگری نام برد که چنانچه بعد از فیلتر تلگرام در دسترسی به اینترنت با اختلالات در ارتباطات VPN مواجه شده‌اند، مراتب را برای رفع اشکال به این شرکت دولتی منتقل کنند.
**بر این اساس کسب‌وکارها و دستگاه‌های اجرایی، نهادها، سفارتخانه‌ها و سایر عرضه‌کنندگان خدمات عمومی، در صورت وجود هرگونه اختلال در ارتباطات می‌توانند موارد را به وزارت ارتباطات اعلام کنند.**
همچنین اعلام شد به‌منظور تسهیل در ارتباطات خبرگزاری‌ها، سایت‌های خبری، نشریات خبری و روزنامه‌ها، پیرو هماهنگی‌های صورت‌گرفته با مراجع ذی‌صلاح، پس از دریافت فهرست از معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد هماهنگی‌های لازم برای رفع محدودیت‌ها توسط مراجع ذی‌صلاح قانونی به‌عمل خواهد آمد و اینترنت بدون فیلتر برای این اقشار اجرا می‌شود.
در پایان شرکت زیرساخت شرایط دریافت اینترنت بدون محدودیت را به این شرح اعلام کرده بود: اعلام نام شرکت یا دستگاه، اعلام IP اختصاصی، نام شرکت اینترنتی سرویس‌دهنده و حوزه فعالیت.
اراده‌ای که تمام فیلترشکنها را از کار می‌اندازد
**اما درحالی‌که محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات به‌عنوان مجری از کارانداختن فیلترشکنها، به مخالفت با اقدام خود پرداخته! و با انتشار آماری تلاش داشت بگوید کاری که می‌کند بی‌فایده است، عبدالصمد خرم‌آبادی، مقام قضایی مسوول در فضای مجازی، واکنشی غیرمستقیم به اظهارات او داشت و خبر از اراده‌ای داد که اتفاقا اگر محقق شود، تمام فیلترشکنها را از کار خواهد انداخت.**
دبیر کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه در یادداشتی در کانال شخصی خود نوشت: مسدودسازی تلگرام به صورت موفقیت‌آمیز و طبق برنامه پیش می‌رود.
وی در بخش دیگری از نوشته خود اعلام کرد: در مرحله اول فیلترینگ، کاهش بازدید کاربران از تلگرام موجبات سقوط فاحش رتبه این پیام‌رسان را در ایران و جهان رقم زده است و «نظام جمهوری اسلامی ایران هر زمان که اراده کند تمام فیلترشکنها را به‌طور کامل مسدود می‌کند».
فیلترشکنها فقط برای تلگرام بود؟
با تمام این تفاسیر و بازی‌های سیاسی با تلگرام و فیلترینگ، پاسکاری مقصر و مسایلی از این دست، چند پرسش بی‌پاسخ مطرح می‌شود:
1. مساله‌ای که اکنون مطرح می‌شود، این است که آیا کاربرانی که اصولا از فیلترشکن استفاده می‌کردند، این ابزار را صرفا برای دسترسی به تلگرام می‌خواستند یا موضوعات و کاربری‌های دیگری نیز از گذشته مطرح بوده و هست؟
2. آیا برخورد با تلگرام مقدمه اقدامی بزرگ‌تر برای مهار اساسی و همیشگی دسترسی‌های عمومی به مسایلی که مقبول کشور نیست، محسوب نمی‌شود؟ و آیا با از کار انداختن کامل فیلترشکنها، در واقع دسترسی مردم عادی به اینترنت محدود به چارچوب مد نظر در کشور نمی‌شود؟
3. **ماجرای از کار افتادن فیلترشکن‌های رایگان و کارکردن راحت و سریع فیلترشکن‌های پولی که اتفاقا از درگاه‌های بانکی کشور هم استفاده می‌کنند، چیست؟**
4. ترجمه نظر حسام‌الدین آشنا مشاور فرهنگی رییس‌جمهوری که در کانال تلگرامی خود نوشت: «هم انحصار پیام‌رسان خوب نیست هم بازار انحصاری وی‌پی‌ان» چیست؟ منظور از انحصار VPN چیست و او آدرس چه کسانی را می‌دهد؟ آیا کسان دیگری هم قصد ورود به بازار VPN را دارند، اما رقبایی هستند که مانع می‌شوند؟
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
اختصاص VPN به اقشار خاص در کنار تلاش گسترده برای از کار انداختن فیلترشکنها این سناریو را مطرح می‌کند که قرار است حتی با توفیق ولو کمتر از 100 درصد، دسترسی اکثریت مردم برای همیشه و به شکل اساسی به اینترنت محدود شود.
**در سال‌های دور، موضوع «فیلترینگ معکوس» به شکل غیررسمی از گوشه و کنار شنیده می‌شد. به موجب این طرح به جای آنکه هر روز یک سایت، یک شبکه اجتماعی یا یک پیام‌رسان فیلتر شده و هزینه‌های مختلفی بر جا بگذارد، کل اینترنت مسدود شده و تنها سایت‌ها و خدماتی که مورد تایید است، باز و در اختیار مردم قرار گیرد.**
به این ترتیب نمی‌توان گفت که اینترنت در کشور قطع شده است.
و در نهایت مروری کنیم بر تکه‌های یک پازل و آنچه از دی‌ماه سال قبل در جریان است.
1. پنج ماه قبل از آغاز فیلتر تلگرام، رییس‌جمهوری به وزیر ارتباطات دستور ساماندهی و مسدودسازی فیلترشکنها را می‌دهد.
2. چهار روز قبل از فیلتر تلگرام، رییس مرکز توسعه فناوری اطلاعات ارشاد می‌گوید: قرار است به افراد خاص اینترنت از خطی بدون فیلتر ارایه شود، یعنی VPN را به‌صورت رسمی در اختیار افراد خاص دهیم. در صورتی که این امکان فراهم شود، بقیه را می‌توان به‌راحتی بست.
3. 25 اردیبهشت‌ماه وزیر ارتباطات از فیلتر فیلترشکنها دفاع کرده و آن را در راستای حفاظت از کاربران اینترنت و کشور اعلام می‌کند.
4. 30 اردیبهشت‌ماه، معاون قضایی دادستان کل کشور می‌گوید: نظام جمهوری اسلامی هر زمان اراده کند فیلترشکنها را به‌طور کامل مسدود خواهد کرد. توانایی فنی نخبگان سایبری نیروهای امنیتی و انتظامی جمهوری اسلامی ایران فوق تصور است، هنوز از توانایی این نیروها برای مبارزه با فیلترشکنها استفاده نشده است.
5. 30 اردیبهشت‌ماه مشاور فرهنگی رییس‌جمهوری می‌گوید:هم انحصار پیام‌رسان خوب نیست، هم بازار انحصاری وی‌پی‌ان
به هر روی، گذشت زمان و روند رویدادهای آتی، درستی یا اشتباه بودن این سناریو را مشخص می‌کند.