پلتفرم‌داری به سبک سعودی‌ها و سرنوشت بومی‌سازی واتساپ
عربستان سعودی در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰، توسعه پلتفرم‌های بومی را در دستور کار قرار داده است تا وابستگی به پلتفرم‌های خارجی را کاهش دهد اما در جذب کاربران به پلتفرم‌های داخلی با چالش‌هایی روبه‌روست.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز ملی فضای مجازی، پلتفرم‌ها در جهان امروز نه‌تنها بستر تعاملات اجتماعی و اقتصادی هستند، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در حکمرانی داده، شکل‌دهی به افکار عمومی، جهت‌دهی به اقتصاد دیجیتال و تقویت قدرت نرم کشورها ایفا می‌کنند.
از این‌رو، توانمندسازی در حوزه پلتفرم‌داری و شکل‌دهی به زیست‌بوم بومی این حوزه، به یکی از ارکان راهبردی حکمرانی فضای مجازی تبدیل شده است. کشورهایی که از قدرت ساخت، توسعه و تنظیم‌گری پلتفرم‌های بومی برخوردارند، نه‌تنها در برابر سلطه پلتفرم‌های فراملی آسیب‌پذیر نیستند، بلکه می‌توانند سهم مؤثری در اقتصاد و امنیت فضای مجازی جهانی داشته باشند.
بر همین اساس، مرکز رسانه و روابط عمومی مرکز ملی فضای مجازی در قالب پرونده ویژه‌ای با عنوان «پلتفرم‌داری و تنظیم‌گری در جهان»، به واکاوی سیاست‌ها و تجارب کشورهای مختلف در این حوزه پرداخته است.
در دومین گزارش از این پرونده، ابعاد گوناگون سیاست‌های حمایتی دولت عربستان برای توسعه پلتفرم‌های بومی، نحوه مواجهه آنان با پلتفرم‌های خارجی و چارچوب‌های قانونی ناظر بر این عرصه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
** نگاهی اجمالی به وضعیت شبه‌جزیره عربستان
عربستان سعودی واقع در غرب آسیا و شبه‌جزیره عربستان، بزرگترین کشور خاورمیانه از نظر مساحت است. این کشور مساحتی حدود ۲.۱۵ میلیون کیلومتر مربع دارد که پایتخت آن شهر ریاض است.
بر اساس داده‌های موجود تا ژانویه ۲۰۲۵، جمعیت عربستان سعودی حدود 34.37 میلیون نفر تخمین زده می‌شود و میانگین سنی جمعیت 29.6 سال است که نشان‌دهنده جوانی نسبی جامعه سعودی است.
عربستان سعودی یکی از بالاترین نرخ‌های دسترسی به اینترنت در جهان را دارد و در ابتدای سال 2025، با رشد چشمگیر در زمینه استفاده از تکنولوژی‌های دیجیتال مواجه شد. طبق گزارش‌های DataReportal، تعداد 48.1 میلیون ارتباط شبکه موبایل در این کشور ثبت شده است که این رقم معادل 140 درصد از جمعیت کل کشور است که نشان‌دهنده استفاده گسترده افراد مختلف از چندین شبکه موبایلی است.
در حوزه استفاده از شبکه‌های اجتماعی، عربستان سعودی یکی از پیشروترین کشورها در خاورمیانه است. بر این اساس 34.1 میلیون هویت کاربری فعال در عربستان سعودی در ماه ژانویه 2025 ثبت شده که این رقم معادل 99.6 درصد از جمعیت کشور است. همچنین میانگین زمان صرف‌شده روزانه برای استفاده از این پلتفرم‌ها ۳ ساعت و ۱۰ دقیقه است و تسلط بالای شبکه‌های اجتماعی در زندگی دیجیتال مردم عربستان سعودی را نشان می‌دهد.
در زمینه سرعت اینترنت نیز طبق گزارش Ookla، سرعت دانلود اینترنت موبایل در عربستان سعودی در ابتدای سال 2025 به 124.61 مگابیت بر ثانیه رسید که این سرعت نشان‌دهنده دسترسی سریع به اینترنت از طریق شبکه‌های داده سلولی است. سرعت اینترنت ثابت نیز در همین بازه زمانی به 116.96 مگابیت بر ثانیه رسید که گویای وجود زیرساخت‌های پیشرفته ارتباطی در این کشور است.
**از Beem تا أبشر؛ مسیر پرچالش عربستان برای بومی‌سازی پلتفرم‌های خارجی
عربستان سعودی در سال‌های اخیر اقداماتی را در راستای بومی‌سازی و توسعه پلتفرم‌های داخلی خود انجام داده است. این اقدامات بخشی از استراتژی کلان این کشور در چارچوب «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است که برای تقویت زیرساخت‌های دیجیتال بومی و همسو کردن آن‌ها با ارزش‌های فرهنگی و امنیتی عربستان سعودی صورت گرفته است.
یکی از نمونه‌های بارز این تلاش‌ها، اعلام برنامه‌هایی برای توسعه پلتفرم‌های بومی به‌عنوان جایگزین پیام‌رسان‌های خارجی مانند واتساپ است. برای مثال، در سال ۲۰۲۰ گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه عربستان قصد دارد ظرف یک سال نرم‌افزاری بومی راه‌اندازی کند تا اطلاعات حساس کاربران در سرورهای داخلی ذخیره شود و از خطرات مرتبط با سرورهای خارجی جلوگیری کند. با گذشت چند سال همچنان سرنوشت این پروژه خاص شفاف نیست، اما براساس اعلام برخی از رسانه‌ها تلاش‌ها در این زمینه متوقف نشده است.
«Beem»، یک پیامرسان بومی عربستان سعودی است که در فوریه ۲۰۲۳ طی رویداد فناوری «LEAP» در ریاض توسط شرکت سعودی «MENA Communication Holding Company Limited» و با همکاری بزرگترین اپراتور مخابراتی عربستان، Saudi Telecom Company (STC)، رونمایی شد. این اپلیکیشن با ارائه امکاناتی چون تماس صوتی و تصویری باکیفیت، چت گروهی، فیلترهای واقعیت افزوده و ابزارهای همکاری حرفه‌ای، به‌عنوان یک پلتفرم چندمنظوره طراحی شد تا نیازهای شخصی کاربران و کسب‌وکارها را برطرف کند. تاکنون، این برنامه با بیش از ۸۶۹ هزار دانلود و امتیاز ۳.۸ از ۵ در فروشگاه‌های اپلیکیشن، استقبال نسبی را تجربه کرده است. کاربران از کیفیت تماس‌ها و سادگی آن رضایت دارند، اما چالش‌هایی مثل کندی رابط کاربری یا محدودیت‌های ذخیره‌سازی رسانه‌ها نیز مطرح شده است.
أبشر (Absher) یک سامانه الکترونیکی است که توسط دولت عربستان سعودی و تحت مدیریت وزارت کشور این کشور توسعه یافته است. این سامانه در سال ۲۰۱۰ راه‌اندازی شد و هدف آن ارائه خدمات دولتی به شهروندان، مقیمان و حتی بازدیدکنندگان به صورت آنلاین و بدون نیاز به مراجعه حضوری به ادارات است. هدف این سامانه در تسهیل امور روزمره و فراهم کردن دسترسی سریع و راحت به خدمات مختلف دولتی است.
خدمات أبشر شامل طیف وسیعی از امکانات، از جمله تمدید اقامت برای کارگران خارجی، صدور یا لغو ویزای خروج و بازگشت، صدور یا تمدید کارت شناسایی ملی، پرداخت جریمه‌های رانندگی و تمدید گواهینامه رانندگی، ثبت ازدواج یا طلاق، و بررسی وضعیت درخواست‌های ویزا یا مجوزهای کاری است. همچنین این سامانه به کارفرمایان امکان مدیریت کارگران خانگی و کارمندان خود را به راحتی و از طریق اینترنت فراهم می‌کند. أبشر با ارائه این خدمات، نقش مهمی در بهبود کارایی و تسهیل دسترسی به خدمات دولتی ایفا می‌کند.
اپلیکیشن «نسک» (Nusuk) نیز پلتفرم رسمی دیجیتال عربستان سعودی برای تسهیل سفرهای زیارتی به مکه و مدینه است. این اپلیکیشن که جایگزین برنامه «اعتمرنا» شده، به زائران امکان می‌دهد تا به‌صورت الکترونیکی برای ویزای عمره اقدام کنند، مجوزهای زیارت دریافت کنند و خدماتی مانند رزرو هتل، پرواز و برنامه‌ریزی سفر را انجام دهند. کاربران می‌توانند از طریق نسک، بازدید از مکان‌های مقدس مانند روضه رضوان را که محدود به یک بار در سال و به مدت ۱۰ دقیقه است، رزرو کنند. همچنین اپلیکیشن اطلاعاتی درباره اوقات نماز، مکان‌های مقدس، رستوران‌ها و مراکز خرید ارائه می‌دهد و به چندین زبان در دسترس است. هدف اصلی نسک، ارتقاء تجربه زائران از طریق فناوری و کاهش نیاز به مراجعات حضوری است.
علاوه بر این، عربستان پروژه‌های بزرگ‌تری مانند توسعه متاورس برای بازدید مجازی از اماکن مقدس، مانند کعبه، را نیز دنبال کرده که نشان‌دهنده تمایل این کشور به خلق فضاهای دیجیتال بومی با کاربردهای فرهنگی و مذهبی است.
هرچند عربستان تلاش‌هایی برای توسعه پلتفرم‌های بومی انجام داده است، اما این برنامه‌ها هنوز نتوانسته‌اند به‌طور کامل با رقبای جهانی رقابت کنند یا اعتماد و جذابیت کافی برای جایگزینی با گزینه‌های خارجی به دست آورند.در نتیجه، مردم عربستان در حال حاضر عمدتاً به پلتفرم‌های خارجی وابسته‌اند و پلتفرم‌های خارجی همچنان در میان مردم عربستان محبوبیت بیشتری دارند.
** قوانین مدیریت فضای مجازی در عربستان
عربستان سعودی برای تنظیم و مدیریت فضای مجازی خود، مجموعه‌ای از قوانین و استراتژی‌های را وضع کرده است که هدف آن‌ها تأمین امنیت سایبری و حفاظت از داده‌های شخصی است. یکی از این قوانین، قانون مبارزه با جرایم سایبری (۲۰۰۷) است که به‌طور خاص اقداماتی مانند دسترسی غیرمجاز به داده‌ها، سرقت اطلاعات مالی و بانکی، انتشار محتوای غیرقانونی و سوءاستفاده از داده‌های شخصی را جرم‌انگاری می‌کند. این قانون برای مقابله با تهدیدات و جرایم سایبری طراحی شده و نقش اساسی در حفظ امنیت فضای مجازی در این کشور دارد.
در کنار آن، قانون حفاظت از داده‌ها (PDPL) که در سال ۲۰۲۱ تصویب شد، بر سه اصل اساسی تأکید می‌کند: اول، جمع‌آوری داده‌ها باید با رضایت آگاهانه کاربران انجام گیرد؛ دوم، افراد حق دارند به داده‌های خود دسترسی داشته باشند و در صورت لزوم آن‌ها را اصلاح یا حذف کنند؛ و سوم، سازمان‌ها موظف به اتخاذ تدابیر امنیتی مناسب برای حفاظت از داده‌ها هستند. این قانون مشابه بسیاری از قوانین حفاظت از داده‌ها در کشورهای دیگر، به‌ویژه قوانین حفاظت از داده‌های اتحادیه اروپا (GDPR) است.
علاوه بر این، استراتژی امنیت سایبری ملی ۲۰۲۰ عربستان سعودی به‌منظور تقویت دفاع‌های سایبری، بر تقویت قابلیت‌های دفاعی برای مقابله با تهدیدات سایبری، حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی اطلاعاتی، ارتقای آگاهی عمومی در زمینه امنیت سایبری، و تشویق به نوآوری و همکاری‌های بین‌المللی تأکید دارد.
**از محدودیت واتساپ تا سرکوب مخالفان عربستان در اسنپ چت
در سال ۲۰۱۱، دولت عربستان قوانینی را تصویب کرد که بر اساس آن، تمامی روزنامه‌ها، وبلاگ‌ها و فعالان آنلاین ملزم به دریافت مجوز از وزارت اطلاعات شدند. این قوانین به دولت امکان می‌دهد تا بر محتوای منتشرشده در فضای مجازی نظارت داشته باشد و در صورت لزوم، اقدامات قانونی انجام دهد. دولت عربستان به‌طور خاص بر محتوایی که انتقاد از حکومت یا تبلیغ ایدئولوژی‌های مخالف، مانند شیعه، دارد، حساس است و اقدام به مسدودسازی چنین محتواهایی می‌کند.
عربستان سعودی از فناوری‌های فیلترینگ پیشرفته، مانند SmartFilter، برای مسدودسازی وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌هایی که محتوای مخالف با سیاست‌های دولت منتشر می‌کنند، استفاده می‌کند. به عنوان مثال، تماس‌های صوتی و تصویری واتساپ در مقاطعی در عربستان مسدود شده بود، اما این محدودیت‌ها در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از سال ۲۰۱۷، با تصمیم دولت برای بازگرداندن دسترسی به این خدمات تا حدی برداشته شد. با این حال، گزارش‌هایی از کاربران نشان می‌دهد که گاهی اوقات تماس‌های صوتی و تصویری واتساپ همچنان با مشکلاتی مانند فیلترینگ مواجه می‌شوند.
اسنپ‌چت نیز یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در عربستان سعودی است. به طوری که طبق آمار، بیش از ۹۰ درصد از کاربران ۱۳ تا ۳۴ ساله در این کشور از این اپلیکیشن استفاده می‌کنند.
با این حال، این محبوبیت تنها به سرگرمی و ارتباطات اجتماعی محدود نمی‌شود؛ بلکه دولت عربستان نیز از این پلتفرم برای کنترل فضای مجازی و برخورد با مخالفان داخلی بهره می‌برد. گزارش‌ها نشان می‌دهند که حکومت سعودی از طریق اسنپ‌چت و دیگر شبکه‌های اجتماعی، به نظارت، تبلیغات دولتی و حتی شناسایی و سرکوب مخالفان می‌پردازد.
در همین راستا در سال 2023 روزنامه گاردین در گزارش مفصلی ادعا کرد که عربستان سعودی از پیامرسان اسنپ‌چت برای تبلیغ بن سلمان، ولیعهد این کشور استفاده می‌کند و در عین حال اینفلوئنسرهایی را که در این پیامرسان از پادشاه آینده انتقاد می‌کنند با صدور احکامی ظالمانه نقره داغ می‌کند.
برخی از کاربران اسنپ‌چت در عربستان، به‌ویژه اینفلوئنسرها و فعالان اجتماعی، به دلیل انتشار محتواهای منتقدانه یا مغایر با سیاست‌های دولت، دستگیر و با احکام سنگین مواجه شده‌اند. برای مثال، منصور الرقیبه، یکی از چهره‌های مشهور اسنپ‌چت، به دلیل برخی از پست‌هایش بازداشت و به ۲۷ سال زندان محکوم شد.
همچنین گزارش وزارت امور خارجه آمریکا در سال ۲۰۲۲ تأیید می‌کند که دولت عربستان به‌طور گسترده فضای مجازی، پیام‌های خصوصی، ایمیل‌ها و حتی اتاق‌های گفت‌وگو را زیر نظر دارد.