اخبار جعلی؛ بیماری مدرن شبکه‌های اجتماعی و انتخابات‌ها
مریم آریایی - این روزها با اعلام نتایج انتخابات در ایران تحلیل‌های زیادی از میزان اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی در نتیجه انتخابات دیده می‌شود؛ عده‌ای شفافیت فضا و تحقق دموکراسی را نتیجه ظهور این رسانه‌های نوین می‌دانند و عده‌ای هم پا را فراتر گذاشته و در نگاهی اغراق‌آمیز شبکه‌های اجتماعی را تعیین‌کننده نتیجه دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری می‌دانند.
فارغ از کاربردهای گسترده و متنوع شبکه‌های اجتماعی، اما به نظر می‌رسد زمان پذیرش یک واقعیت نیز رسیده است؛ چیزی جلودار رواج دروغ و شایعه در این شبکه‌ها نیست.
اخبار جعلی و شایعات پدیده تازه‌ای نیستند اما گسترش راه‌های ارتباطی، تنوع رسانه‌ها و ظهور رسانه‌های اجتماعی کارکردی جدی‌تر به اخبار جعلی داده است. در آخرین انتخابات ریاست جمهوری آمریکا اثرگذاری اینگونه اخبار مورد مناقشه قرار گرفت تا آنجا که حتی برخی تحلیل‌گران پیروزی ترامپ و شکست کلینتون را هم به این پدیده نسبت دادند؛ پدیده‌ای که در انتخابات فرانسه هم با شدت و ضعف متفاوتی دیده شد و در انتخابات ریاست جمهوری کشور ما هم وجود داشت.
درباره میزان اثرگذاری اخبار جعلی و شایعات حرف‌های زیاده زده شده اما حتی تحقیقات جدی موسسات معتبر و پژوهشگران دانشگاهی نتوانسته حکم قطعی درباره آنها بدهد، در این میان تنها نکته قطعی این است که اینگونه اخبار و شایعات و انتشار زنجیره‌وار آنها معضل و مرض تازه‌ای است که هنوز راهکاری قطعی برای مقابله با آن پیدا نشده است.
از این رو همچون وجود امراض در دنیای واقعی ظاهرا یکی از امراض شبکه‌های اجتماعی و اینترنت، رواج بی‌رویه دروغ‌های جهت‌داری است که در غالب اخبار موثق در این فضا ترویج می‌شود.
ساماندهی ها هم نتیجه ندارد و هر روز شکل جدیدی از ابزارهای فناورانه بی‌توجه به قوانین و مقررات رشد می‌کنند و از کشوری همچون آمریکا و اروپا گرفته تا سراسر دنیا درگیر مساله اخبار دروغ هستند.
چنانچه شاهد بودیم در جریان انتخابات اخیر ریاست جمهوری ایالات‌متحده رواج اخبار جعلی بسیار پررنگ شد و این موضوع تا آنجا پیش‌رفت که برخی مدعی شدند دونالد ترامپ با نشر اکاذیب در توییتر بر نتایج انتخابات تأثیر گذاشته است.
قانون‌گذاری برای اخبار جعلی؛ راه رفتن بر لبه تیغ
اتحادیه اروپا در این زمینه حتی به فکر قانون‌گذاری افتاده است هرچند که بخش عمده‌ای از قانون‌گذاران اتحادیه اروپا بر این باورند که اظهارات ناشی از نفرت و اخبار جعلی با وضع مقررات از بین نمی‌روند. آنها می‌گویند که منبعِ مشکل، اینترنت نیست بلکه جوّ فعلی حاکم بر جامعه است. این نمایندگان تأکید می‌کنند برای حل این مشکل، تمرکز باید روی تغییر این فضا باشد.
در این میان انگشت اتهام بیش از آنکه به سوی دولت‌ها باشد به سمت رسانه‌های اجتماعی و غول‌های اینترنت نشانه رفته است که بستر رواج اینگونه شایعات را فراهم می‌کنند. پژوهشگران ایتالیایی با تحقیق روی این موضوع که چرا و چگونه اخبار جعلی سریع‌تر از اطلاعات معتبر در رسانه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند معتقدند که چراغ خطر شبکه‌های اجتماعی روشن شده است.
نتایجی که این محققان از بررسی 270 هزار پست از 73 صفحه ایتالیایی فیس‌بوک به دست آورده‌اند نشان می‌دهد که قدرت غیرمعقول پست‌ها در شبکه های اجتماعی با ابزار «لایک» و «بازنشر» بسیار بیشتر از آن است که روش‌های سنتی ژورنالیستی بتوانند با آن مقابله کند.
در همین راستا دولت آلمان در حال بررسی قانونی است که بر مبنای آن شبکه‌های اجتماعی اگر نتوانند با اخبار جعلی به‌درستی مبارزه کنند تا سقف ۵۰ میلیون یورو (حدود ۵۳ میلیون دلار) جریمه خواهند شد. آلمان در سپتامبر یک انتخابات فدرال پیش رو دارد و امیدوار است که انتشار اطلاعات غلط و در نتیجه باتلاق سیاسی که روی انتخابات ریاست جمهوری آمریکا تاثیر گذاشت برای آلمان هم تکرار نشود.
دست و پا زدن غول‌های اینترنت
در این میان شبکه‌های اجتماعی و شرکت‌های بزرگ اینترنتی هم بیکار ننشسته و برای درمان این مرض دست به کار شده‌اند. برای نمونه گوگل که عملاً از منابع بزرگ انتشار اخبار است، تلاش‌هایی را برای قطع همکاری با ناشران اخبار جعلی در یکی از پلتفرم‌های تبلیغاتی خود انجام داده است. گوگل در این زمینه برچسب‌هایی در نظر گرفته است تا با تفکیک آنها از اخبار موثق، به‌تدریج این معضل را کم‌رنگ‌تر کند. فیس‌بوک هم اعلام کرده که با ایجاد مانع تجاری، جلوی سایت‌ها و اخبار جعلی را خواهد گرفت.
در واقع این دو کمپانی قرار نیست الگوریتم جست‌وی خود را تغییر دهند، بلکه قصد دارند راه‌های افزایش کلیک بر روی اخبار جعلی از طریق شبکه تبلیغات فیس‌بوک و گوگل را مسدود کنند.
حالا فیس‌بوک برای مقابله با انتشار این نوع اخبار، قابلیتی به سرویس خود اضافه کرده است که خبرهای ساختگی را علامت‌گذاری می‌کند. خبرهای جعلی، با برچسبی با عنوان Disputed علامت‌گذاری می‌شوند. این عبارت به‌طور کلی به معنای خبرهای مورد بحث و مشکوک با احتمال جعلی بودن زیاد است.
اما این که تلاش‌های مذکور به نتیجه نهایی و درمان این بیماری و نقص منتهی شود هنوز روشن نیست. اما **میزان اثرگذاری این روند به حدی است که از آن به عنوان نوعی مهندسی و هک انتخابات نیز نام برده می‌شود که گاه تنها به ایجاد نگرانی از رواج یک شایعه زودگذر ختم نمی‌شود بلکه می‌تواند سرنوشت یک کشور را نیز به مخاطره بیاندازد.**
اخبار جعلی رنگ و بوی انتخاباتی گرفت
هرچند دیگر در فضای رسانه‌های اجتماعی به شایعه مرگ هنرمندان و افراد مشهور، انتشار جملات و توصیه‌های روانشناسی و پزشکی نامعتبر با انتساب به افراد مشهور عادت کرده‌ایم اما در هفته‌های اخیر و در جریان رقابت‌های انتخاباتی کشورمان، اخبار جعلی و شایعات هم رنگ و بوی انتخاباتی به خود گرفته و به نظر می‌رسد پژوهشگران باید به بررسی میزان و کیفیت ظهور این پدیده در انتخابات ایران و تاثیر احتمالی آن بپردازند.
اخبار جعلی و شایعاتی در باره ابراز حمایت برخی چهره‌ها و شخصیت‌ها از کاندیداها، خبرهای مربوط به انصراف کاندیداها از رقابت‌های انتخاباتی، برپایی تجمع‌ها، انتشار فیلم‌های قدیمی از سخنرانی‌های مقامات عالی کشور با تقطیع فیلم‌ها و سخنرانی‌های تبلیغاتی کاندیداها که حمایت یا رد یک کاندیدا را به ذهن متبادر می‌کرد، شایعات مربوط به وعده‌های انتخاباتی و بحث جذاب یارانه‌ها، شایعه انتشار با مجوز کتاب جنجال‌برانگیز «لک‌لکی در کار نیست»، شایعه رای دادن فرح پهلوی در انتخابات و ... فضای مبهمی از آمیختگی اخبار واقعی و جعلی را تا جایی فراهم می‌کرد که حتی در قبال برخی اخبار و اسناد واقعی هم کاندیداها فرصت این را پیدا کنند که آنها را ساخته و پرداخته رسانه‌های اجتماعی رقیب تلقی کرده و به‌راحتی از زیر بار هر کدام شانه خالی کنند.
این شایعات و اخبار جعلی در شهرستان‌ها و شورای شهرهای کوچک‌تر حتی به دردسرهای جدی‌تری منجر می‌شد و برای یک نمونه در خوزستان کار به جایی رسید که رییس پلیس فتای ایذه پیشنهاد داد تمامی گروه‌های مجازی انتخاباتی جهت جلوگیری از انتشار شایعات حذف شوند.
در روز برگزاری انتخابات هم این اخبار جعلی در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد؛ یکی از این موارد تاکید طرفداران یک کاندیدا به رای دادن در مساجد بود چرا که احتمال جابه‌جایی رای در مدارس را پیش‌بینی کرده بودند و از سوی دیگر هواداران نامزدی دیگر به رای دادن در مدارس و پرهیز از رای دادن در مساجد تشویق می‌شدند که همین موضوع با تکذیبیه‌های رسمی در همان روز همراه شد.
در یکی از این موارد، کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان در کانال تلگرامی‌اش نسبت به انتشار شایعات واکنش نشان داد و نوشت: « قبل از اعلام اسامی داوطلبین به طور رسمی، اسامی فرضی گمانه‌زنی می‌شد و الان و پس از اعلام اسامی، پیرامون اینکه فلانی چند رای آورده و یا اعضا هر کدام به چه کسی رای داده‌اند، شایعه ساخته می‌شود.»
بعد از انتخابات هم انتشار اخبار جعلی درباره تجمع اعتراضی کاندیدای شکست‌خورده در انتخابات و شایعات مربوط به ابطال آرای ریاست جمهوری، شایعات مربوط به تغییرات در چینش دولت، وزرا و شهردار تهران آنقدر مطرح شده که بارها مسوولان و افرادی که نامشان در شایعات ذکر می‌شود به تکذیب این موارد وادار شده‌اند.
معمایی برای همه کشورها
اینکه واقعا پیروز کارزار انتخاباتی رسانه‌های اجتماعی بوده‌اند یا نه و تا چه حد اخبار جعلی و شایعات به روند امور جهت داده است معمایی است که در اکثر کشورهایی که پس از ظهور رسانه‌های اجتماعی انتخابات و دیگر رویدادهای مهم سیاسی داشته‌اند، هنوز حل نشده است.
در واقع **وقتی جامعه در شرایط خاص و بحرانی قرار می گیرد افکار عمومی تشنه دریافت اطلاعات و اخبار تازه است و در نبود منابع موثق و یا سبقت گرفتن شایعات در سرعت انتشار از اخبار موثق، شاهد شکل‌گیری شایعات یا اطلاعات نادرست در رسانه‌های غیر رسمی هستیم. **
علاوه بر تلاش‌هایی که خود شرکت‌های اینترنتی و دولت‌ها تا به حال برای مقابله با انتشار اخبار جعلی و شایعات به شکل نوظهور آن انجام داده‌اند، راهکارهایی هم از سوی صاحبنظران مطرح می‌شود. **از جمله این راهکارها دقت به چارچوب‌بندی و زبان اولیه خبر است که زمینه را برای بروز شایعات فراهم نکند. اعتمادسازی منابع رسمی، پایش دقیق و تحلیل به موقع شبکه‌های اجتماعی برای مقابله با شایعات، استفاده از فرمت‌های مختلف اطلاعات و بالا بردن سواد رسانه‌ای از دیگر راهکارهایی است که از سوی کارشناسان برای مقابله با گسترش اخبار و پیام‌های ناموثق پیشنهاد می‌شود.** گرچه به نظر می‌رسد این پدیده و یا بیماری مدرن با همین نسخه‌ها و به این زودی علاج نمی‌شود و داستان اخبار جعلی ماجرایی ادامه‌دار در تمام دنیا خواهد بود. (منبع:عصرارتباط)