رفع محدودیت توسعه خدمات نوین بین‌بانکی
نادر نینوایی - یکی از فاکتورهایی که در تراکنش‌های بین بانکی برای بانک‌ها بسیار اهمیت دارد؛ سرعت انتقال این تراکنش‌ها است.
در کشور ما سامانه پایا در سال‌های گذشته تراکنش‌های بین بانکی را به کمک سیستمی که یک شرکت اروپایی برای آن طراحی کرده بود، انجام می‌داد اما از اوایل اردیبهشت ماه امسال بازطراحی و بومی‌سازی این سیستم توسط شرکت خدمات انفورماتیک آغاز شد.
نکته قابل توجه آنکه نتایج به دست آمده از این بومی‌سازی نشان می‌دهد در پایلوت اولیه مشخص شده که در کنار افزایش ظرفیت این سامانه تا چندین برابر سامانه قبلی، مدت زمان پردازش نیز با کاهش بسیار چشمگیری مواجه شده است به گونه ای که سیستم قبلی اروپایی تراکنش‌ها را در عرض یک ساعت و 10 پردازش کرده، سامانه آریا –پایا همین کار را ظرف مدت در 2 دقیقه پردازش کرده است. برای آشنایی با فرصت‌ها و دستاوردهای بومی‌سازی سامانه پایا به گفت‌وگویی با مهندس طباطبایی مدیر فنی پروژه مذکور در شرکت خدمات انفورماتیک داشتیم که در پی می‌آید.
برای شروع لطفا برخی از تراکنش‌هایی که از طریق سامانه پایا انجام می‌شود را تشریح کنید تا در جریان فایده و کارکرد این سامانه قرار گیریم.
تنوع تراکنش‌های متصور در سامانه پایا واقعا زیاد است، از قبیل تراکنش‌های انتقال وجه شعبه ای، موبایل بانک، تلفن بانک، اینترنت بانک، واریز تسهیلات و واریزهای گروهی را شامل می‌شود. واریزهای گروهی اتفاق بسیار خوبی بوده‌اند که در کشور ما رخ داده است. فرض کنید مثلا یک شرکت می‌خواهد حقوق کارکنان خود را پرداخت کند قبل از وجود چنین سرویسی، شرکت باید کارکنان خود را مجبور می‌کرد که بروید در فلان بانک مشخص حساب باز کنید که بتواند وجوه را واریز کند. اما با عملیاتی شدن طرح واریز گروهی پایا دیگر نیازی به این اقدامات نبوده و هر فرد می‌تواند با معرفی کد شبای یک بانک مشکل را برطرف کند؛ به این ترتیب یکبار این فایل به سامانه آریا –پایا ارسال می‌شود و وجوه به حساب‌های کارکنان در بانک‌های مختلف واریز می‌شود. "اگر بخواهم در یک جمله بگویم سامانه آریا-پایا دیوار بین بانکی را بر می‌دارد."
تعریفی هم از سامانه پایا ارایه دهید و بفرمایید جایگاه آن در فعالیت‌های بین بانکی چگونه است؟
سامانه پایا که اسم لاتین آن ACH است یکی از سامانه‌های متداول دنیا در حوزه تراکنش‌های بین بانکی است. نکته قابل اشاره این است که سامانه پایا یک سامانه آفلاین محسوب می‌شود. یعنی جزو سامانه‌های آنلاین به شمار نمی آید ، به این معنی که در طی چرخه‌هایی در طول روز تبادلات بین بانکی را مدیریت می‌کند. در حال حاضر در کشور ما تعداد این چرخه‌ها 7 بار در طول روزهای عادی و 2 چرخه برای روزهای تعطیل رسمی است.
درباره ویژگی آفلاین بودن بیشتر توضیح دهید؟
می‌دانید که در تبادلات بین بانکی تنوع زیادی از ترکنش‌ها وجود دارد که بخش عمده‌ای از این تراکنش‌ها در جای‌جای دنیا استانداردش این گونه است که در همان لحظه تسویه نمی‌شود؛ یعنی تراکنشی که صورت می‌گیرد بسته به آنکه قانون و استاندارد آن کشور چیست؟ مدت زمانی را طول می‌کشد که تسویه آن انجام شود.
این تراکنش‌های آفلاین در کشور ما از طریق ACH کنترل می‌شود و تقریباً هر دو ساعت یکبار زمان تسویه ما هست که این هفت چرخه‌ای که عرض کردم فاصله بین آنها بطور میانگین دو ساعت است، البته تعداد چرخه‌های ما در روزهای تعطیل دو مورد است.
روال معمول این سامانه در دنیا چگونه است؟
آنجا هم به همین ترتیب است البته جاهایی هست که این تسویه‌شان یکبار در روز است و جاهایی هم هست که بین 3 تا 5 بار است اما در کشور ما این تعداد 7 بار است. به این شکل که اولین چرخه ما حول و حوش 5 صبح است و آخرین چرخه حدود 8 بعد از ظهر انجام می شود.یعنی تراکنش‌هایی که بعد ازآخرین چرخه انجام می‌شوند، همه در اولین چرخه روز بعد مورد پردازش قرار می‌گیرند.
سامانه جدید پایا چه قابلیت‌هایی دارد و اصولا چه شد که به فکر طراحی و جایگزینی سامانه جدید افتادید؟
سامانه آریا-پایا در کشور ما از سال 88 کارهای اولیه‌اش انجام و تعریف شد. نکته‌ای که در ابتدا وجود داشت آن بود که سامانه‌ای که برای پایا در نظر گرفته شده بود یک سامانه اروپایی تولید شرکت Halcom از کشور اسلوونی بود. از همان دوران که سامانه تامین می‌شد ما جلسات مشترکی را با Halcom برگزار و این سامانه را عملیاتی کردیم. طبیعتا این شرکت هم مطابق با قرارداد خود به ما سرویس‌هایی را ارائه می‌داد، اما قیمتی که این شرکت از طرف ایرانی مطالبه می‌کرد بسیار بالا بود.
نکته قابل توجه آن است که تعداد شرکت‌هایی که در دنیا سرویس‌های این‌چنینی را عرضه می‌کنند، خیلی زیاد نیست. مثلا در اروپا تعداد انگشت شماری این سرویس را ارایه می‌کنند. چراکه استاندارهای آن باید دقیق رعایت شود و شما نمی‌توانید از استانداردهایی که تعریف شده ذره‌ای عدول کنید. برای سامانه پایا ما استانداردهای ISO20022 و بخشی از استاندارد SEPA را در نظر گرفته بودیم، که استانداردهای پیچیده و سنگینی هستند. به این ترتیب شرکت Halcom سرویسش را به ما ارایه کرد و ما هم آن را در کشور تسری دادیم.
در ابتدا تراکنش‌هایی که مردم ارسال می‌کردند و ما انجام می‌دادیم تعداد کمی بود و در آن زمان آن سیستم پاسخگو بود تا این که طرح شاپرک عملیاتی شد. یک بخش کلیدی در طرح شاپرک توسط سامانه پایا مدیریت می‌شود که آن بخش تسویه با پذیرنده‌ها است. طبیعتا آن سامانه خارجی به هیچ وجه پاسخگوی حجم زیاد تراکنش‌ها در سوییچ شاپرک نبود. اما از سوی دیگر حجم و تعداد تراکنش‌های غیر شاپرکی سامانه پایا مانند انتقال وجوه بین بانکی نیز به یکباره افزایش پیدا کرد و ظرفیت پائین سامانه خارجی، مشکلات زیادی را به وجود آورده بود.
یعنی نقطه قوت سیستم قبلی استاندارد بالای آن بوده و نقاط ضعف آن هزینه بالا و پاسخگو نبودن سیستم با توجه به حجم تراکنش‌ها بوده است؟
بله. دقیقا. سیستم قبل برای یک تا دو میلیون تراکنش در روز طراحی شده بود اما ما نیاز به رسیدگی به 5 تا 6 میلیون تراکنش داشتیم و طبیعتا سیستم قبلی به هیچ وجه پاسخگو نبود. حال آنکه اکنون پذیرندگان شاپرک نیازمند آن هستند که تسویه با ایشان به صورت ریز و نه بصورت تجمیعی انجام شود که اگر این اتفاق بیافتد تراکنش‌های ما بالای 30 میلیون خواهد بود.
شاید خیلی شرکت‌ها در عرصه‌های دیگر هم با چنین مشکلاتی روبه‌رو بوده‌اند اما تمایلی به بومی‌سازی نداشته‌اند و صرفا به کمک گرفتن از شرکت‌های خارجی بسنده کرده‌اند. چرا موضوع بومی‌سازی و تولید داخلی در دستور کار شما قرار گرفت؟
سیاستی که بانک مرکزی و شرکت خدمات انفورماتیک در بخش سرویس‌های حاکمیتی خود دنبال می‌کنند این است که سامانه‌های حساس باید تولید داخل باشند. به واسطه شرایط تحریمی که شرکت ما و در ابعاد بزرگتر کشور، با آن مواجه بود این سیاست را برگزیدیم که به تولید داخلی روی بیاوریم تا دیگر نیازی به طرف خارجی نداشته باشیم و بتوانیم بسته به نیاز داخلی آنها را توسعه بدهیم. هدف اصلی ما این بود، ضمن آنکه قیمت‌های کلان و گاه بروز برخی مشکلات در سرویس‌دهی، همه این‌ها ما را به این سمت سوق داد که رو به تولید داخلی بیاوریم.
در فرایند بومی‌سازی سامانه آریا-پایا چه اقداماتی انجام دادید؟
ما برای این که بتوانیم این سرویس را بازنویسی و یا به عبارت بهتر بازطراحی کنیم چند تیم را در مجموعه شرکت خدمات انفورماتیک تشکیل دادیم. برخی وظیفه مستندسازی کسب و کار سامانه پایا را به عهده داشتند. در مرحله بعد تیم دیگری وظیفه تولید آن را به عهده گرفتند که تقریبا در یک بازه 6 ماهه آن کار انجام شد.
اجرای پایلوت یا آزمایشی این طرح چه زمانی به انجام رسید؟
از خرداد ماه امسال ما سامانه خودمان را به موازات سامانه خارجی اجرایی کردیم و تراکنش‌هایی که در سیستم خارجی اجرایی شد در سیستم خودمان هم وارد کردیم. اما تا قبل از 24 مهر ماه باز هم سامانه اصلی و عملیاتی کشور مدل خارجی بود.
طبیعتا در این دوران با اجرای پایلوت طرح، نقاط قوت و ضعف آن را هم دیده‌اید. ویژگی‌های سامانه جدید با توجه به تجربه‌ای که از اجرای پایلوت طرح دارید چیست؟
ما در این پنج تا شش ماه گذشته توانستیم مشکلات و ایراداتی را که وجود داشت برطرف کنیم. مهمترین ویژگی سامانه ظرفیت بسیار بالای آن است. یعنی سرعت پردازش ما به مراتب بالاتر از سامانه خارجی است.
فکر می‌کنم ساعت یک بعد از ظهر 24مهر ماه بود که ما سامانه خودمان را عملیاتی کردیم و این پروسه‌ای که در 6 ماه قبل انجام دادیم را برعکس کردیم یعنی سامانه آریا - پایا به سامانه اصلی و سامانه شرکت Halcom به سامانه پشتیبان تبدیل شد.
جالب است بدانید که آنچه را که سیستم ما در دو دقیقه پردازش کرد در سیستم خارجی حدود یک ساعت و 10 دقیقه طول کشید. از زمانی که سیستم ما اجرا شده زمان چرخه‌های ما به چند دقیقه تقلیل پیدا کرده است. در واقع الان بانک‌ها برای انجام عملیات‌های خود و واریز وجوه با سیستم جدید آریا- پایا، زمان بیشتری را در اختیار دارند.
در زمان اجرای نسخه ایرانی‌شده پایا آیا بانک‌ها متوجه اختلال یا مشکلی شدند؟
ما در پروژه آریا-پایا بحثمان سامانه جدیدی نبود یعنی از نظر آن سی و چهار بانکی که به ما وصل بودند در روز 24 مهر نباید هیچ چیزی را تغییر می‌دادند که این کار ما را بسیار پیچیده می‌کرد. حساسیتی که وجود داشت این بود که در سمت بانک‌ها هیچ اختلال و مشکلی رخ ندهد و اتفاقا بدون کوچکترین اثر جانبی این اتفاق افتاد. بنابراین در شبکه بانکی ما هیچ تغییری را احساس نکردیم و هیچ اتفاقی نیفتاد.
در ابتدای صحبت‌هایتان گفتید که شرکت‌های خارجی مبلغ بسیار هنگفتی را بابت سیستم طلب می‌کردند حالا با توجه به تولید این سیستم در داخل چقدر از این محل صرفه‌جویی صورت گرفته است؟
صرفه‌جویی‌ها را در چند رده می‌توان دسته‌بندی کرد. یکی آن بحث مالی بود که وجود داشت و ما قبلا باید چند میلیارد تومان به شرکت خارجی می‌پرداختیم تا آن سرویس را دریافت کنیم، این یک صرفه‌جویی است. صرفه جویی بعدی که به نظر من مهم‌تر است این بود که حالا دیگر تغییرات به راحتی و در لحظه توسط خود شرکت خدمات انفورماتیک مدیریت می‌شود. در سیستم قبلی اگر قرار بود بنابر نیاز بانک مرکزی تغییراتی اعمال کنیم، این یک پروسه بلند مدت بود. یعنی ما باید درخواست تغییرمان را به طرف خارجی اعلام می‌کردیم، ایشان نیز پس از دریافت درخواست ضمن مطالبه مبالغ و صرف زمان زیاد برای انجام یک کار ساده وارد عمل می شدند این نوع کار باعث می‌شد ما قید برخی از نیازها را بزنیم. در همین چند مدتی که سیستم جدید عملیاتی شده؛ یک تغییر بسیار مهم را در زمان خیلی کوتاهی انجام دادیم و سقف قرارداد تراکنش‌های پایا برای برخی وجوه دولتی را از 12 رقم به 15 رقم تغییر دادیم.
به لحاظ مطابقت با استانداردها و به لحاظ امنیتی سیستم شما چطور عمل می‌کند و برای این گونه موارد چه تمهیداتی را اندیشیده‌اید؟
از منظر امنیتی، سامانه پایا همچون بقیه سامانه‌های حاکمیتی، نکته اولی که برایش وجود دارد این است که در یک شبکه امن اختصاصی عملیاتی است، یعنی در شبکه‌ای مثل اینترنت دسترسی برایش وجود ندارد. ما یک شبکه‌ای داریم به نام NiBN که این سرویس‌های حاکمیتی را آنجا می‌آوریم و یک شبکه اختصاصی هست.
نکته دوم که خوشبختانه در پایا خیلی خوب دیده شد این است که ما مزایای امضای دیجیتال را کاملا رعایت کردیم. یعنی در سیستم پایا وقتی که بانک‌ها فایلشان را برای ما ارسال می‌کنند سه اتفاق می‌افتد، اول آنکه امضای دیجیتال بانک را روی فایل‌هایشان درج می‌کنند. دوم این که فایل‌های بانک‌ها با استفاده از توکن‌های نماد، رمزنگاری می‌شوند و فشرده‌سازی هم می‌شوند. بنابراین فایل‌ها با امنیت کاملا بالا بین شرکت خدمات و بانک‌ها رد و بدل می‌شود و هیچ‌کسی نمی‌تواند این فایل‌ها را دستکاری کند.
جنابعالی مزایای متنوع بومی سازی پایا در حوزه‌های بین‌بانکی را توضیح دادید، لطفا به شکل جامع تاثیر تغییرات جدید این سامانه و مزیت‌های آن را برای مردم (مشتریان حقیقی و حقوقی بانک‌های کشور) نیز تشریح کنید.
در سطح کلان موضوع با این اقدام بانک مرکزی در تولید و بهره برداری یکی از ابزارهای مهم پرداخت در حوزه نظام‌های پرداخت خودکفا شده و به باشگاه تولید کنندگان نظام پرداخت ملحق شد و از این پس می‌تواند در زمره صادرکنندگان این محصول به بانک‌های مرکزی سایر کشورها قرار گیرد.
از سوی دیگر با عنایت به این نکته که سامانه پایا، یک زیرساخت مهم در تبادل وجوه بین بانکی مشتریان محسوب می‌شود و با توجه به سرعت و ظرفیت بالای سامانه بومی آریا-پایا و همچنین قابلیت پذیرش انواع مختلف تراکنش‌های بین بانکی سپرده‌ای و تسهیلاتی، از این پس شبکه بانکی کشور می‌تواند کاربردهای متنوع و جدیدی را برای سامانه پایای خود تعریف کرده و بدون دغدغه نسبت به ظرفیت سامانه، از این ویژگی‌ها بهره ببرند.(منبع:عصرارتباط)