تجارت الکترونیکی در ایران
تکفا- جهان توسعه‌یافته با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به سطح جدید و غیر قابل تصوری از پویایی و تغییرپذیری دست یافته است. ایده‌پردازان و کارآفرینان، بازارهای جدیدی را خلق می‌کنند، شرکت‌های بزرگ و پرسابقه در حال تغییر مداوم و بازآفرینی خود با ایجاد رویکردهای جدید در نوآوری، تولید، بازاریابی و فروش می‌باشند. مصرف‌کنندگان، روش‌های جدیدی را برای تعامل با شرکت‌ها و تأمین‌کنندگان یافته‌اند. دولت‌ها با استفاده از این فناوری‌ها در حال بازآفرینی ساختار خود، ارایه‌ی تعریف جدید از نقش و وظیفه‌ی خویش و تغییر در روش‌های انجام این وظایف هستند. مجموعه این فعالیت‌ها هم در داخل جغرافیای سیاسی اقتصادی کشورها و هم در ابعاد بین‌المللی و فرا ملی در حال گسترش روزافزون می‌باشند.
سیاستمداران و مدیران ارشد کشورهای در حال توسعه، موج این تغییرات را شاهد بوده و سنگینی بار اضطرار و ضرورت هماهنگی با این موج را بردوش خود احساس می‌کنند. سؤالات ساده، ولی بسیار مهمی باید پاسخ داده شود. آیا صرفه و صلاح ناشی از توسعه‌ی تجارت الکترونیکی واقعی است؟ چه باید کرد تا کشور از فرصت‌های نوین به وجود آمده، بیش‌ترین مزایا را کسب کند؟ آیا همه‌ی اقشار ملت از این تغییرات منتفع خواهند بود؟ هزینه و خسارت ناشی از تأخیر در این زمینه چه خواهدبود؟
با توجه به تجربیات دیگران و مطالعات حاصل شده، مسلم است که کاربری فناوری اطلاعات و اینترنت برای بسط تجارت الکترونیکی و همچنین مهندسی مجدد فعالیت‌ها، که از تبعات اجتناب‌ناپذیر استفاده از این روش‌ها و محصولات هستند، منجر به افزایش بهره‌وری از منابع و تسریع در رشد اقتصادی و توسعه‌ی پایدار می‌شود. تأثیرات شبکه‌ای شدن اقتصاد و اجتماع، تنظیم بهتر روابط بازار و عرضه‌ی مناسب‌تر محصولات و خدمات را موجب خواهد شد. این امر به نوبه‌ی خود از طریق افزایش تنوع محصولات و تأمین نیازهای گوناگون مصرف‌کنندگان به گسترش اقتصاد و رونق بازار تولید و مصرف خواهد انجامید. تأثیرات اقتصاد شبکه‌ای و مزایای رونق بازارهای متنوع تنها به کشورهای پیشرو صنعتی محدود نشده و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز با بهره‌گیری از فناوری ارتباطات و اطلاعات از این فرصت‌ها سود جسته‌اند.
تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از مهم‌ترین و ارزش‌افزاترین کاربردهای فناوری ارتباطات و اطلاعات، نقش ویژه‌ای را در حرکت کشورهای مختلف به سمت اقتصاد شبکه‌ای ایفا کرده است. گرچه تجارت الکترونیکی عموماً در حوزه‌ی بازرگانی و تجارت و به منظور داد و ستد کالا و خدمات شناخته شده است و تراکنش‌های مالی جزء لاینفک آن محسوب می‌شود، اثرات حاشیه‌ای و سرریز آن، تأثیر مستقیمی بر سایر حوزه‌ها از جمله حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع به دنبال خواهد داشت. گسترش روز افزون تجارت الکترونیکی، چه در اقتصادهای ملی و چه در ابعاد بین‌المللی به حدی است که چنان‌چه در آینده‌ی نزدیک پسوند الکترونیکی از تجارت و حرف e از عبارت e-Commerce حذف شود، دور از انتظار نخواهد بود؛ زیرا در آن زمان دیگر به جز روش الکترونیکی، انتخابی برای تراکنش‌های مالی باقی نخواهد ماند.
تجارت الکترونیکی از سه طریق موجب تحول و نوآوری در بازار و تعاملات سنتی آن می‌شود. نوآوری در فرآیند و چرخه‌ی کار مهم‌ترینِ این تغییرات است. تسهیل فرآیندهای تجاری، افزایش اثربخشی و بهره‌وری آن‌ها، کاهش هزینه‌ها و یا اصولاً تغییرات بنیادین در نحوه‌ی تعامل عوامل بازار با یک‌دیگر از این نوع می‌باشند. نوآوری در محصول از دیگر ابعاد مهم تجارت الکترونیکی است که به معنی ایجاد و یا تسهیل در ارایه‌ی محصولات و خدمات جدیدی است که قبلاً به روش‌های سنتی امکان‌پذیر نبوده است. نوآوری در بازار در نتیجه‌ی خلق فرصت‌های جدیدی است که به دلیل کاهش اثر فاصله‌ی زمانی، مکانی و وجود امکان مبادله‌ی سریع و ایمن اطلاعات حاصل شده است؛ بازارهای جدیدی که به دلیل عدم امکان تراکنش‌های مالی مناسب و یا هزینه‌های بسیار بالای مدیریتی و اجرایی قبلاً متصور نبودند.
تجارت الکترونیکی همراه با نوآوری‌های مذکور، نیازمند الزاماتی برای گسترش کاربری آن نیز می‌باشد. اولینِ این پیش‌نیازها، دست‌رسی مناسب به شبکه‌های ارتباطی ملی و جهانی است که زیربنای بازارهای اینترنتی می‌باشند. این زیربنا با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و خدمات مرتبط با آن‌ها امکان‌پذیر شده است. شبکه‌های ارتباطی تلفن، دیتا و شبکه‌های کابلی، تجهیزات رایانه‌ای و دستگاههای ارتباطی، مؤسسات رسا برای تأمین دست‌رسی عموم به اینترنت و بازار رقابت‌آمیز مخابراتی، همگی زیرمجموعه‌های دست‌رسی مناسب می‌باشند. دومین بخش از الزامات تجارت الکترونیکی، زیرساخت‌های خدماتی و پشتیبانی برای تحقق بازرگانی در محیط اینترنت است. این زیرساخت‌ها برای تغییر فرآیندها از بازار سنتی به بازارهای نوین، ضرورت یافته و خصوصاً شامل روش‌ها و سیستم‌های پرداخت، نظیر شبکه‌های بین بانکی، کارت‌های اعتباری، کارت‌های هوشمند، کارت پول و همچنین روش‌ها و سیستم‌های توزیع و لجستیک نظیر اصلاح گمرکات و پست می‌باشند. زیرساخت‌های خدماتی مذکور نیازمند سیاست‌گذاری‌های حمایتی مناسب از جمله فراهم‌بودن شرایط عادلانه و رقابتی و تشویق سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی می‌باشند. شرایطی که شکوفایی فعالیت‌های اقتصادی و فراهم شدن بستری متعادل و قابل اطمینان از منظر اقتصاد کلان به صورت لازم و ملزوم در آن مورد توجه قرار گیرند. سومین گروه اصلی از الزامات تجارت الکترونیکی، به وجودآمدن بازارهای منعطف، پویا و رقابتی است که با بهره‌گیری از قوانین و مقررات دقیق و کامل مورد نظارت و حمایت قرار می‌گیرند. قوانین و مقرراتی که مدیریت ارتباطات، وظایف و اختیارات همه‌ی بازیگران این صحنه جدید را تنظیم کنند. این مدیریت شامل تعریف استانداردهای فنی، قوانین موردنیاز برای تجارت در محیط جدید، استانداردهای نوین حسابرسی، قوانین کار و نظایر آن‌ها می‌باشد.
توسعه‌ی تجارت الکترونیکی در ایران همراه با فراز و نشیب‌های فراوان قبلی، به عنوان یکی از برنامه‌های راهبردی برنامه‌ی تکفا مورد توجه جدی قرار گرفته و بخش‌های مختلف کشور برای فراهم کردن الزامات مذکور، فعالیت‌های مختلفی را آغاز کرده یا به انجام رسانیده‌اند. آخرین این دستاوردها تصویب قانون تجارت الکترونیکی در مجلس شورای اسلامی است که با همت و اراده‌ی مراجع مختلفی از جمله وزارت بازرگانی، مجلس محترم شورای اسلامی، کمیسیون محترم صنایع و معادن مجلس، دبیرخانه‌ی شورای عالی اطلاع‌رسانی و دستگاههای اجرایی مختلف کشور* تهیه و ارایه شده است. قانون مذکور که با فرآیندی فشرده، مراحل تهیه، اصلاح، تدوین و تصویب را پشت‌سرگذاشت، سرآغاز فصل جدیدی برای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی کشور است. این امر به جهت جامعیت این قانون و نگرش فرابخشی آن به نحوی است که تنها دربرگیرنده‌ی بخش بازرگانی و اقتصادی نبوده است؛ بلکه با توجه به محتوای این قانون، کلیه‌ی بخش‌های دیگر نیز از آن متأثر خواهند شد. بنابراین قانون مذکور می‌تواند در تحول و بازآفرینی فرآیندها به عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین قانون تعاملات الکترونیکی، نقش مؤثری را ایفا کند. قانون فوق در برگیرنده‌ی تعدادی آیین‌نامه‌ی اجرایی و قوانین مکمل است که در متن همین قانون، دستگاههای اجرایی مسؤول تهیه و ارایه آن‌ها مشخص و لذا وظایف سنگین و تعریف شده‌ای بر عهده‌ی این دستگاه‌ها خصوصاً وزارت بازرگانی برای عملیاتی‌کردن این قانون پس از تأیید، توسط شورای محترم نگهبان تعیین شده است.
یکی دیگر از مهم‌ترین الزامات ذکر شده، هماهنگ‌شدن نظام پولی و بانکی کشور برای تحولات ذکر شده و از همه مهمتر برقراری شبکه‌ی بین بانکی و پول الکترونیکی است. این امر نیازمند یک برنامه‌ی جدی و کاملاً ملی است و در جای خود نیاز به تمرکز و توجه جدی مجله‌ی تکفا برای شفاف‌سازی وضعیت موجود، فعالیت‌های در حال انجام و خروجی‌های مورد انتظار از سیستم بانکی و پولی کشور می‌باشد.
آن‌چه در اجرایی شدن و پیاده‌سازی تجارت الکترونیکی، بسیار حیاتی و کلیدی است، نیاز به هماهنگی و همکاری بخش‌های مختلف کشور به عنوان زیرمجموعه‌های اصلی آن می‌باشد. تجارت الکترونیکی مسلماً یک فرآیند فرابخشی و گسترده است که تأثیرات شبکه‌ای آن در اجرا می‌تواند به عنوان یک عامل بازدارنده، مشکل‌آفرین باشد. عدم همکاری یک بخش یا دستگاه اجرایی، بطور مستقیم در عدم کارایی و ثمربخشی فعالیت‌های صورت پذیرفته در بخش‌ها و دستگاههای اجرایی دیگر مؤثر خواهد بود. همان‌گونه که خاصیت شبکه‌ای تجارت الکترونیکی در مقایسه با فرآیندهای تجاری سنتی باعث بهره‌وری و سودآوری مضاعف است، این خاصیت تهدیدهای ویژه‌ای را نیز به جهت وابستگی اجرایی شدن آن‌ها به همکاری و تعامل بین بخش‌ها در مقابل قرار خواهد داد. به همین دلیل، امید است که دستگاههای اجرایی کشور و سایر ذی‌نفعان با درک فرصت‌ها و تهدیدهای پیشرو، تجارت الکترونیکی را به عنوان یک نمونه‌ی موفق و پیشرو در توسعه و کاربری فناوری ارتباطات و اطلاعات تبدیل کنند.
سوتیترها:
آیا صرفه و صلاح ناشی از توسعه‌ی تجارت الکترونیکی واقعی است؟ چه باید کرد تا کشور از فرصت‌های نوین به وجود آمده، بیش‌ترین مزایا را کسب کند؟ آیا همه‌ی اقشار ملت از این تغییرات منتفع خواهند بود؟ هزینه و خسارت ناشی از تأخیر در این زمینه چه خواهدبود؟
با توجه به تجربیات دیگران و مطالعات حاصل شده، مسلم است که کاربری فناوری اطلاعات و اینترنت برای بسط تجارت الکترونیکی و همچنین مهندسی مجدد فعالیت‌ها، که از تبعات اجتناب‌ناپذیر استفاده از این روش‌ها و محصولات هستند، منجر به افزایش بهره‌وری از منابع و تسریع در رشد اقتصادی و توسعه‌ی پایدار می‌شود
تجارت الکترونیکی از سه طریق موجب تحول و نوآوری در بازار و تعاملات سنتی آن می‌شود: نوآوری در فرآیند، نوآوری در محصول و نوآوری در بازار. تجارت الکترونیکی همراه با این نوآوری‌ها، نیازمند الزاماتی برای گسترش کاربری نیز می‌باشد که اولینِ این پیش‌نیازها، دست‌رسی مناسب به شبکه‌های ملی و جهانی است
توسعه‌ی تجارت الکترونیکی در ایران همراه با فراز و نشیب‌های فراوان قبلی، به عنوان یکی از برنامه‌های راهبردی برنامه‌ی تکفا مورد توجه جدی قرار گرفته و بخش‌های مختلف کشور برای فراهم کردن الزامات مذکور، فعالیت‌های مختلفی را آغاز کرده یا به انجام رسانیده‌اند. آخرین این دستاوردها تصویب قانون تجارت الکترونیکی در مجلس شورای اسلامی است
یکی دیگر از مهم‌ترین الزامات ذکر شده، هماهنگ‌شدن نظام پولی و بانکی کشور برای تحولات ذکر شده و از همه مهمتر برقراری شبکه‌ی بین بانکی و پول الکترونیکی است. این امر نیازمند یک برنامه‌ی جدی و کاملاً ملی است و در جای خود نیاز به تمرکز و توجه جدی مجله‌ی تکفا برای شفاف‌سازی وضعیت موجود، فعالیت‌های در حال انجام و خروجی‌های مورد انتظار از سیستم بانکی و پولی کشور می‌باشد.
* در جلسات متعدد و طولانی کمیسیون بررسی‌کننده‌ی طرح قانون تجارت الکترونیکی در دبیرخانه‌ی شورای عالی اطلاع‌رسانی، نمایندگان بسیاری، از دستگاههای اجرایی بسیاری از جمله وزارت‌خانه‌های بازرگانی، پست و تلگراف و تلفن، علوم تحقیقات و فناوری، دادگستری، بانک مرکزی، گمرک جمهوری اسلامی، سازمان مناطق آزاد، ایران‌گردی و جهان‌گردی، سازمان بورس و اوراق بهادار، مرکز تحقیقات مخابرات، کانون کارشناسان رسمی دادگستری و برخی از صاحب‌نظران حقوقی حضور داشتند.
- ۸۴/۰۲/۱۲