نقش کاربران در گسترش شایعات شبکه‌های اجتماعی
علی نعمتی - این روزها و همزمان با گسترش دامنه نفوذ فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شاهد انتشار حجم بالایی از اخبار و اطلاعات در جامعه هستیم، که اگر به واقع نگوییم صد درصد اخبار، اما با اطمینان می‌توان گفت که قالب این مطالب از واقعیت به دور است.
در این میان حجم بالایی از این اخبار و اطلاعات مربوط به شایعاتی در رابطه با چهره‌ها و اخبار مختلف سیاسی، فرهنگی و ورزشی است که به سرعت در فضای مجازی گسترش می‌یابد.
در گذشته چهره‌ها و مسوولان توجهی به این شایعات نداشتند، اما با گسترش بالای دامنه نفوذ شبکه‌های اجتماعی و تاثیر بالایی که اکنون این شایعات بر افکار عمومی جامعه دارد شاهد واکنش‌ها و تکذیب‌های روزانه فراوانی از سوی شخصیت‌ها و ارگان‌های مختلف در رابطه با شایعات فضای مجازی هستیم. به نحوی که این روزها بخش قابل توجهی از انرژی و زمان برنامه‌های خبری تلویزیون و رسانهها، به پیگیری و تکذیب شایعات منتشره در این فضا اختصاص یافته است.
از سوی دیگر افزایش حجم شایعات و بالا گرفتن حساسیت‌های اجتماعی، باعث شده که پلیس فتا دست به پیگیری و برخورد با عاملان این شایعات بزند. اما واقعا علت بروز اخبار دروغ و شایعات چیست؟
شایعه چیست؟
شایعه موضوعی جدید نیست، اگر نگوییم شایعه قدمتی به درازای وجود بشریت دارد اما با اطمینان می‌توان گفت که عمری به بلندای تاریخ نگاشته شده دارد.
بنا به گفته یک استاد ارتباطات، شایعه یک پدیده اجتماعی است که به طرز غیر رسمی (معمولاً دهان به دهان ) منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می‌شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است. شایعه اصولا شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد.
باید به این نکته توجه داشت که این روزها بشر بیش از هر وقت دیگر نیازمند خبر است و دسترسی سریع به آخرین اخبار به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از زندگی بشر تبدیل شده است، به هیمن جهت شایعه در موقعیت‌هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق و درست دریافت کنند. هرگاه افراد مشتاق خبرگیری درباره قضیه‌ای باشند، به هر نوع اطلاعاتی در این باره متوسل می‌شوند و سپس آن اطلاعات را در میان خودشان پراکنده می‌سازند.
از نظر جامعه شناسی، پدیده شایعه فرایندی است که از طریق آن، اخباری پخش می‌شود بدون آنکه از مجاری رسمی انتشار خبر گذشته باشد.
شایعه می‌تواند از یک اطلاع نادرست منشا بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعی درست ولی اغراق آمیز و درهم باشد. به این ترتیب از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل می‌شود، بدون آنکه منشا آن مشخص یا دلایل قطعی درباره صحت آن وجود داشته باشد.
اندیشمندان ارتباطات می‌گویند شایعه محصول دو عامل علاقه مردم به موضوع ( اهمیت داشتن شایعه هم برای گوینده و هم برای شنونده ) و میزان ابهام موجود در موضوع (احتمال وجود و یا چند تعبیر از یک موضوع) است.
به طور مثال و اخیرا کنجکاوی مردم در رابطه با حضور پررنگ‌تر پلیس در سطح شهر و عدم اطلاع رسانی سریع و گسترده در رابطه با مانور ضدتروریستی نیروی انتظامی در روزهای نخست، باعث شد که برخی از این کنجکاوی و ابهام موجود استفاده کرده و شایعاتی در رابطه با اقدامات تروریستی و خرابکارانه در سطح شهر منتشر کنند.
با این توضیحات اما هدف از ایجاد شایعات چیست و چه اشخاص یا گروه‌هایی از ایجاد شایعه بهره می‌برند؟
انواع شایعه و علل ایجاد آن چیست؟
شایعه سازی منحصر به قوم، جامعه یا یک کشور خاصی نیست و در هر نقطه‌ای از دنیا امکان بروز آن وجود دارد. علت ایجاد آن هم همیشه عمدی نیست بلکه در بسیاری از موارد به دلیل عدم توجه و دقت در صحت خبر و یا عدم انتقال صحیح و کامل، یک موضوع دچار تحریف و تغییر می‌شود و یا به قولی یک کلاغ چهل کلاغ می‌شود.
علاوه بر شایعات غیر عمدی ما همواره از گذشته‌های دور شاهد ایجاد شایعات مختلف با هدف‌های گوناگون خصوصا در جنگ‌ها بوده‌ایم، که به صورت دهان به دهان گسترش می‌یافت و نقش مهمی در مبادلات قدرت داشته است. به طور مثال شایعه پراکنی ابن زیاد در رابطه با حضور لشکر شام در اطراف کوفه در زمانی که مسلم بن عقیل در کوفه حضور داشت که در نتیجه باعث گریز تقریبا تمام لشکر مسلم بن عقیل شد.
اما حالا و به واسته گسترش ابزارهای ارتباطی، اوضاع و سرعت انتقال شایعات به کلی نسبت به گذشته متفاوت شده است. امروزه با گسترش نفوذ شبکه‌های اجتماعی در جامعه، سرعت انتقال اخبار و تاثیر آن بر اذهان عمومی بسیار بیشتر است، به صورتی که یک شایعه فریبنده می‌تواند در یک روز در کل کشور منتشر شود، به همین دلیل این روزها صحت و دقت اطلاعات منتشر شده توسط افراد در فضای مجازی از اهمیت بالایی برخوردار شده است.
متاسفانه نپرداختن رسانهها به برخی از موضوعات و عدم انتقال سریع اخبار، باعث شده فضایی خالی در افکار عمومی جامعه شکل گیرد که جا را برای ایجاد و انتقال سریع شایعات باز کرده است. از سوی دیگر وجود هویت‌های جعلی و ناشناس در بسیاری از شبهه رسانهها، صفحات و اکانت‌های شبکه‌های اجتماعی و علاقه عمومی جامعه به حضوری فعال و پررنگ در فضای مجازی باعث شده که بسیاری از افراد با سهوا یا عمدا و بدون توجه به صحت و راستی شایعات، تنها به صورت یک کانال ارتباطی برای گسترش بیشتر اخبار در جامعه عمل کنند.
به گفته یک آسیب شناس اجتماعی سرخوردگی‌ها، حقارت‌ها، مطالبات، اهداف، آرمان‌ها و تخیلات فرد در شایعه‌سازی اصلی حائز اهمیت است که در مطالعات جامعه شناختی و روانشناختی باید به آن توجه شود. از طرفی دیگر باید به انتظارات حاکم بر جامعه نیز توجه داشت و می‌توان گفت در پاره‌ای از مواقع شایعه با محوریت نیاز و مطالبات فرد یا گروهی مطرح می شود.
به عنوان مثال انتظار و مطالبه بخشی از جامعه، جذب یا انتقال یک مربی یا بازیکن به یک باشگاه ورزشی است و شایعات مطروحه بر مبنای تحقق این موضوع شکل می‌گیرد اما در مقام عمل چنین امری میسر نمی‌شود و پس از مدتی تکذیب می شود.
اهداف ایجاد شایعه
ایجاد شایعات هدف‌های مختلفی دارد که از مهمترین آنها می‌توان به شایعاتی که با هدف تبلیغ (همانند شیوه تبلیغ شرکت آیفون)، شایعات سیاسی (چون آنچه در زمان گفتگوهای ایران و 5+1 شاهد بودیم)، تخریب رقبا (شایعات مربوط به جنگ سرد)، تشویش اذهان عمومی (مانند اخبار دروغ در رابطه با شهادت فرماندهان ایرانی در منطقه و حملات تروریستی) و اخیرا به دلیل گدایی مالی، ترحم، کلیک و توجه ایجاد می‌شود، اشاره کرد.
شایعه سازی با هدف تبلیغات
در این خصوص می‌توان به شیوه تبلیغاتی شرکت اپل اشاره کرد که به صورت بسیار حرفه‌ای و هنرمندانه با مخفی‌کاری و انتشار غیر مستقیم اخبار غیر واقعی چون "شایعه فروش کلیه یک فرد چینی برای خرید آیفون" یا شایعه " فروش تمام زندگی برای خرید یک گوشی در چین" و غیره سعی در مهم جلوه دادن محصولات و جذب مشتری دارد. این شرکت به نحوی زیرکانه با ایجاد شایعاتی دروغین سعی در جلب توجه دارد و این شیوه را به عنوان متدی برای پیشرفت در پیش گرفته است.
شایعه سازی با هدف سیاسی
یکی از رایج‌ترین نمونه‌های شایعه پراکنی با اهداف سیاسی است که از گذشته شاهد آن بوده‌ایم. به عنوان نمونه این روزها تنها با جستجویی می‌توان انبوهی از اخبار بعضا فاقد پشتوانه و نادرست در خصوص جناح‌ها و شخصیت‌های سیاسی بر علیه یکدیگر یافت.
گاهی نیز شایعه‌سازی سیاسی تنها با هدف محک‌زنی بازخورد‌ها و عکس‌العمل‌های مسوولان و مردم در رابطه با موضوعی خاص، طراحی و تنظیم می‌شود، مانند آنچه در رابطه با واکنش مردم به حضور برخی برندها در کشور مشاهده کردیم.
یا در نمونه‌ای دیگر در مذاکرات گروه های1+5 به دفعات شاهد انتشار برخی از شایعات در رسانه‌های جمعی کشورهای غربی بودیم. یکی از دلایل انتشار هدفمند این اخبار، سنجش افکار عمومی داخلی و مجاب کردن مسوولان ایران به واکنش بود تا در سایه چنین اقداماتی تحلیل لازم را از سخنان مقامات ایران به دست آورده و بر اساس آن پیش‌بینی‌های مقتضی را در چانه زنی‌های دیپلماتیک مدنظر قرار دهند.
شایعه سازی با هدف تخریب رقبا
در این مورد نیز می‌توان به شیوه تبلیغاتی کشورهای آمریکا و شوروی سابق در موضوع جنگ سر اشاره کرد که هرکدام به تلاش برای برتر نشان دادن و تخریب چهره رقیب پرداختند و یا انتشار اخباری در رابطه با مضر بودن محصولات شرکتی فعال در عرصه لبنیات که باعث کاهش حجم فروش و رشد رقبای شرکت مذکور در سطح کشور شد.
شایعه سازی با هدف ایجاد تنش
در این خصوص می‌توان به شیوه‌های جنگ نرم کنونی اشاره کرد که دشمنان کشور با انتشار اخبار غیر واقعی چون خبر شهادت برخی از مسوولان، یا حمله تروریستی در متروی حقانی و گروگان‌گیری در پاساژی در پایتخت سعی در ناامن نشان دادن کشور دارند که اکثرا با هدف‌های خاص و از خارج از کشور ایجاد و منتشر شده‌اند.
شایعه سازی با هدف گدایی
اما یکی دیگر از شایع‌ترین نوع شایعات در فضای مجازی کشورمان، تلاش غیر واقعی و کاذب برای گدایی است. این گدایی نیز شامل اقسام مختلفی از گدایی کلیک با هدف افزایش بیننده یک سایت یا صفحه، گدایی ترحم و توجه با هدف کاستن از تنهایی و گدایی پولی که عمدتا با انتشار اخبار دروغ از مشکلات فقر و سلامت منتشر می‌شود و ناشر در تلاش برای کلاهبرداری و خالی کردن جیب مخاطبان است.
چگونه در دام شایعات نیفتیم؟
واقعیت آن که امروزه حضور و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی به عنوان یک امر عادی در جامعه بدل شده و اکثریت قریب به اتفاق جوانان و نوجوانان جامعه در چنین شبکه‌هایی حضور دارند. به این ترتیب سطح مطالعه نشریات و مشاهده شبکه‌های تلویزیونی در سایه این شبکه‌ها نیز به شدت کاهش یافته است.
در این شرایط، نقش اطلاع رسانی اصولی و به موقع رسانه‌های داخلی بسیار حائز اهمیت است. به صورتی که هرچه اقبال و اعتماد مردم به اخبار و اطلاع رسانی صحیح و به موقع رسانه‌های داخلی و جمعی بیشتر شود و بتوانند به راحتی صحت اخبار را بررسی کنند، به همان میزان ضریب شکست شایعه سازان و شایعه پراکنان افزایش خواهد یافت.
در نهایت این که فارغ از هدایت داخلی و یا خارجی شایعات که با اهداف مختلف رواج می‌یابد، محکم‌ترین سد و مانع برای جلوگیری از پیشرفت شایعات ما، یعنی کاربران شبکه‌های اجتماعی هستیم.
به هر حال ما شبکه‌وندان بخش عظیم و مهم دنیای مجازی امروز را شکل داده و می‌توانیم در کاهش یا افزایش آلودگی‌های این محیط نقش به سزایی داشته باشیم. از این رو به جاست با توجه به رواج گسترده شایعات در فضای مجازی، علاوه بر آنکه در صحت برخی به ظاهر اخبار تردید کرده و می‌بایست از منابع معتبر به تحقیق پرداخت، بی‌تردید باید از انتشار آن قبل از اطمینان خودداری کرد.
کما این که در روزهای اخیر خبر رواج ویروس آنفولانزا در کشور و مرگ تعدادی از هموطنان در حالی در شبکه‌های اجتماعی با اخبار راست و دروغ در هم آمیخته شده و در حال گسترش است که به گفته وزیر بهداشت این تعداد مرگ و میر همه ساله رخ داده و تا کنون شاهد اتفاق غیر عادی نبوده‌ایم.
اما تصور کنید انتشار شایعاتی در این مورد، چه تاثیرات مخربی حداقل بر روحیه و نشاط ما، اعضای خانواده ما، همشهریان ما و در کل هموطنان ما خواهد گذاشت.
پس انتخاب با ماست که در برابر موج شایعات، بی‌توجه به درستی، نادرستی، زشتی، و تبعات آن، همچون جسم بی‌جان و لوله انتقال! که هر چیزی از آن عبور می‌کند، به گسترش این موج پرداخته و یا همچون سدی صاحب هوش و اندیشه، مانع گسترش آن شویم.