اصلی‌ترین نیازمندی مهندسی شبکه ملی اطلاعات
عباس پورخصالیان - شبکه ملی اطلاعات دارای چند ماده قانونی، تعدادی مقررات فنی و حقوقی به‌علاوه شماری گزارش رسمی است؛ اما فاقد استانداردهای ملی مهندسی شبکه‌سازی است!
به همین دلیلِ فقدان استانداردهای ملی مهندسی شبکه‌سازی، کلیت شبکه ملی اطلاعات هیچ‌گاه به‌طور عینی مهندسی نشده است!
آنچه تاکنون در پس اصطلاح "شبکه ملی اطلاعات" وجود دارد، یک تصور است که ریشه اصلی تمام سوءتفاهم‌ها طی 10 سال اخیر است:
- تصور تشکیل شبکه ملی اطلاعات از تکه‌هایی از ستون فقرات شبکه سراسری از قبل موجود (عمدتا خطوط انتقال به‌علاوه مراکز داده) که به‌طور ذهنی سرهم‌بندی شده و این ذهنیت با عبارتی گرته‌برداری شده از منابع آمریکایی و کُره‌ای: NIN معادل "شبکه ملی اطلاعات" نام‌گذاری شده است.
عمده خدمات این شاکله فرضی نیز فقط از دو، سه شبکه از 600-700 AS (شبکه خودآیینِ) موجود در کشور، تامین و عرضه می‌شود، یعنی از شبکه‌های خودآیینِ سازمان فناوری اطلاعات، شرکت مخابرات ایران و همراه اول، بنگاه‌هایی که سه AS بزرگ کشور را در اختیار دارند.
(ماخذ: https://ipinfo.io/countries/ir)
1. پیش‌نیازهای ایجاد واقعی شبکه ملی اطلاعات
برای ایجاد واقعی شبکه ملی اطلاعات باید برنامه راهبردی آن که استانداردهای ملی مهندسی شبکه‌سازی، جزیی کوچک اما تعیین‌کننده از آن است، تدوین، تصویب و به واحد‌های مهندسی در شرکت ارتباطات زیرساخت واگذار می‌شد که هیچ‌گاه چنین نشد!
من در این یادداشت، تنها به محتوای بسته استانداردهای ملی مهندسی شبکه‌سازی اشاره می‌کنم که وجود آن به مهندسان شبکه‌سازی کمک می‌کند، شبکه‌ای آینده‌دار (future-safe) طراحی کنند. اما پیش از آن، به شش نکته کلی اشاره می‌کنم:
1-1 تفاوت میان استاندارد و مقررات فنی
نیازمندی نخست مهندسان برای شبکه‌سازی، وجود استاندارد است، نه مقررات فنی!
استاندارد و مقررات فنی، هر دو از جنس ضابطه و قاعده‌اند؛ اما تفاوت میان یک استاندارد و یک مقررات فنی در میزان مطاوعه و انطباق (compliance) است. در حالی که همنوایی و سازگاری (conformity) با استانداردها، داوطلبانه است، تبعیت از مقررات فنی، الزامی است.
برای مثال: اگر سرویسی، الزامات مقررات فنی مربوط را برآورده نکند، فراهم‌آور آن سرویس، مجاز به عرضه آن به بازار نیست اما مهندسان آزادند از این یا آن استاندارد مهندسی سرویس، به تشخیص خود استفاده کنند یا نکنند.
1-2 ویژگی‌های استاندارد
شکل ابتدایی استاندارد، توصیه‌نامه مصوب است. توصیه‌نامه، توسط گروهی از مهندسان تهیه می‌شود و در رابطه مستقیم با یک فناوری معین تدوین می‌شود. ماهیت disruptive و انقطاعی بودن آن فناوری، باعث منسوخ شدن استانداردهای مرتبط نمی‌شود، بلکه موجب تکمیل و غنی‌تر شدن استاندارد می‌شود.
در اثر پذیرش توصیه‌نامه و پردازش بعدی آن، توصیه‌نامه به استاندارد تبدیل می‌شود.
پذیرشِ توصیه‌نامه، طی فرایند محلی‌سازی و بومی‌سازی صورت می‌گیرد. زاویه نگرش مهندسان به محلی‌سازی و بومی‌سازی توصیه‌نامه، تعیین‌کننده نتیجه فعالیت محلی‌سازی و بومی‌سازی توصیه‌نامه است با پذیرش و تصویب یک استاندارد، مهندسان، عملا از استاندارد پشتیبانی می‌کنند. درنتیجه، معمولا کسی با استاندارد، سر دشمنی ندارد و درنمی‌افتد.
1-3 ویژگی‌های مقررات فنی
شکل ابتدایی مقررات فنی، لایحه است که معمولا توسط حقوق‌دانان تهیه و پشتیبانی می‌شود.
ماهیت disruptive و انقطاعی بودن فناوری، چه‌بسا باعث منسوخ شدن مقررات مرتبط می‌شود.
تصویب و ابلاغ یک مقررات فنی جدید معمولا با انتقاد، جبهه‌گیری و مخالفت نهادهای بخشی مواجه می‌شود.
1-4 ضرورت‌های نیازمندی به بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات
برای اجرای شبکه ملی اطلاعات، بدیهی است که باید بسته‌ای از ضوابط استاندارد که بومی‌سازی شده و به تصویب سازمان ملی استاندارد رسیده است، در دسترس باشد تا براساس آن، ذی‌نفعان بتوانند اقدام خود را در قبال آن انجام دهند. ذی‌نفعان عبارتند از:
- مهندسان شبکه‌سازی، طراحان پروژه‌های زیرساختی شبکه ملی اطلاعات کشور، تا طوری عمل کنند که شبکه ملی اطلاعات در هر شرایطی، «یار شاطر باشد نه بار خاطر»؛
- دفتر مدیریت پروژه در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، تا بتواند مراحل پیشرفت طرح‌های استاندارد را کنترل و تامین مالی کنند؛
- بخش خصوصی، تا بتواند در تکمیل شبکه ملی اطلاعات، به‌طور مستقل اقدام کند؛
- بخش عمومی، تا بتواند بر بستر شبکه ملی اطلاعات خدمات‌رسانی کند؛
- مرکز ملی فضای مجازی، تا بتواند نظارت عالیه خود را به درستی انجام دهد؛ و در نهایت:
- کاربران، تا بتوانند با فناوری‌های جدیدی که به‌مرور وارد شبکه ملی اطلاعات می‌شوند، سازگاری پیش‌سو (forward compatibility ) داشته باشند.
1-5 فرایند فراهم‌آوری بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات
یکی از فعالیت‌های مهم اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU: International Telecommunication Union) فراهم‌آوردن مجموعه توصیه‌نامه‌هایی برای ضابطه‌مندسازی زیرساخت‌های اطلاعاتی است. مجموعه استانداردهای زیرساخت اطلاعات در سری توصیه‌نامه‌های ITU-T، تحتِ کدِ Y (نک: https://www.itu.int/itu-t/recommendations/wp_generic_error.aspx?aspxerrorpath=/ITU-T/recommendations/index.aspx) آماده برای استفاده‌های ملی از طرف کشورهای عضو اتحادیه است.
اما وظیفه مراجع ملی استانداردسازی در کشورهای عضوITU، بومی‌سازی و تبدیل «توصیه‌نامه» به «استاندارد» است.
در ایران، براساس مقاوله‌نامه‌های مبادله شده میان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان ملی استاندارد، سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی موظف است توصیه‌نامه‌های ITU را بومی‌سازی کند و توصیه‌نامه‌های بومی‌سازی‌شده را با درخواست تصویب آنها به‌عنوان استاندارد ملی، به سازمان ملی استاندارد ارجاع دهد.
سازمان ملی استاندارد هم موظف است پس از دریافت متن پیشنهادی استاندارد ملی، آن را براساس ضوابط خود، بررسی، ویرایش، رد یا تصویب کند و در نهایت نتیجه را به عموم اطلاع دهد.
1-6 سفارش‌دهنده بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات
مرکز ملی فضای مجازی باید بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات را مطالبه کند؛ به این منظور باید اول ببیند چه تعداد از استانداردهای ملی مورد نیاز برای تحقق شبکه ملی اطلاعات در کشور موجودند و کدام، موجود نیستند. سپس از مجری (وزارت ارتباطات و سازمان ملی استاندارد) بخواهد استانداردهای مورد نیاز اما هنوز بومی‌سازی نشده را برای تحقق شبکه ملی اطلاعات فراهم کند. درنهایت، بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات را برای اعمال به مجری شبکه ملی اطلاعات و به ذی‌نفعان در بخش خصوص شبکه ملی اطلاعات ابلاغ و حسن اجرای استاندارد شبکه ملی اطلاعات را نظارت کند.
2. محتوای بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات
اکنون می‌رسم به اصل موضوع گزارش این هفته‌ام: محتوای بسته استانداردهای بومی شبکه‌سازی ملی اطلاعات که از این قرار است:
1. استاندارد خدمات، کاربردها و میان‌افزارهای شبکه ملی اطلاعات
2. استاندارد جنبه‌های عمومی شبکه ملی اطلاعات
3. استاندارد میاناها (واسط‌ها یا Interfaces) و پروتکل‌های شبکه ملی اطلاعات
4. استاندارد شماره‌گذاری، آدرس‌دهی و نام‌گذاری شبکه ملی اطلاعات
5. استاندارد نگهداری، بهره‌برداری و اداری امور شبکه ملی اطلاعات
6. استاندارد امنیت شبکه ملی اطلاعات
7. استاندارد عملکرد شبکه ملی اطلاعات
8. استاندارد پروتکل‌های ارتباطی شبکه ملی اطلاعات
9. استاندارد خدمات
10. استاندارد معماری، استاندارد ملی دسترسی، استاندارد ملی توانایی‌های شبکه و منابع مدیریتی
11. استاندارد انتقال (Transport) در شبکه ملی اطلاعات
12. استاندارد تعامل (Interworking) شبکه ملی اطلاعات با سایر شبکه‌ها
13. استاندارد کیفیت خدمات و عملکرد شبکه ملی اطلاعات
14. استاندارد سیگنالینگ شبکه ملی اطلاعات
15. استاندارد نگهداری، بهره‌برداری و administration شبکه ملی اطلاعات (که با استاندارد management شبکه ملی اطلاعات فرق اساسی دارد)
16. استاندارد تعرفه‌گذاری شبکه ملی اطلاعات
17. استاندارد تلویزیون اینترنتی (IPTV) روی شبکه نسل آتی (NGN) در شبکه ملی اطلاعات
18. استاندارد چارچوب‌ها و مدل‌های معماری کارکردی شبکه ملی اطلاعات در تعامل با نسل پنجم ارتباطات
19. استاندارد کیفیت خدمات و عملکرد شبکه نسل آتی راه‌اندازی شده شبکه ملی اطلاعات
20. استاندارد جنبه‌های خدماتی، توانایی‌های خدماتی و معماری خدمات در شبکه نسل آتی اضافه‌شونده در شبکه ملی اطلاعات
21. استاندارد بهره‌برداری متقابل از خدمات و شبکه‌ها در شبکه نسل آتی اضافه‌شونده در شبکه ملی اطلاعات
22. استاندارد شماره‌گذاری، نام‌گذاری و آدرس‌دهی در شبکه نسل آتی اضافه‌شونده در شبکه ملی اطلاعات
23. استاندارد مدیریت شبکه در شبکه ملی اطلاعات
24. استاندارد پروتکل‌ها و معماری‌های کنترل شبکه در شبکه ملی اطلاعات
25. استاندارد ایمنی و امنیت شبکه ملی اطلاعات
26. استاندارد قابلیت تحرک عمومی شبکه ملی اطلاعات
27. استاندارد شبکه نسل آتی در محیط‌های باز و Carrier grade در شبکه ملی اطلاعات، و
28. استاندارد پردازش ابری در شبکه ملی اطلاعات.
با توجه به اینکه 28 عنوان مذکور، سرفصل تعدادی از استانداردهای زیرمجموعه‌ای هستند، لذا شمار استانداردهای ملی لازم، به مراتب بیشتر از 28 استاندارد هستند.
لُب کلام
مصوبه "تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات" (نک: rc.majlis.ir/fa/law/show/1033103)، ضرورتا باید با ذکر «رعایت استانداردهای ملی شبکه‌سازی ملی اطلاعات»، تجدید نظر شود تا در اجرا و در کنترل پیشرفت پروژه‌های زیرساخت اطلاعات نیز، ابهامی پیش نیاید. اما این درصورتی است که قصد ایجاد واقعی شبکه ملی اطلاعات وجود داشته باشد! (من تاکنون چنین قصدی را در نهادهای مسوول مشاهده نکرده‌ام!) ولی اگر امروز چنین قصدی عملا ابراز شود، حداقل پنج سال طول می‌کشد تا بسته استانداردهای ملی شبکه‌سازی اطلاعات تهیه شود. بنابراین، اگر جدی باشیم: فرزندان ما در سده پانزدهم هجری خوشیدی احتمالا شاهد شبکه ملی اطلاعاتی واقعی خواهند بود. (منبع:عصرارتباط)