جایگاه متوسط هوش مصنوعیِ ایران در رتبه‌بندی جهانی
عباس پورخصالیان - این یادداشت در مورد جدیدترین گزارش «بررسی فناوریِ برآیندۀ استنفورد»Stanford Emerging Technology Review (SETR) است. گزارشِ امسال (۲۰۲۵) با همکاری مؤسسه هوور و دانشکده مهندسی دانشگاه استنفورد تهیه شده است.
این گزارشِ جامع به بررسی ۱۰ فناوری برآینده (Emerging Technology) می‌پردازد. منظور از فناوری‌های برآینده، تکنولوژی‌هایی است که همچون خورشیدهایی طلوع کننده، فعلاً تنها سپیده دم فجرشان قابل رؤیت است و به مرور زمان هیبت عظیم خود را نمایان و نمایان‌تر خواهند کرد.
[در یادداشت‌های گذشته بارها توضیح داده‌ام که Emerging Technology را نباید «فناوری نوظهور» ترجمه کرد زیرا بسیاری از فناوری‌ها، «نوظهور» یعنی جدید هستند ولی آیندۀ رشدیابنده و درخشانی ندارند یعنی Emerging نیستند و لذا به زودی منسوخ می‌شوند و در موزه‌ها جای می‌گیرند، مثل فناوری ISDN یا Minitel و Teletel که پیشگامان WWW و اینترنت بودند: در سال‌های پایانی قرن بیستم آمدند و در نخستین سال‌های قرن بیست و یکم رفتند و اثری از خود بجا نگذاشتند جز در موزه‌ها یا در ویکی‌پیدیا که گنجینه و موزۀ دانش بشر است!]
برگردیم به گزارش «بررسی فناوریِ برآیندۀ استنفورد»! – این گزارش برای سیاستگذاران حوزه فناوری راهنمایی‌های مهمی درباره تأثیرات فناوری‌های «آینده دار» ارائه می‌دهد.
برای تهیۀ این گزارش نزدیک به ۱۰۰ کارشناس از چهل نهاد و مؤسسه تحقیقاتی دانشگاه استنفورد کار می‌کنند و به صورت تخصصی به جمع‌آوری اطلاعات موثق از وضعیت پیشرفت و بهبود فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، زیست‌فناوری، رباتیک، لیزر، رمزنگاری، نیمه‌هادی‌ها، انرژی پایدار و فناوری‌های فضایی می‌پردازند.
بخشی از گزارش فوق، مربوط به «شاخص هوش مصنوعی استنفورد» در سال ۲۰۲۵ است که هشتمین نسخه سالانه این گزارش محسوب می‌شود. این بخش از گزارش تحت نظر مؤسسه هوش مصنوعی انسان‌محور دانشگاه استنفورد (Stanford HAI) و با همکاری پژوهشگران برجسته از نهادهای دانشگاهی، صنعتی و دولتی بسیاری از کشورهای جهان تهیه شده است. این بخش از گزارش مذکور به طور خاص به «شاخص هوش مصنوعی استنفورد» می‌پردازد و بر روندهای توسعه و تأثیرات هوش مصنوعی تمرکز دارد و به همین لحاظ، یکی از منابع معتبر جهانی در این حوزه محسوب می‌شود.
• رتبۀ هوش مصنوعیِ جمهوری اسلامی‌ایران
در گزارش شاخص هوش مصنوعی دانشگاه استنفورد در سال ۲۰۲۵، جمهوری اسلامی ایران از نظر انتشار مقالات علمی‌در زمینۀ هوش مصنوعی جزو ۲۰ کشور برتر جهان است. این گزارش توان علمی ایران در حوزۀ هوش مصنوعی را تأیید می‌کند و نشان می‌دهد که ایران در این حوزه رتبۀ و جایگاه قابل توجهی را احراز کرده، اما در زمینه میزان سرمایه‌گذاری و شمار ثبت اختراعات هوش مصنوعی هنوز فاصله‌ای نسبتاً زیاد با کشورهای پیشرو دارد؛ به عبارت دیگر: جمهوری اسلامی ایران در رتبه ۷۲ از میان ۱۶۶ کشور قرار گرفته است. این رتبه نشان‌دهنده جایگاه متوسط ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۴ است و البته نسبت به سال ۲۰۲۲ یک رتبه بهبود یافته است.
• عملکرد بهتر، نسبت به سال‌های قبل!
گزارش شاخص هوش مصنوعی ۲۰۲۵ که وضعیت فعلی و روندهای آینده هوش مصنوعی در جهان را به صورت داده محور و تحلیلی ارائه می‌دهد، حاوی نکات بسیاری است که خلاصۀ آن به شرح زیر تقدیم می‌شود:
- این گزارش تصویری روشن از بلوغ سریع، مقرون به صرفه‌‌تر شدن و در دسترس‌‌تر شدن فناوری هوش مصنوعی در جهان را ترسیم می‌کند و نشان می‌دهد که فناوری هوش مصنوعی به سرعت در حال جهانی شدن است و در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشورها نفوذ کرده است.
- یکی از علل بلوغ سریع، مقرون به صرفه‌‌تر شدن و در دسترس‌‌تر شدن فناوری هوش مصنوعی در جهان، آزمون‌های پیچیده، چندرشته‌ای و چندبعدی است که روی مدل‌های هوش مصنوعی اجرا می‌شود.
[مانند آزمون MMMU یا Massive Multi-discipline Multimodal Understanding و آزمون تخصصی موسوم به Gradual-Level Google-Proof Q&A و آزمون مهندسی نرم افزار SWE-bench برای حل و رفع مسائل و مشکلات برنامه‌نویسی]
براساس گزارش مذکور، در اثر اجرای این آزمون‌ها، عملکرد مدل‌های هوش مصنوعی به طور کم‌سابقه‌ای افزایش یافته است؛ به‌طوری که در سال ۲۰۲۴، کاربران این مدل‌ها به ترتیب بهبودهایی معادل ۱۸.۸ درصد، ۴۸.۹ درصد و ۶۷.۳ درصد را نسبت به سال قبل تجربه کرده‌اند.
- در برخی موارد نیز، مدل‌های زبانی توانسته‌اند در برنامه‌نویسی رایانه‌ای حتی از انسان‌ها یعنی از Software developerها بهتر عمل کنند.
- علاوه بر پیشرفت‌های مذکور، بهبودهای دیگری نیز حاصل شده است؛ از آن جمله: هزینه اجرای مدل‌های پیشرفته طی دو سال گذشته بیش از ۲۸۰ برابر کاهش یافته است که ناشی از بهبود سخت‌افزار و ظهور مدل‌های کوچک‌تر و کارآمدترِ تراشه‌های هوش مصنوعی است.
- همچنین سرمایه‌گذاری‌ها در هوش مصنوعی رکورد زده و شرکت‌های بیشتری به طور گسترده در حال بکارگیری این فناوری هستند. شاهد مثال، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) است: در حالی که سازمان غذا و داروی آمریکا بیش از ۲۲۰ دستگاه پزشکی مبتنی بر هوش مصنوعی را در سال ۲۰۲۳ مورد بررسی و تأیید قرار داد، ۸ سال قبل یعنی در سال ۲۰۱۵ تنها ۶ دستگاه پزشکی مبتنی بر هوش مصنوعی، تأییدیه FDA را دریافت کرده بودند. همچنین خودران‌های بیشتری به صورت عملیاتی‌تر و ایمن‌تر از سالیان قبل، در حال حاضر در خیابان‌ها، دریاها و آسمان شهرها وارد شده‌اند.
- در ورای این تحولات، نقش کلیدی سیاستگذاری و حکمرانی در حوزۀ هوش مصنوعی نیز بارزتر شده است: گزارش مذکور بر نیاز به سیاست‌های فعال، چارچوب‌های ارزیابی مستمر و نظام‌های حکمرانی پیش‌نگر و داده‌محور تأکید دارد تا بهره‌برداری مؤثر و مسئولانه تری از هوش مصنوعی تضمین شود.
• رتبه‌بندی جهانی کشورها در حوزه هوش مصنوعی
اما در این گزارش ۳۶ کشور، با جایگاهی برتر از دیگران در حوزه هوش مصنوعی، براساس ۸ شاخص کلیدی [شاملِ تحقیق و توسعه (R&D)، اقتصاد، تنوع، افکار عمومی، مسئولیت‌پذیری، آموزش، سیاستگذاری و زیرساخت] شناسایی و رتبه‌بندی شده‌اند که در رأس این فهرست، آمریکا، چین، بریتانیا، هند و امارات به ترتیب پنج کشور برتر جهان از لحاظ شاخص هوش مصنوعی استنفورد هستند.
برقراری توازن رقابت بین آمریکا و چین نیز یکی از دستاورهای جالب توجه در بازار هوش مصنوعی است:
• در سال ۲۰۲۳ مدل‌های آمریکایی هوش مصنوعی در عملکرد نسبت به مدل‌های چینی برتری داشتند، اما در پایان سال ۲۰۲۴ این فاصله به طور قابل توجهی کاهش یافت و در این سال (۲۰۲۵) رقابت در حوزه هوش مصنوعی به شکل فشرده‌تری دنبال می‌شود.
• گسترش نقش هوش مصنوعی در علوم مختلف و بخصوص در پزشکی نیز قابل توجه است: این گزارش تحلیل‌های جدیدی درباره نقش روزافزون هوش مصنوعی در علوم پایه و پزشکی ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده نفوذ عمیق‌تر این فناوری در حوزه‌های تخصصی است.
خلاصه: این گزارش منبعی معتبر و به‌روز برای سیاستگذاران، مدیران، پژوهشگران و عموم علاقه‌مندان به حوزه هوش مصنوعی است که می‌خواهند تصویری جامع و واقعی از وضعیت و روندهای این فناوری در سال ۲۰۲۵ داشته باشند و استراتژی توسعۀ هوش مصنوعی مورد نظر خود را بازنگری و به هنگام کنند.
• سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به تفکیک کشورها
در گزارش مورد بحث، بر اساس داده‌های منتشرشده توسط Visual Capitalist در تاریخ ۱۷ آوریل ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) به‌عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی (GDP) در کشورهای عضو OECD و سایر اقتصادهای کلیدی بررسی شده است. این تحلیل نقش نوآوری فناورانه و سرمایه‌گذاری در R&D را در رشد اقتصادی و رقابت‌پذیری جهانی برجسته می‌سازد.
یافته‌های کلیدی گزارش مذکور عبارتند از داده‌های زیر:
میانگین جهانی سرمایه‌گذاری:
کشورهای OECD به‌طور متوسط ۲.۷ درصد از GDP خود را در سال ۲۰۲۳ به R&D اختصاص داده‌اند که معادل ۱.۹ تریلیون دلار است.
این سرمایه‌گذاری نشان‌دهنده تمرکز جهانی بر نوآوری در مواجهه با پیشرفت‌های سریع فناوری هوش مصنوعی است.
• سرآمدان سرمایه‌گذاری R&D در فناوری‌های برآینده
اسرائیل: با ۵.۶ درصد )از ۲۸.۳ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی خود)، بالاترین میزان سرمایه‌گذاری در R&D را دارد که ۹۲ درصد آن توسط بخش خصوصی تأمین می‌شود. اسرائیل همچنین به دلیل تعداد بالای استارتاپ‌های فناوری در رتبه برتر جهانی قرار دارد.
کره جنوبی، تایوان و سوئد: این کشورها نیز با تخصیص درصد بالایی از تولید ناخالص داخلی خود به R&D، در میان پیشگامان قرار دارند. تایوان با ۵۹.۹ میلیارد دلار (عمدتاً در بخش نیمه‌هادی‌ها) در رتبه هشتم در میان کشورهای OECD قرار دارد.
چین: با سرمایه‌گذاری ۷۲۳ میلیارد دلار (دومین در جهان)، از سال ۲۰۰۰ شاهد رشد ۱۸ برابری در هزینه‌های R&D بوده و سهم آن از هزینه‌های جهانی R&D از ۴ درصد به ۲۶ درصد افزایش یافته است.
• روندهای منطقه‌ای:
آسیا (به‌ویژه تایوان و کره جنوبی) به دلیل سرمایه‌گذاری قوی در فناوری‌های پیشرفته مانند نیمه‌هادی‌ها، رشد قابل‌توجهی را نشان می‌دهد.
اروپا (سوئد و دیگران) بر نوآوری متمرکز بر پایداری و فناوری‌های سبز تأکید دارد.
ایالات متحده و چین به دلیل حجم بالای سرمایه‌گذاری مطلق، همچنان بازیگران اصلی هستند، اما میزان درصد سرمایه‌گذاری از تولید ناخالص داخلی در R&D در مقایسه با کشورهایی مانند اسرائیل کمتر است.
• چشم‌انداز بخش خصوصی:
سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، نقش مهمی در تحقیق و توسعه روی فناوری‌های برآینده ایفا می‌کند، به‌ویژه در کشورهایی مانند اسرائیل و تایوان، جایی که شرکت‌های خصوصی محرک اصلی نوآوری هستند.
کاهش رشد سرمایه‌گذاری در برخی مناطق (مانند تایوان با رشد ۳.۷ درصد در سال ۲۰۲۳ در مقایسه با میانگین ۸.۸ درصد در پنج سال گذشته) نشان‌دهنده چالش‌های احتمالی در حفظ شتاب است.
• علل عقب ماندگی کشورهای در حال توسعه
در گزارش شاخص هوش مصنوعی دانشگاه استنفورد، به طور مستقیم علت عقب ماندگی برخی کشورهای در حال توسعه ذکر نشده است، اما نکات مرتبطی درباره نابرابری در دسترسی به فناوری هوش مصنوعی و تأثیر آن بر کشورهای مختلف مطرح شده است. این گزارش‌ها و تحلیل‌ها نشان می‌دهند که دسترسی به زیرساخت‌ها، سرمایه‌گذاری و استراتژی‌های هوش مصنوعی در کشورهای در حال توسعه بسیار محدودتر از کشورهای توسعه‌یافته است و این موضوع می‌تواند باعث افزایش گسل اقتصادی و عقب ماندگی بازهم بیشتر این کشورها شود.
گزارش‌های مرتبط به این نکته اشاره دارند که کشورهای در حال توسعه کمتر دارای استراتژی‌های هوش مصنوعی هستند و به همین دلیل سرمایه‌گذاری‌های آنها در این حوزه بسیار کم است؛ به عنوان مثال، چین و هند به عنوان دو کشور در حال توسعه موفق در سرمایه‌گذاری هوش مصنوعی معرفی شده‌اند، اما سایر کشورهای در حال توسعه، دسترسی محدودتری به فناوری و زیرساخت‌های هوش مصنوعی دارند. همچنین، این گزارش‌ها تأکید دارند که نبود زیرساخت‌های مناسب، داده‌ها و مهارت‌های لازم در کشورهای در حال توسعه، از جمله موانع اصلی بهره‌مندی کامل این کشورها از مزایای هوش مصنوعی است. (منبع:عصرارتباط)