حجم منصفانه یا رانت و سانسور
مهدی قربانی - در یک‌سال اخیر نرخ اینترنت دچار تغییرات زیادی شده است. پس از اتفاقات فراوان، چندی پیش جزییات تعرفه‌های اینترنت غیرحجمی (نامحدود) اعلام شد که به این ترتیب نرخ‌گذاری بابت ترافیک بین‌الملل دوبرابر هزینه کسر می‌شود.
عدم شفافیت در ارایه نرخ‌ها
اولین موضوع این است که جدول‌های ارایه‌شده توسط شرکت‌ها، همگی بر اساس ترافیک داخلی هستند، نه ترافیک اصلی! به‌عنوان مثال، کاربر با خرید طرح ۳۲۰ گیگابایتی با سرعت ۱۶ مگابیت، تصور این را دارد که ۳۲۰ گیگابایت حجم در اختیارش قرار خواهد گرفت؛ درحالی‌که این حجم بر اساس ترافیک داخلی و با نرخ ۱ به ۲ ارایه شده است، به این معنا که فقط نصف ترافیک درج‌شده در جدول تعرفه شرکت‌ها، مربوط به اینترنت بین‌الملل می‌شود.
مساله این است که وقتی مصرف اصلی کاربران، اینترنت بین‌الملل است، چرا جدول‌های ارایه‌شده توسط شرکت‌ها به‌جای ارایه مستقیم حجم اصلی، ترافیک را بر اساس سقف داخلی و با اعداد گمراه‌کننده چندبرابری اعلام می‌کنند؟ این کار چه بر اساس قانون وزارت ارتباطات باشد و چه بر اساس تصمیم خود شرکت‌ها، در هر دو صورت ناخواسته باعث فریب خوردن عده زیادی از کاربران خواهد شد؛ چراکه قشر عام که تخصص خاصی در این زمینه ندارد و تنها به دیدن جدول بسنده میکند و با تصور خرید ترافیک اعلام‌شده سرویس را سفارش می‌دهد. اما در عمل نصف، یک‌سوم یا حتی یک‌چهارم اعداد درج‌شده در اختیارشان قرار خواهد گرفت! بهتر نبود که به‌صورت کاملا شفاف از حجم بین‌الملل در جدول‌ها استفاده می‌شد و در عوض نحوه کسر ترافیک داخلی با نرخ نیم‌بها، یک‌سوم یا یک‌چهارم عنوان می‌شد؟
کمبود محتوای داخلی با وجود تلاش‌ها
ترافیک بین‌الملل یعنی تمامی اپلیکیشن‌ها و سایت‌های خارج از ایران مانند اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، یوتیوب، فیس‌بوک، گوگل، اپ‌استور، پلی‌استور، ساندکلاد، اسپاتیفای و تقریبا هرآنچه در دنیای اینترنت به آن نیاز پیدا خواهید کرد و البته که تمام مواردی که با فیلترشکن‌ها به آن دسترسی دارید.
در مقابل ترافیک داخلی به سایت بانک‌ها، خبرگزاری‌ها و موارد مشابه خلاصه می‌شود. بر اساس آخرین آمار اندکی بیش از هزار سایت داخلی و منتخب وزارت ارتباطات، مشمول ترافیک داخلی محسوب شده و بقیه سایت‌های داخلی نیز به بهانه‌ها و توجیهات مختلف همچنان دلاری برای کاربران محاسبه می‌شود.
با توجه به عمده استفاده کاربران از سایت‌ها و اپ‌های خارجی مانند گوگل، واتس‌اپ، تلگرام، اینستاگرام، ویکی‌پدیا، لینکدین، یوتیوب، فیس‌بوک، گیت‌هاب و غیره، آیا نمونه‌های داخلی با کیفیت مشابه در کشور داریم که جایگزین موارد پراستفاده شود تا ترافیک مصرفی کاربران دوبرابر محاسبه نشود؟ آیا سایت‌های پربازدید در ایران همگی روی سرورهای داخلی هستند؟ آیا سایت‌های پربازدید جزو سایت‌های منتخب ترافیک نیم‌بها یا رایگان هستند؟
دخالت دولت در نیاز کاربران
دولت وظیفه قیمت‌گذاری و کنترل قیمت را ندارد بلکه باید با گذاشتن قوانین و سیاست‌های تجارتی و رقابتی باعث ایجاد رقابت عادلانه در بازار و کیفیت و خدمات و قیمت‌ها شود.
چرا دولت روی ترافیک داخلی اصرار دارد؟ اینترنت را به چه دلیل باید تفکیک کرد؟ هرکس آن‌طور که دوست دارد مصرف کند. بیشتر اینترنت مردم صرف شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها می‌شود ولی اینترنت فقط این نیست، پژوهشگران، محققان و گیمرها چگونه نیاز خود را مرتفع سازند؟!
کاهش سرعت دانلود
مورد دیگری که باعث ابهام کاربران شده، سرعت دانلود در سرویس‌های ارایه‌شده است. تا قبل از تعرفه‌های غیرحجمی، بیشتر شرکت‌ها پهنای باند سرویس‌ها را به‌عنوان یک طرح تشویقی تا میزان کشش خط کاربر باز گذاشته بودند که البته این موضوع همیشه صادق نبود. شرکت‌های اینترنتی برای کنترل، به‌خصوص در ساعات دانلود شبانه، پهنای باند کاربران را به میزان پهنای باندی که کاربر خریداری کرده بود، کاهش می‌دانند اما در تعرفه‌های غیرحجمی، تمامی شرکت‌ها این طرح تشویقی را حذف کردند که در نتیجه، سرعت دانلود در سرویس‌های غیرحجمی برای شماری از کاربران با قبل کاهش داشته است.
سانسور غیرمستقیم
با تمام محدودیت‌های اعمال‌شده در اینترنت، به‌اصطلاح منصفانه شاهد سانسور غیرمستقیم با اعمال فشار حجم و تعرفه به کاربران هستیم. تعرفه‌های جدید اینترنت می‌تواند به شکل یک مکانیزم سانسور عمل کند. این حجم محدود ماهیانه قرار است میان ترافیک داخلی و ترافیک خارجی تقسیم شود. یعنی مثلا اگر شما ایکس تومان پول در ماه دادید، حق دارید آ گیگ ترافیک سایت‌های تایید‌شده را استفاده کنید. به عقیده اعضای کمیسیون تنظیم مقررات، اگر از سایت‌های مورد تاییدشان استفاده کردید، هزینه مصرفی برای کاربر نیم‌بها محاسبه می‌شود ولی اگر سراغ سایت‌ها یا اپ‌های تایید‌نشده بروید، باید دوبرابر ترافیک از شما کسر شود.
مفهوم این رفتار به‌صورت ساده این‌گونه تعبیر می‌شود: وقتی کاربران شروع به استفاده از اینترنت جهانی کنند، ترافیک اینترنت آنها دوبرابر محاسبه شده و سریع‌تر به اتمام می‌رسد. در نتیجه کاربران برای حفظ ترافیک خود، ظاهرا مجبور به استفاده از سایت‌های مورد تاییدشان می‌شوند.
این در حالی است که برخی سایت‌های پربازدید داخلی همچنان در فهرست تاییدشدگان و برخورداران از رانت تخفیفی نیستند، نتیجه این روند کاملا مشخص است. از سویی سرعت اتمام اینترنت کاربران و از سوی دیگر اعمال ترافیک نیم‌بها و رایگان برای محتوا و سایت‌هایی که ممکن است انتخاب این فهرست بر حسب سلیقه و بر خلاف دسترسی آزاد به اطلاعات باشد.
محتوای داخلی در مقابل محتوای بین‌الملل
اگر بخواهیم از زبان آمار به این موضوع توجه کنیم و تمامی سایت‌های ایرانی با پسوند ir را مشمول ترافیک داخلی بدانیم، نگاهی به آمار سایت webhosting نشان می‌دهد تعداد کل دامنه‌های ثبت‌شده در جهان تا ۱۲ فوریه سال 2016، ۱۶۳ میلیون و ۹۱۷ هزار و ۶۰۵ مورد است. بنابر آخرین آمار مربوط به ایران که در این سایت آمده کل دامنه‌های ثبت‌شده در ایران ۱۱۳هزار و ۴۳۹ مورد بود که ایران را در رتبه ۴۰ قرار می‌دهد. به‌عبارت دیگر، تعداد دامنه‌های ثبت‌شده ایران کمتر از یک درصد است.
در این رده‌بندی آمریکا با ۱۰۴میلیون و ۴۶۱ هزار و ۶۷۱ مورد، آلمان ۷ میلیون و ۸۱۱ هزار و ۷۴ و چین ۴ میلیون و ۹۱ هزار و ۷۹۴ در صدر جدول کشورهای با بیشترین دامنه قرار دارند. آمار سایت w۳techs نیز حاکی از آن است که بیشترین دامنه با سهم ۶/ ۴۶ درصدی به com. تعلق دارد و همچنین سایت‌ها با دامنه ایران (ir.)1/1 درصد از کل سایت‌ها را تشکیل می‌دهد.
البته سایت‌های ایرانی با دامنه‌های دیگر مانند net. و org. و com. در نظر گرفته نشده‌اند و در نتیجه درصد کل سایت‌های ایرانی از مقدار ۱/۱ درصد بیشتر است. آمار نقل‌شده از سایت alexa نشان می‌دهد که ۴/ ۸۴ درصد سایت‌های مورد استفاده به زبان فارسی، ۴/ ۱۵درصد به زبان انگلیسی است.
به این ترتیب ملاحظه می‌شود در بهترین حالت کمتر از 2 درصد از محتوای اینترنت با ترافیک داخلی محاسبه می‌شود و کاربر یا بایستی قید دوبرابر بودن ترافیک بین‌الملل را زده و به محتوای مورد نظر خود دست یابد یا بایستی بعد از اتمام ترافیک منتظر سپری شدن ترافیک خود با سرعت اعصاب‌خردکن بماند!
وجود مشکلات فنی
یکی دیگر از ضعف‌های اصلی شیوه اجرای طرح تفکیک اینترنت به مسایل فنی آن مربوط می‌شود. باتوجه به اینکه وظیفه ثبت IP بر عهده صاحبان سایت‌ها گذاشته شده و با توجه به نظر برخی کارشناسان فنی مبنی بر داینامیک بودن برخیIPهای سایت‌ها، در هربار ورود کاربران به سایت این احتمال وجود دارد که با IP متفاوتی از آنچه در رگولاتوری ثبت‌شده فرد وارد سایت داخلی شود که در این صورت ترافیک داخلی نخواهد بود و به قیمت اینترنت بین‌الملل محاسبه می‌شود.
کاربران نظارت کنند
در شروع این طرح، وزارت ارتباطات خود راسا فهرستی از سایت‌های منتخب را ارایه کرد. سایت‌هایی که وزارت ارتباطات آنها را داخلی ارزیابی می‌کرد، با تعرفه نصف در اختیار کاربران قرار می‌گرفتند و حتی با توافق‌های صورت‌گرفته میان برخی اپراتورها این هزینه‌ها حتی تا صفر نیز کاهش پیدا کرد.
به این ترتیب طبیعی است که مشترک ترجیح دهد به سایت‌هایی مراجعه کند که بابت آنها هزینه کمتری داده و یا بارگذاری صفحات آنها رایگان باشد.
پس از اعتراض مدیران برخی از سایت‌های داخلی در مقابل فهرست وزارت ارتباطات، این اشکال که نوعی بی‌عدالتی محسوب می‌شد، پذیرفته و اعلام شد تمامی تولیدکنندگان محتوای داخلی که محصولات آنها در داخل کشور میزبانی می‌شود می‌توانند با مراجعه به پورتال سازمان فناوری اطلاعات ایران دامنه و آدرس عددی (IP) خود را ثبت کنند.
همچنین تاکید شد که مشترکان خدمات اینترنت پرسرعت ثابت درصورت بروز تخلف یا وجود مشکل در دریافت سرویس می‌توانند شکایت خود را در سامانه ۱۹۵ ثبت کرده و پاسخگویی به آن را پیگیری کنند.
به عبارت دیگر، از یک‌سو صاحبان سایت‌ها می‌بایست خود آدرس آی‌پی سایتشان را ثبت کنند و از سوی دیگر اعلام تخلف شرکت‌های اینترنتی هم بر عهده کاربران است. به این ترتیب اجرای این طرح هم به شکل نصفه و نیمه بر دوش صاحبان سایت‌ها و کاربران اینترنت ایران گذاشته شده است؛ همانند طرح‌هایی چون ساماندهی پیامک‌های تبلیغاتی، ارزش افزوده و طرح رجیستری.