«نهنگ آبی» حاصل یک گاف رسانه‌ای!
«بازی نهنگ آبی» این روزها در حالی در ذهن بسیاری از ما جایگاه یک پدیده «واقعی» و «خطرناک» را پیدا کرده که اساسا وجود خارجی ندارد و شهرت آن ناشی از یک جوسازی رسانه‌ای است!
شب گذشته (دوشنبه ۲ آبان) درحالی وزیر ارتباطات در میانه گفتگویی در شبکه خبر صراحتاً اعلام کرد «نهنگ آبی بازی نیست» و «این چالش هیچ قربانی‌ای در ایران نداشته» که چند ساعت قبل و در قالب برنامه پربازدید صبحگاهی «حالا خورشید»، مخاطبان رسانه ملی با جزئیاتی به ظاهر دقیق در جریان «تبعات نصب و استفاده» از این «بازی» قرار گرفتند و حتی با پخش تصویری از لوگوی آبی‌رنگ این بازی، رضا رشیدپور مجری برنامه از والدین ایرانی خواست نسبت به نصب این «بازی» بر تلفن همراه نوجوانان‌شان حساس باشند! حالا تکلیف مخاطب رسمی‌ترین رسانه کشور چیست؟
آنچه به آن اشاره شد، تنها نمونه‌ای از جوی است که بیش از یک ماه است فضای رسانه‌های رسمی و غیررسمی کشور را اشغال کرده است. ماجرای «نهنگ آبی» از نمونه‌های جالب برای بررسی تأثیرگذاری رسانه‌ها در فراگیری یک باور است. باور به وجود یک «تهدید» فارغ از اینکه آیا ابزار تحقق آن وجود خارجی دارد یا خیر! قبل از پرداختن به این بررسی اما لازم است بدانیم واقعیت «نهنگ آبی» چیست؟
یک مرور؛ داستان از کجا شروع شد؟
یک ویدئوی کوتاه چند دقیقه‌ای با حضور فردی گمنام که با ادبیات کارشناسان فضای مجازی، اقدام به «افشاگری» درباره یک «بازی خطرناک» به نام «نهنگ سفید» می‌کرد، در فضای مجازی منتشر شد. ویدئویی که تصاویری تکان‌دهنده از یک خودکشی به واسطه پریدن از ارتفاع هم به آن ضمیمه شده بود و طبیعتا تأثیرگذاری آن را چند برابر کرده بود. این ویدئو به همان سرعت که کاربران فضای مجازی را متوجه خود کرد، برخی کارشناسان رسانه و بازی‌های رایانه‌ای را هم کنجکاو کرد تا به صحت‌سنجی آن بپردازند. زمان زیادی لازم نبود که مشخص شود «نهنگ سفید» وجود خارجی ندارد و برخی حدس و گمان‌ها به این سمت رفت که احتمالا منظور این ویدئوی ظاهرا هشداردهنده همان چالش قدیمی «نهنگ آبی» است. چالشی که وجه تسمیه آن هم اقدام دسته‌جمعی گونه‌ای از نهنگ‌ها برای گرفتار کردن خود در شن‌های ساحل و نهایتا خودکشی بود. جالب اینکه با اندکی جستجوی بیشتر مشخص شد تصاویر خودکشی ضمیمه شده به ویدئو نیز ربطی به «نهنگ آبی» ندارد و مربوط به حادثه‌ای دیگر بوده است.
ویدئوی مشکوک اما قبل از نتایج صحت‌سنجی‌ها به دست خبرنگاران رسانه ملی رسید و پخش گزارشی داغ مستند بر همین ویدئوی مشکوک در بخش خبری ۲۰:۳۰ موج هشدار نسبت به «بازی خطرناک نهنگ آبی» را رسمیت بخشید. روزنامه‌های رسمی و سایت‌های خبری هم برای بازنماندن از غافله پرداختن به این پدیده احتمالا جذاب، دست به تولید محتوا و انتشار آنالیزهایی درباره جزئیات این «بازی خطرناک» زدند.
یکی از تصاویری که به‌عنوان صفحه اصلی «بازی نهنگ آبی» در فضای مجازی منتشر شد!
کار تا جایی پیش رفت که برخی کانال‌های غیررسمی در فضای مجازی از جزئیات ۵۰ مرحله بازی «نهنگ آبی» هم رونمایی کردند و ۵۰ دستوری که کاربر این بازی گام‌به‌گام باید انجام می‌داد تا به دستور نهایی یعنی «خودکشی» برسد هم رسانه‌ای شد.
توضیحاتی که شنیده نشد
در لابه‌لای حجم اخبار و تحلیل و گزارش درباره این پدیده اما کمتر کسی توضیحات تخصصی‌ترین مرجع در این حوزه یعنی بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای را جدی گرفت. آنجا که ابتدا حسن کریمی‌قدوسی مدیرعامل این بنیاد در نشستی خبری صراحتا اعلام کرد نهنگ آبی یک بازی نیست بلکه چالشی قدیمی مربوط به کشور روسیه است و ربطی به ایران هم ندارد.
از سوی دیگر رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری از جرائم سایبری پلیس فتا ناجا هم در توضیحاتی اعلام کرد: خوشبختانه این بازی در ایران قربانی نداشته و برخی از تصاویر و فیلم‌هایی که در این زمینه وجود دارد و به این بازی در ایران منتسب، شده است صحت ندارد. این تصاویر مربوط به کشورهای دیگر یا اقدامات دیگری است که به این بازی مرتبط نبوده و به اشتباه به کاربران ایرانی نسبت داده شده است.
با این همه اما جو «نهنگ آبی» رسانه‌ها را بلعید و کار تاجایی بالا گرفت که شایعه قربانی‌گرفتن این «بازی» در داخل کشور در فضای مجازی پیچید. شایعه‌ای که هیچ چیز به‌اندازه اعلام رسمی یک نهاد انتظامی نمی‌توانست دامنه آن را گسترده کند؛ ماجرای خودکشی دو دختر نوجوان اصفهانی و اعلام پلیس اصفهان مبنی‌بر اینکه اقدام این دو نوجوان متأثر از «استفاده آن‌ها از بازی نهنگ آبی» بوده است، پرونده این پدیده را وارد فاز تازه‌ای کرد.
رسانه‌هایی که گویی با فاصله گرفتن از موج اولیه هشدار و آسیب‌شناسی «بازی نهنگ آبی»، جذابیت این سوژه را کم‌رنگ شده می‌دانستند، حالا بهانه تازه‌ای برای پرداختن به آن پیدا کردند و بازهم این کلیدواژه به صفحات روزنامه‌ها و برنامه‌های تلویزیونی راه پیدا کرد. این‌بار مستند به یک واقعه تلخ!
آش این‌بار آنقدر شور شد که بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای رسما بیانیه‌ای صادر کرد و ضمن رد امکان انتساب خودکشی دو دختر نوجوان با «نهنگ آبی» باردیگر تأکید کرد که این پدیده یک «بازی» نیست. نکته‌ای که وزیر ارتباطات هم در برنامه زنده شبکه خبر بر آن تأکید کرد و همزمان خبر داد؛ «مطابق پیگیریها از پلیس فتا، خودکشی دو نوجوان اصفهانی ارتباطی با این چالش نداشت.» تا شاید پایانی باشد بر جو کاذبی که حتی رسانه ملی هم از آن مصون نماند!
با واقعیت «نهنگ آبی» آشنا شوید
پس از قبول اینکه «نهنگ آبی» اساسا بازی نیست و ماهیتی متفاوت از یک اپلیکشن و یا نرم‌افزار قابل نصب بر تلفن همراه دارد احتمالا جدی‌ترین سوال این است که واقعیت درباره این پدیده چیست؟ برای رسیده به جواب این سوال سراغ پژوهشگری رفتیم که از زمان آغاز این جریان رسانه‌ای تحقیقاتی درباره ریشه‌ها و ابعاد این پدیده داشته است.
علی صابونچی پژوهشگر جوانی است که چند سالی است با مدیریت مرکز فرهنگی «آرماگدون» به صورت متمرکز بر روی مباحث و پدیده‌های آخرالزمانی تحقیق و پژوهش انجام می‌دهد و طبیعتا سرگرمی و به تبع صنعت گیم هم سهمی در این پژوهش‌ها داشته است. این کارشناس بازی‌های رایانه‌ای هنگام طرح موضوع «نهنگ آبی» برای انجام گفتگو با تأکید بر اینکه درباره پدیده‌ای صحبت می‌کند که اساسا «بازی» نیست و ربطی هم به صنعت گیم ندارد، گفت: براساس اطلاعات موجود، داستان نهنگ آبی زمانی آغاز شد که یک دانشجوی روانشناسی در روسیه چالشی را در یک شبکه اجتماعی طراحی کرد. این دانشجو در مقام ادمین یک کانال، دستوراتی را برای کاربران و اعضا به اشتراک می‌گذاشت که براساس آن‌ها باید اعضا اقدام به کارهایی مانند طراحی نهنگ با تیغ بر بدن خود می‌کردند. بعد هم می‌خواسته تصاویر انجام این دستورات را به صورت خصوصی برای او ارسال کنند تا دستورات بعدی صادر شود. در این فرآیند ادمین با ایده‌هایی مانند تسلط بر لوکیشن کاربران، آن‌ها را تحت تسلط خود قرار می‌داده و دست آخر هم فرمان پرش از ارتفاع بلند را صادر می‌کرده است.
صابونچی ادامه می‌دهد: واقعیت این است که در این چالش هم کسی که دستورات را صادر می‌کرده و هم آن‌ها که به‌دنبال اجرای دستورات می‌رفتند، به فکر اثبات خود بوده‌اند و طبیعتا فردی که تا ۴۹ مرحله کارهای محیرالعقولی را انجام داده شاید برایش سخت نباشد که در مرحله آخر دست به خودکشی بزند. این تمام اطلاعی است که از اصل پدیده وجود دارد و حتی در نمونه روسی آن هم اطلاع دقیقی درباره اینکه واقعا چه تعداد قربانی داشته‌است در دست نیست.
ورود با تأخیر صداوسیما؛ تحریک یا اقناع!
وی درباره بازتاب این پدیده در فضای مجازی هم توضیح داد: نکته مهم در این بازتاب‌ها که باعث شد بسیار هم فراگیر شود این بود که تصاویر موجود از برخی صحنه‌های خودکشی که الزاما ربطی هم به این پدیده نداشت به اسم «نهنگ آبی» در فضای مجازی منتشر شد و طبیعا این ذهنیت به وجود آمد که این پدیده در حال گرفتن قربانیان زیادی است.
معروف‌ترین تصویر منتسب به یکی از مراحل چالش «نهنگ آبی»
صابونچی درباره اینکه از نظر سخت‌افزاری آیا مخاطبان «نهنگ آبی» از نرم‌افزار و یا اپلیکشن خاصی باید استفاده می‌کردند هم می‌گوید: اصلا اینگونه نیست، نقطه شروع این چالش صرفا یک ایده در قالب یک کانال مجازی بوده است. مثل بسیاری از کانال‌هایی که همین امروز هم در ابزارهای اطلاع‌رسانی تلفن همراه فعال‌اند و دولت روسیه هم خیلی زود با این پدیده مقابله کرد.
این کارشناس فرهنگی می‌گوید: اصلی‌ترین آسیب این است که متأسفانه در سال‌های اخیر هر پدیده‌ای به سرعت در فضای رسانه‌ای پروبال پیدا می‌کند و به قاعده یک کلاغ، چهل کلاغ، در حجمی وسیع بازتاب پیدا می‌کند. در این فضا کیفیت ورود صداوسیما هم علاوه‌بر اینکه خیلی دیر بود، به صورتی بود که بیش از اقناع‌کنندگی، تحریک‌کننده بود! اگر در همان گزارش‌های اولیه رسانه ملی سراغ کارشناسان بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای می‌رفت و آن‌ها اعلام می‌کردند که اساسا این پدیده «بازی» نیست و مهمتر از آن ربطی به ایران ندارد، شاید تأثیرگذاری بیشتری می‌داشت اما متأسفانه پیش از این ورود، پدیده «نهنگ آبی» در فضای مجازی شهرت پیدا کرد و اطلاعات غلط درباره آن منتشر و موجب هراس خانواده‌ها شد.
«چالش نهنگ آبی» امکان قربانی گرفتن در ایران را ندارد
صابونچی به نکته مهمی درباره امکان فراگیری این چالش در ایران هم اشاره می‌کند: حتما این پدیده در ایران نفوذ نداشته به دو دلیل مشخص، اول اینکه برای ارتباط با ادمین این چالش باید عضو آن شبکه اجتماعی روسی شویم و آن شبکه خاص در ایران فعال نیست و از سامانه عرضه نرم‌افزارهای تلفن همراه هم حذف شده است. بر فرض هم که کسی می‌توانسته عضو این شبکه و آن کانال خاص شود، برای ارتباط با ادمین باید زبان روسی یاد می‌گرفته! جالب‌تر از همه اینکه زمانی این خبرها در ایران دست به دست شد، که اساسا ادمین اصلی توسط پلیس روسیه دستگیر شده بود و امکان عضوگیری جدید نداشته است.
وی ادامه می‌دهد: همه این‌ها نشان می‌دهد فضای رسانه‌ای پیرامون پدیده «نهنگ آبی» یک جو کاذب بوده است که متأسفانه درباره پرونده خودکشی دو نوجوان در اصفهان شاید نمونه‌ای از بازتاب‌های آن بودیم. وقتی کانال و ادمینی وجود نداشته طبیعتا این دو نوجوان امکان استفاده واقعی از آن را نداشته‌اند اما شاید به دلایلی همچون مطرح کردن خود، از این نام در فایل صوتی خود استفاده کردند.
صابونچی در ادامه مباحث خود، فراتر از مصداق «نهنگ آبی» رفته و می‌گوید: آسیب اصلی در اجتماع تأثیرپذیری بیش از اندازه جوانان و نوجوانان از فضای مجازی است. ایرادی که بارها کارشناسان ما درباره میزان استفاده نوجوانان و حتی کودکان از ابزارهای ارتباطی مانند تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی ناظر بر همین تأثیرپذیری بیش از اندازه است. فرآِیندی که باعث شده است فضای مجازی تبدیل به مرجع اطلاعات مردم شود. این همان اقیانوس به عمق یک وجب است که طبیعتا آسیب‌های بسیاری را به همراه دارد.
مراقب نهنگ‌های قلابی داخلی باشیم
این کارشناس آینده‌پژوهی در حوزه فرهنگ معتقد است: عدم اعتماد به فضای مجازی نیاز به فرهنگسازی دارد. کمااینکه ما در گزاره‌های دینی خود هم این توصیه را داریم که ترک ذکر باطل، موجب ناپدید شدن آن می‌شود. پس چه بهتر که با همین نگاه دینی بدانیم هر آنچه در فضای مجازی به دست‌مان می‌رسد اشتباه و دروغ است، مگر آنکه خلافش ثابت شود.
صابونچی باردیگر با ابراز تأسف از فضای کاذب رسانه‌ای پیرامون نهنگ آبی می‌گوید: فراموش نکنیم هرچند اصل داستان تا به اینجا مصداق بیرونی نداشته اما امروز بستر سوءاستفاده بسیار فراهم است و بعید نیست در همین شبکه‌های مجازی موجود در کشور افرادی بخواهند با سوأستفاده از شهرت رسانه‌ای «نهنگ آبی» کانال‌هایی را راه‌اندازی کنند و قربانیانی بگیرند. متأسفانه به دلیل اشتباه رسانه‌ای ما زمینه این سوءاستفاده امروز فراهم است و باید نسبت به آن هوشیار باشیم.
این نکته پایانی همان هشداری است که بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای هم در بیانیه اخیر خود به آن اشاره کرد و نوشت؛ «موج‌سواری رسانه‌ای در این زمینه خطرناک بوده و ممکن است سودجویانی با کپی‌برداری از مراحل نهنگ آبی، چالش‌های مشابهی را در کشور راه‌اندازی کرده و بحران‌آفرینی کنند.»
در انتظار گزارش‌های تکمیلی...
فارغ از این واقعیت‌ها درباره پدیده «نهنگ آبی» و تجربه‌ای که در پرداخت رسانه‌ای به این موضوعات و پدیده‌های مشابه به‌دست آوردیم، نباید فراموش کنیم که کل این گزارش می‌توانست رویکرد دیگری هم داشته باشد؛ رویکری مبتنی‌بر جامعه‌شناسی و رفتارشناسی.
«نهنگ آبی» یک بهانه است؛ چه واقعی و چه کاذب، مهمترین نکته درباره جریان اخیر پرداختن به بسترهای پذیرش پدیده‌هایی از این دست در جامعه است. برخلاف ابهام درباره ماهیت «نهنگ آبی» خودکشی دو دختر نوجوانی اصفهانی واقعیتی است که پیش روی ما قرار دارد و قابل نادیده گرفتن هم نیست.
روزگذشته و همزمان با یادداشت‌ها و مطالبی که در رد صحت ماجرای نهنگ آبی در فضای مجازی دست به دست می‌شد، برخی با جستجو در فروشگاه‌های مجازی فروش نرم‌افزار، نمونه‌هایی داخلی از بازی‌هایی را فهرست کردند، که پایه و اساس آن انتقام و خشونت است. یکی از این بازی‌ها در کمتر از چند روز از عرضه، بالغ بر ۵ هزاربار از سوی کاربران نصب شده است و بعید نیست با فراگیرتر شدن هشدار نسبت به استفاده از آن، شاهد جریان معکوس سیر صعودی کاربرانش باشیم!
این‌ها واقعیت‌هایی است که پرداختن به آن نیاز به گزارش‌های تکمیلی دیگری دارد. گزارش‌هایی که احتمالا باید کلیدواژه‌های آن به جای مصادیقی همچون «بازی‌های رایانه‌ای» و یا «نهنگ آبی» گزاره‌هایی کلان‌تر همچون «صنایع فرهنگی» و یا «سبک زندگی» باشد. (منبع:مهر)