تکمیل شبکه ملی اطلاعات در دولت روحانی
نادر نینوایی - اگرچه ایده اولیه راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات به سال 84 و دولت محمود احمدی‌نژاد باز می‌گردد که در زمان خود بحث‌ها و واکنش‌های زیادی نیز به دنبال داشت، اما پیاده‌سازی، پیشرفت عملی و احتمالا تکمیل این پروژه در دولت حسن روحانی انجام شد و می‌توان سند شبکه ملی اطلاعات را به نام این دولت زد.
چیستی، کارکرد و ماهیت شبکه ملی اطلاعات از سال‌ها قبل و در شورای‌عالی فضای مجازی روشن شده است و شرح وظایف نهادهای مجری و تکمیل‌کننده این شبکه مشخص است و جزییات و اسناد مرتبط با آن نیز بارها در رسانه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. اما نکته‌ای که این روزها باعث شده تا نام این پروژه بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده و نگرانی‌هایی ایجاد کند، مترادف شدن نام شبکه ملی اطلاعات با قطع اینترنت در ایران است.
موضوعی که اگرچه بارها از سوی مقامات دولتی تکذیب شده است، اما این تکذیب‌ها و سخن گفتن‌ها از لزوم برقراری اینترنت در کنار شبکه ملی اطلاعات از آنجا که بیشتر جنبه شعاری و نوعی اپوزوسیون‌نمایی دارد، قادر به اقناع بخش زیادی از افکار عمومی نبوده است.
در واقع بعد از ماجرای قطعی بی‌سابقه اینترنت در ایران و همزمان تبلیغات گسترده در خصوص کارایی شبکه ملی اطلاعات که از طریق آن خدمات بانکی و برخی از دیگر خدمات مبتنی بر شبکه اینترانت پابرجا ماند، نگرانی‌های گسترده‌ای میان کسبوکارها و مردم در خصوص ادامه این روند و قطعی احتمالی و دائمی اینترنت مطرح شد.
با وجود آنکه زمانی حتی تصور قطع اینترنت برای خیلی‌ها باورپذیر نبود و در خصوص آن واکنش‌های تندی مطرح بود، اما با قطع عملی و تقریبا طولانی‌مدت اینترنت روز به روز شایعه احتمال قطعی دائمی اینترنت قوت گرفته است.
اگرچه همانطور که ذکر شد کم نیستند مسوولانی در دولت که راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات را معادل و مترادف قطع اینترنت نمی‌دانند اما بسیاری از مردم و کاربران ایرانی اینترنت این ادعا را باور ندارند و معتقدند توسعه شبکه ملی اطلاعات با هدف قطع یا دسترسی بخش خاص و مشخص از کاربران و کسبوکارها به اینترنت که از آن با عنوان لیست سفید نیز یاد می‌شود، صورت می‌گیرد.
این که کدام گزاره درواقع صحیح است فعلا قابل پیش‌بینی نیست اما قطع نزدیک به دو هفته‌ای اینترنت در ایران و تلاش متعاقب آن برای کاهش مشکلات ناشی از قطع اینترنت و رفع نواقص شبکه ملی اطلاعات و همچنین اظهارنظرهای هفته قبل از سوی برخی از مسوولان، احتمالات و نگرانی‌ها در خصوص احتمال قطع اینترنت یا فراهم‌سازی دسترسی بخشی از اقشار جامعه به اینترنت را تقویت کرده است.
قوه قضاییه به شدت پیگیر شبکه ملی اطلاعات
هفته گذشته رییس قوه قضاییه نیز در خصوص اهمیت شبکه ملی اطلاعات و فعال شدن آن صحبت کرد و راه‌اندازی این شبکه را یکی از اهداف مهم کشور دانست و گفت: شبکه ملی اگر فعال شود بسیاری از مسایل را حل می‌کند، شبکه ملی اطلاعات یکی از اهدافی است که به شدت دنبال خواهیم کرد و یکی از ضرورت‌های جدی کشور است.
وی اظهار کرد: پرچمی را که رهبری برداشته‌اند، وظیفه داریم پای این پرچم بایستیم و ایستادگی را پیشه کنیم. امروز مساله مبارزه با ناهنجاری‌ها و فساد یکی از مهم‌ترین مسایل جامعه است.
رییس قوه قضاییه همچنین گفته: به هیچ وجه از حقوق مردم کوتاه نمی‌آییم چرا که آنان ولی‌نعمت انقلاب هستند.
نطق رییس‌جمهور در مجلس و اوج‌گیری اعتراضات کاربران
بعد از اظهارات رییس قوه قضاییه، نوبت به رییس قوه مجریه رسید تا با یک اظهارنظر کوتاه، حجم گسترده‌ای از واکنش‌ها و تکذیب‌ها را به دنبال داشته باشد که تا کنون نیز ادامه دارد. حسن روحانی رییس‌جمهور کشور در جلسه ارایه لایحه بودجه در مجلس از عزم جدی دولت برای تقویت شبکه ملی اطلاعات خبر داد.
روحانی در بخشی از سخنرانی خود به موضوع شبکه ملی اطلاعات پرداخت و گفت: از آغاز دولت یازدهم قدرت پهنای باند تقریبا 20 برابر شده است و این روند را ادامه می‌دهیم تا بتوانیم شبکه ملی اطلاعات را آنچنان تقویت کنیم که مردم برای رفع نیازمندی‌های خود نیازی به خارج نداشته باشند.
رییس‌جمهور در سخنان خود همچنین تاکید کرد: اخیرا مقام معظم رهبری نیز دستوری در این زمینه دادند که ان‌شاءالله در شورای‌عالی فضای مجازی آن را دنبال می‌کنیم و مردم ما شرایط بهتری را در این حوزه لمس خواهند کرد.
پیش از این و در کنار صحبت‌های روسای قوای مجریه و قضایی، اما طیف گسترده‌ای از مسوولان نهادهای مختلف همچون مجلس، بسیج و سازمان پدافند غیرعامل نیز خواستار تکمیل هرچه سریع‌تر شبکه ملی اطلاعات و رفع نواقص باقی‌مانده این شبکه شده بودند و از اظهارات رییس‌جمهوری نیز استقبال و تشکر شد.
به این ترتیب به نظر می‌رسد حالا شبکه ملی اطلاعات از فاز بگومگوهای سابق و رایج سیاسی خارج شده و یکصدا در مسیر پیشرفت عملی قرار گرفته است. کمااینکه جهش تقریبا دو برابری بودجه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برای سال 99 که پیشران و مجری اصلی شبکه ملی اطلاعات محسوب می‌شود نیز نشان از آن دارد که ظاهرا این پروژه در دولت روحانی به اتمام برسد.
اما همانطور که ذکر شد حجم واکنش‌ها از سوی کاربران و مدیران کسب‌وکارهای نیازمند به اینترنت در خصوص اظهارات رییس‌جمهوری به حدی بالا بود که در همان دقایق اولیه پس از سخنرانی روحانی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رییس‌جمهوری و بعد از آن سخنگوی دولت، در اظهاراتی بسیار کوتاه و توییتری، برداشت قطع اینترنت از رییس دولت را نادرست دانستند و تکذیب کردند.
تکذیب‌هایی که با توجه به سوابق اظهارات قبلی مسوولان دولتی، قانع‌کننده نبود و موجی از سخنان و وعده‌های سال‌های قبل رییس جمهوری در خصوص مخالفت با فیلترینگ و لزوم دسترسی به اینترنت در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی دست به دست و تاکید شد که نتایج معکوسی در پی داشته است.
برنامه‌های وزارت ارتباطات برای تکمیل شبکه ملی اطلاعات
اما این تنها اظهارات چند مقام دولتی و غیردولتی در خصوص لزوم راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات و تکذیب قطع اینترنت نبود که زمینه‌ساز نگرانی‌ها و واکنش‌ها شد. پیش از این اظهارات، مسوولان وزارت ارتباطات، اقدامات آنی و فوری در خصوص تکمیل نواقص شبکه ملی اطلاعات را همزمان با روزهای قطع اینترنت در دستور کار گذاشتند که تا کنون نیز ادامه دارد.
یکی از این اقدامات نامه‌های فوری سازمان فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات خطاب به تمامی دستگاه‌ها و نهادهای کشور برای رفع نواقص ارتباطی آنها و همچنین جلسات با برخی کسب‌وکارهای خصوصی و مشاوره با آنها برای کاهش مشکلات قطع اینترنت بود. در همین ایام بود که خبرهایی تایید نشده مبنی بر تصمیم به ایجاد لیست‌های سفید و سیاه برای دسترسی به اینترنت نیز مطرح شد. کمااینکه وزارت ارتباطات پیش از این نیز تجربه دسترسی به اینترنت بدون فیلترینگ برای برخی رسانه‌ها و نشریات را اجرا کرده بود.
از سوی دیگر هفته گذشته امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات و رییس سازمان فناوری اطلاعات گفت: برای معیارهای کیفی شبکه ملی اطلاعات می‌توان از پژوهشگران استفاده کرد تا در لایه‌های مختلف، این فعالیت‌ها را بررسی کنند و قسمت‌هایی که محرمانه نیست را ارزیابی کرده و مورد داوری قرار دهند.
وی در مصاحبه‌ای مطبوعاتی با اشاره به سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات گفت: بر اساس این سند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به توسعه زیرساخت شبکه ملی اطلاعات خدمت کرده است و تمامی فعالیت‌های این وزارتخانه قابل ارزیابی و ارایه گزارش است.
معاون وزیر و رییس سازمان فناوری اطلاعات در ادامه بیان کرد: تعدادی از این معیارها، معیار کمی است و به این صورت سنجیده می‌شود اما برای معیارهای کیفی نیز می‌توان راه‌حلی پیدا کرد تا به‌طور کامل ارزیابی شوند.
آیا به سمت قطع اینترنت می‌رویم؟
از سوی دیگر و در همین راستا، هفته گذشته احمد معتمدی که سابقه تکیه بر کرسی وزارت ارتباطات را دارد و در حال حاضر عضو کمیسیون تنظیم مقررات و ارتباطات وزارت ارتباطات است، درباره الزامات شبکه ملی اطلاعات توضیحاتی داد که احتمال جدی شدن ایجاد محدودیت در دسترسی به اینترنت را قوت بخشید.
وی گفت: با تحقق شبکه ملی اطلاعات، نگرانی از قطع یکباره اینترنت جهانی نداریم. (چراکه) زیرساخت سخت‌افزاری وجود دارد؛ یعنی در این شبکه‌سازی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیازی به توسعه بیشتر ندارد و با همین شبکه‌ای که ما داریم می‌توانیم شبکه ملی اطلاعات را راه‌اندازی کنیم.
معتمدی در توضیح صحبت‌های خود مثالی زده و می‌گوید: ما برای تلفن کردن به خارج از کشور نیاز به تلفن جداگانه‌ای نداریم و می‌توان از همین زیرساخت‌هایی که برای تلفن داخلی فراهم شده است استفاده کرده و با خارج از کشور تماس داشته باشیم. اینترنت و شبکه ملی اطلاعات هم همین است، بستر سخت‌افزاری آن فراهم شده است و بسیاری از بسترهای نرم‌افزاری آن نیز ایجاد شده، به عنوان مثال خرید از سایت‌های اینترنتی و فعالیت‌های بانکی که انجام می‌شود از طریق اینترنت صورت می‌گیرد؛ ما پول را واریز می‌کنیم ولی سایت همچنان وابسته به خارج از کشور است که باید به سمت سرورهای داخلی هدایت شود.
وی اضافه می‌کند: اگر ما راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات را جدی بگیریم در ۵ تا ۶ ماه می‌توان به راه‌اندازی این شبکه فکر کرد اما بیشتر از همه راه‌اندازی این طرح همت و هماهنگی می‌خواهد تا همه دستگاه‌های اجرایی و شرکت‌ها و خصوصا نهادهای دولتی پای کار آمده، اطلاعات‌شان را در اختیار قرار داده تا سریع‌تر انجام شود، این کار آنقدر که گفته می‌شود سخت نیست و نیاز به بودجه زیادی هم ندارد.
امنیت یا کره‌شمالی شدن؛ شمشیر دو لبه اینترنت پاک
اما موضوع نگرانی از قطع اینترنت همزمان با تکمیل شبکه ملی اطلاعات، به حدی بالا گرفته که حتی خبرگزاری دولت نیز وارد این مقوله شده و در گزارشی با تیتر «امنیت یا کره‌شمالی شدن؛ شمشیر دو لبه اینترنت پاک» به بررسی این موضوع پرداخت.
در گزارشی که ایرنا منتشر کرده از زبان عادل طالبی، عضو هیات مدیره انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی شائبه‌هایی در خصوص احتمال تبدیل ایران به کشوری مشابه کره شمالی در حوزه دسترسی به اینترنت مطرح شده و آمده است: در برخی کشورها مانند کره شمالی و چین با نوعی دیگر از فیلترینگ روبه‌رو هستیم که به آن White List یا «اینترنت پاک» یا «اینترنت ملی» گفته می‌شود. در این نوع فیلترینگ، اصولا تمام سایت‌ها بسته هستند، مگر اینکه اثبات شود یک سایت بنا به دلایل خاصی می‌تواند باز باشد و مثلا یک نهاد ناظر با اعلام موافقتش، یک سایت را باز کند. به نظر می‌رسد بخشی از تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان در کشور ما هم در پچ‌پچ‌های شبانه و در گوشی در حال پیگیری راه‌اندازی چنین وضعیتی در ایران هستند و رد آن را در بخشی از اظهارات افراد ناآگاه از اینترنت، کسب‌وکار و اقتصاد، اما دارای تریبون می‌توانیم بشنویم و شناسایی کنیم.
اگرچه موضوع اجرای اینترنت پاک از سوی رییس سازمان فناوری اطلاعات به‌طور کامل رد شده است. امیر ناظمی، رییس سازمان فناوری اطلاعات در گفت‌وگویی اظهار کرده است: نامه به سازمان‌های دولتی برای معرفی یک نماینده و تهیه یک لیست از سرویس‌هایی که به خدمات خارجی وابسته‌اند، روز چهارشنبه ۲۹ آبان به آنها ارسال شده است؛ یعنی روزی که اینترنت کشور قطع بود. این نامه هم بعد از تماس کاربری با من که از قطع خدمات بیمارستانی به دلیل قطع اینترنت حکایت داشت، تنظیم و به آنها ارسال شد.
با این حال، عضو هیات مدیره انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی درباره این نامه می‌گوید: آقای ناظمی نامه‌ای نوشته و سپس اظهار کرده‌اند که این موضوع اصلا ارتباطی با لیست سفید ندارد. اصلا ادعا نمی‌کنم که آقای ناظمی هم در حال پیگیری این روش هستند، اما نگرانی‌ها در این خصوص جدی است. اصولا برای ایجاد White List، وجود اطلاعاتی که در فرم‌های منتشر شده جمع‌آوری می‌شود، الزامی است تا بتوان با کمترین تبعات و هرچه سریع‌تر، آن به اصطلاح «اینترنت پاک» را اجرایی کرد.
طالبی همچنین می‌افزاید: طبیعی است که هر کارمند دولت، با توجه به اینکه نانِ سفره‌اش از بودجه دولت است، مجبور است در راستای دستورات دولت و سازمان‌ها و نهادهای موازی آن عمل کند و نمی‌توان به کارمندان دولت برای انجام این کارها ایرادی وارد کرد. ما کسب‌وکارهای اینترنتی باید نسبت به تبعات وحشتناک اجرای چنین تصمیماتی که ممکن است بعدا از داده‌های آنها خواسته یا ناخواسته برای مقاصدی که گفته شد استفاده شود، واکنش نشان دهیم. واقعا باید این عزیزان از هزینه‌های تصمیمات ناآگاهانه مطلع شوند. نمی‌دانم چگونه، ولی به نظرم باید خسارت‌هایی را که با تصمیمات اشتباه وارد می‌شود با گوشت، پوست و استخوان لمس کنند. اینکه سر ماه حقوق این عزیزان از خزانه کشور واریز می‌شود، باعث شده فاصله‌ای با واقعیات دنیای کسب‌وکار داشته باشند و این همان چیزی است که برخی تصمیمات را خطرناک و ناصواب کرده است.
وی همچنین درباره فلسفه اینترانت ملی به خبرگزاری دولت گفته: بسیار خوب است که ترافیک داخلی ما از کشور خارج نشود، اما تجربه نشان داده شمشیر به دست زنگی مست دادن خطرناک است. ضمن اینکه شما ببینید، یک پروژه مشخص مثل ساخت یک بزرگراه از تهران به شمال را چند سال است که طول می‌دهند و آخرش هم معلوم نیست چه چیزی تحویل می‌گیریم. یا مثلا پروژه بسیار معمولی و تکرار شده در سطح ملی و جهانی مثل سدسازی که آن ماجرای سد گتوند پیش می‌آید. پروژه‌های معمولی و تکرار شده را در اجرا، این‌طوری اجرا می‌کنند، حال یک ایده بکر و خام را چگونه می‌خواهند اجرا کنند؟ چیزی که من شخصا نگران آن هستم، این است. وگرنه خود ایده ذاتا بسیار خوب است. مساله این است که آیا درست اجرا می‌شود؟ دوم اینکه فرض کنیم درست اجرا شد، شمشیر در دست زنگی مست نشود. ما که می‌دانیم تندروی در لایه‌هایی از سطوح تصمیم‌گیری در کشورمان سابقه‌دار است.
طالبی معتقد است که در صورت اجرای اینترنت پاک، تقریبا هیچ راهی برای دور زدن آن وجود نخواهد داشت، مگر از طریق افراد معدود و مجراهای مشخص؛ یعنی عملا کل ارتباط قطع می‌شود. وی افزود: توجه کنید چین هم تا حدودی چنین سیستمی دارد. آن کشور درهای باز اقتصادی دارد، ارتباطات بسیار خوبی با جهان دارد که ما آن را هم نداریم. کره شمالی شدن محتمل‌ترین گزینه است.
تزریق سیاست به شبکه ملی اطلاعات
در نهایت اینکه برخی روزنامه‌نگاران و کاربران توییتر نزدیک و حامی دولت از روزهای گذشته موضوع قطع احتمالی اینترنت را یک پروژه سیاسی و ساخته شده از سوی رقبای دولت، آن هم در آستانه برگزاری انتخابات مجلس جلوه دادند تا به این ترتیب و با این تبلیغات تلاش شود از سهم کرسی‌های مجلس برای احزاب و نزدیکان به دولت کاسته شود.
اما چاشنی سیاسی‌کاری و دوقطبی‌سازی مسوولان موافق و مخالف با دسترسی به اینترنت ظاهرا چندان در میان مردم مقبول نیفتاد و در پاسخ به این قبیل اقدامات، اظهارات و فیلم‌های اخیر و قدیم رییس‌جمهور و مسوولان دولتی در خصوص وعده‌های پیشین و تاکید بر جمله کاهش نیاز به اینترنت مطرح شد.
در نهایت اینکه اگرچه شبکه ملی اطلاعات ظاهرا قرار است بار دیگر بازیچه سیاسیون و سیاسی‌کاری‌ها شود، اما این موضوع از نظر بسیاری از کاربران و کسب‌وکارهای وابسته به اینترنت اهمیتی نداشته و همچنان نگرانی‌ها در خصوص قطع دائمی یا کاهش دسترسی اقشار مختلف به اینترنت، فارغ از اینکه اصولا کدام حزب یا جناح سهم بیشتری از صندلی‌های مجلس می‌برد، پابرجاست.
از سوی دیگر بررسی نظرات و دیدگاه‌های عمومی نشان می‌دهد باور و ذهنیت اکثریت ایرانی‌ها بر قطع دائمی یا محدودسازی حداکثری دسترسی به اینترنت است. به همین علت برخی کاربران و کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت، بدون توجه به تکذیب‌ها در حال برنامه‌ریزی و آمادگی برای انطباق با این اتفاق هستند.
برنامه‌ریزی‌هایی از انتقال سرورها به ایران گرفته تا مهاجرت کارکنان و تغییر شغل و جمع‌کردن برخی کسبوکارها.
روحانی: قطع اینترنت شایعه دشمن است
همانطور که در طول گزارش نیز ذکر شد حجم واکنش‌ها به رابطه تقویت شبکه ملی اطلاعات با احتمال انسداد اینترنت در کشور به حدی بالا بود و ادامه داشت که در آخرین لحظات تنظیم این گزارش، بار دیگر توضیحات رییس جمهوری را در پی داشت و او در حاشیه نشست روز چهارشنبه دولت اعلام کرد که قطع اینترنت شایعه دشمنان است.
حسن روحانی با تأکید بر اینکه مردم به شایعات نباید توجه داشته باشند، گفت: اگر اعلام کنیم که به دنبال تقویت شبکه ملی اطلاعات هستیم، دشمنان چنین تبلیغ می‌کنند که دولت قصد دارد اینترنت خارجی را قطع کند در حالی که اصلاً چنین نیست، بلکه قصد داریم در کنار اینترنت خارجی، شبکه ملی اطلاعات قوی و توانمند داشته باشیم تا مردم بتوانند از هر دو استفاده کنند.
روحانی با تأکید بر اینکه یکی از دستاوردهای دولت یازدهم و دوازدهم توسعه شبکه اطلاعات بوده است، گفت: در این دولت پهنای باند افزایش پیدا کرده و توسعه اینترنت، نسل‌های جدید و گوشی‌های هوشمند با گذشته قابل مقایسه نیست. امروز بسیاری از مشاغل و خدمات رفاهی مردم از طریق فضای مجازی انجام می‌شود.
رئیس جمهور با تأکید بر اینکه نباید هیچ چیزی از مردم مخفی بماند و باید هر کاری که انجام می‌شود، برای مردم توضیح داده شود، اظهار داشت: اگر مشکل تحریم داریم باید خیلی صریح ابعاد آن برای مردم شرح داده شود و دروغ نگوییم که همه چیز گل و بلبل است و باید واقعیت‌ها را هر آنچه است و هر چه درست است، به مردم بگوییم. (منبع:عصرارتباط)