ITanalyze

عباس پورخصالیان - داده‌شناسی لایحه بودجه، امکان یافتارشناسی بودجه (Budgeting heuristics) به معنایِ: کشف مدل بودجه‌ریزی، استنتاج الگو‌های مصرف (Consumption patterns) و تجزیه و تحلیل بودجه را که مجموعه‌ای متشکل از داده (Data) و فراداده‌های (Metadata) مالی است، فراهم می‌آورد.

داده‌های بودجه‌ای اعداد و ارقام مالی‌اند که محتوا و موضوع اصلی لایحه را تشکیل می‌دهند؛ از قبیلِ: اعتبارات ردیف‌های متفرقه یا اعتبارات برنامه‌ای که به میلیون ریال یا به تومان بیان می‌شوند. برای مثال: «جمع منابع لایحه بودجه سال 97: یک میلیون و ۱۹۴ هزار میلیارد تومان و بودجه عمومی حکومت در سال 97، بالغ بر ۴۲۴ هزار میلیارد تومان است».

 اما فراداده‌های بودجه‌ای، داده‌هایی ساختاری هستند که داده‌های مالی لایحه بودجه را در بر گرفته، در درون خود، پوشش می‌دهند یا به توصیف الگو، منابع و مصارف بودجه می‌پردازند. برای مثال:

جدول متن حاضر که ساختار درآمدهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به علاوه سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه آن را در لایحه بودجه سالانه نشان می‌دهد، حاوی فراداده‌های بودجه‌ای است.                                                                 

به عبارت دیگر: مجموعه لایحه بودجه حاوی جمع کل درآمدهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به صورت صریح نیست! ریز ارقام و اطلاعات مربوط در هر زمینه، در لابه لای صفحات و جداول پی.دی.اِف لایحه پنهان است و چشم و حوصله فراوان می‌طلبد تا مثلاٌ: جمع کل درامدهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به دست آید. به همین دلیل، باید منتظر نتیجه بررسی‌ها (فرضاً از سوی دفتر ارتباطات و فناوری‌های نوین در مرکز پژوهش‌های مجلس) ماند تا معلوم شود: تدوین‌کنندگان لایحه بودجه 97، جمع کل درامدهای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال آتی را چقدر پیش بینی کرده‌اند؟

در صورتیکه با برخورداری ابزارهای نوین فاوا به علاوه دانش داده‌شناسی مدرن می‌شد از این همه اتلاف وقت و هزینه پیش‌گیری کرد و به اعتماد، ایقان و دقت و کیفیت بالایی در فرایند بودجه‌ریزی، از بدو تدوین تا تصویب و اجرا، رسید.

اهمیت داده‌شناسی بودجه

فعالیت قانونی نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای تبدیل لایحه بودجه به قانون بودجه، تنها به بررسی و تصویب داده‌های مالی (ریالی) لایحه بودجه خلاصه نمی‌شود و عمدتاً بررسی، اصلاح و تصویب فراداده‌ها (مانند ساختارِ) لایحه بودجه را نیز شامل می‌شود.

این یادداشت، درامدی است ابتدایی بر داده‌شناسی بودجه.

داده‌شناسی بودجه، اصطلاح و ایده‌ای ست که فکر می‌کنم، پس از طرح مباحثی کلی در مورد داده‌شناسی در یادداشت‌های پیشینم، باید جدی گرفته شود تا امکان استفاده از برنامه‌های کاربردی برای هوشمندسازی بودجه‌ریزی و مدیریت اکوسیستم داده‌های بودجه فراهم شود. برخی از امورِ پیش پا افتاده و فناوری‌های مربوط در مدیریت اکوسیستم داده‌های بودجه عبارتند از موارد زیر:

             داده‌برگیری بودجه‌ای (Budget data acquisition)؛

             گردآوری داده‌های بودجه‌ای (Budget data collection)؛

             برنامه‌ریزی داده‌های بودجه (Budget data planning)؛

             تحلیل داده‌های بودجه (Budget data analysis)؛

             محاسبه داده‌های بودجه (Budget data calculation)؛

             داده‌کاوی بودجه (Budget data mining)، و

             دیداری‌سازی داده‌های بودجه (Budget data visualization )

دلیل من برای پیش کشیدن مبحثی زیر عنوانِ: "داده‌شناسی بودجه" این است که ماده خام بودجه‌های سالانه به صورت پی.دی.اِف. در فضای سایبری منتشر می‌شود، ولی دانشگاهیان ما در موارد زیر هنوز کاری علمی انجام نداده‌اند:

             چرا ماده خام بودجه‌های سالانه که باید از سوی صدها پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس، ده‌ها روزنامه‌نگار و کارشناس اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد، به صورت پی.دی.اِف. منتشر می‌شود؟ قالب پی.دی.اِف.، بسته (closed data) است و باز (open data) نیست. نخستین ضرورت داده‌شناسی لایحه بودجه، openness و باز بودن قالب متن لایحه است.

             چه مسائل حقوقی یی برای انتشار عمومی داده‌های بودجه‌ای (Budget data commons) از طریق ذخیره‌سازی داده‌های بودجه (Budget data storage)، مطرح اند؟ و چگونه باید مورد حل و فصل قرار گیرند؟

             برنامه‌های مکانیزاسیون فعالیت‌های مربوط به بودجه باید دارای چه ویژگی‌های بومی باشند؟ 

             ارائه دسترسی عمومی به داده‌های بودجه (Budget data access) به منظور تسهیم این داده‌ها (Budget data share ) دارای چه گزینه‌هایی است؟

             ایجاد پایگاه داده‌های بودجه و مدیریت آن (Budget database management) نیاز به چه زیرساخت‌هایی دارد؟

             استفاده از فناوری زنجیره بستک (Bloch chain technology) و اَبرِ داده‌های بودجه (Budget data cloud) چه مزیت‌های نسبی در بر دارد؟ و

             بهره‌برداری از بزرگ‌داده‌های بودجه (Budget big data) نیاز به چه تسهیلات و مهارت‌ها دارد؟

فرایند کنونی تصویب لایحه بودجه سال 97 در کشور

ماده خام لایحه بودجه سال 97 روز یکشنبه 19 آذر 96 در فضای سایبری منتشر شد.

طبق آیین‌نامه مجلس شورای اسلامی، دولت مکلف است: پیش از  15 آذر هر سال، لایحه بودجه سال آینده کل کشور را به مجلس شورای اسلامی رسماً ارائه کند. اما پنج هفته پیش، در روز چهاردهم  آبان ۱۳۹۶، اعلام شد: چون روز چهارشنبه 15 آذر 97 تعطیل رسمی و ولادت پیامبر(ص) و امام صادق(ع) است، طی توافقی میان مجلس و قوه مجریه قرار شد تا لایحه بودجه سال 97 در اولین یکشنبه پس از تعطیلات به مجلس ارائه شود که چنین هم شد.

پس از ابلاغ بودجه از سوی دولت به مجلس، لایحه بودجه به "کمیسیون برنامه بودجه و محاسبات" به‌عنوان کمیسیون تخصصی، ارجاع می‌شود. سپس کمیسیون‌های مختلف مجلس، هریک با همکاری "اتاق‌های فکر" مربوط به خود در معاونت‌ها و دفاتر تخصصیِ مرکز پژوهش‌های مجلس، به مطالعه و اظهار نظر در مورد جزئیات لایحه می‌پردازند.

نتایج حاصل از مطالعات و بررسی‌های بخشی و فرابخشی لایحه بودجه سال 97 از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس کتباً به کمیسیون‌ها ارائه و همزمان در فضای سایبری منتشر می‌شوند. ماحصل مصوبات هر کمیسیون نیز به کمیسیون تلفیق بودجه ارائه می‌شود.  پس از آن نمایندگان نیز 10 روز مهلت دارند تا نظرات خود را درباره بودجه اعلام کنند.

متن کامل لایحه بودجه سال 1397 کل کشور شامل مجموعه زیر است:

             ماده واحده و جداول کلان منابع و مصارف بودجه

             پیوست شماره یک : اعتبار طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای

             پیوست شماره دو : درآمدها و واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی

             پیوست شماره سه : بودجه شرکت‌های دولتی، بانک‌ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت

             پیوست شماره چهار (بخش اول) : اعتبارات هزینه‌ای دستگاه‌های اجرایی برحسب برنامه، فعالیت و بهای تمام شده (دستگاه‌های مشمول بند (پ) ماده ( 7) قانون برنامه ششم- بودجه‌ریزی مبتنی بر عملکرد)

             پیوست شماره چهار (بخش دوم): اعتبارات هزینه‌ای دستگاههای اجرایی برحسب برنامه، فعالیت و هزینه واحد (سایر دستگاه‌های اجرایی)

اکنون دهه‌ها ست که این مجموعه نسبتاً بزرگ از داده‌ها و فراداده‌های مالی با template و پیشنویسی از قبل آماده به قدر سنتی تهیه می‌شود که باید گفت: حاوی ساختار و داده‌هایی اقتضایی و غیر متقن است.

کوتاه سخن: بودجه سالانه کشور، مهم‌ترین سند مالی حکومت و مادر برنامه‌های توسعه کشور است. پس هم فرایند تولید آن و هم پروسه بررسی و کنترل آن باید علمی، هوشمند و مبتنی بر اصول داده‌شناسی مدرن تهیه و اجرا شود.