در مرکز تحقیقات مخابرات چه می گذرد(بخش دوم)
بزرگراه فناوری - بخش دوم- هفته گذشته و به‌دنبال تماس‌های مکرر هفته‌نامه با روابط عمومی مرکز تحقیقات مخابرات ایران به‌منظور مصاحبه با ریاست مرکز از سویی و عدم دریافت پاسخ مناسب از طرف مسؤولان این نهاد از سویی دیگر، گزارشی با عنوان "فقط با نشریات پرتیراژ مصاحبه می‌کنیم" در هفته‌نامه به چاپ رسید. پیرو درج این مطلب که به بررسی عملکرد بسته مرکز تحقیقات مخابرات پرداخته، تماس‌هایی از سوی برخی از خوانندگان و ارایه اطلاعات آن‌ها در همین زمینه با نشریه برقرار شد.
عملکرد مبهم و پیچیدگی‌های موجود در زمینه طرح‌ها و پروژههای این نهاد ما را بر آن داشت تا طبق قول قبلی از شماره پیش‌رو بخشی از هفته‌نامه را به بررسی عملکرد جزیره‌ای این مرکز که یکی از زیرمجموعه‌های وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است اختصاص دهیم.
جا دارد در ابتدای سلسله گزارش‌های درج شده از کلیه عزیزانی که با تماس و یا ارایه نقطه‌نظرات در سایت هفته‌نامه اطلاعات خود پیرامون عملکرد این نهاد را در اختیار ما قرار داده‌اند تشکر کنیم.
خاستگاه قانونی مرکز تحقیقات مخابرات
در سال 1349 به‌منظور توسعه اقتصادی بین دولت ایران و ژاپن موافقت‌نامه‌ای به امضا رسید که در آن دو دولت به‌منظور تاسیس یک مرکز تحقیقات ارتباطی در دانشگاه تهران به نام مرکز تحقیقاتی ارتباطی ایران همکاری خود را آغاز کرده و بدین ترتیب مرکز تحقیقات مخابرات ایران تاسیس شد.
در فصل اول اساس‌نامه این مرکز عنوان شد که مرکز تحقیقات مخابراتی دارای شخصیت حقوقی است و به‌صورت سازمانی مشترک زیر نظر دانشگاه تهران و وزارت عریض و طویل‌نام پست و تلگراف و تلفن انجام وظیفه خواهد کرد. از جمله فعالیت‌های این مرکز در آن زمان تحقیقات علمی و عملی دانشگاهی شامل انجام کاوش‌های نظری، عملی و فنی در زمینه مخابرات، آموزش مهندسان ایرانی و افزایش توانایی پژوهشگران، تربیت مغزهای مخترع و مبدع، جمع‌آوری اطلاعات و آمار و تجزیه و تحلیل آن‌ها، تنظیم مقررات و استانداردها در زمینه‌های مختلف مخابراتی کشور بوده است.
پس از انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1358 با موافقت در جلسه کمیسیون شماره 3 شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، اداره امور این مرکز به وزارت پست و تلگراف و تلفن واگذار شد. با تعیین رییس و کارمندان این مجموعه توسط وزارتخانه، یکنواخت شدن مدیریت و نیز تقویت انگیزه‌های خودکفایی، توسعه مرکز مدنظر قرار گرفت، انجام تحقیقات بنیادی و کاربردی در زمینه‌های مخابراتی گسترش یافت و مرکز به‌عنوان کانون اصلی تحقیقات مخابراتی کشور شناخته شد.
پس از آن با ایجاد تغییراتی در اساس‌نامه مرکز و با تایید وزارت فرهنگ و آموزش عالی ساختار مرکز به‌صورت پژوهشگاه تغییر یافت و اهم وظایف و اختیارات آن به شرح ذیل اعلام شد:
شناسایی فناوری اطلاعات و کاربردهای آن و کسب دانش مورد نیاز، تدوین و اجرای طرح‌های تحقیقاتی در چارچوب اهداف مرکز جهت افزایش توان ملی در امر مخابرات، حضور در مجامع علمی و پژوهشی، سازمان‌ها و نمایشگاه‌های تخصصی داخلی و خارجی جهت تبادل و کسب تجربیات جدید، ایجاد زمینه‌های مناسب جهت ارتقای سطح علمی کارمندان و تامین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز، ایجاد ارتباط متقابل با مراکز و موسسات آموزشی، پژوهشی و صنعتی و نشر تجربیات حاصل از مطالعات، پژوهش‌ها و آموزش‌های مرکز.
و اما...
اما همان‌طور که پیش از این نیز ذکر شد، عملکرد جزیره‌ای مرکز تحقیقات و پیشینه تاریخی آن از سویی و عدم اطلاع‌رسانی این نهاد از سویی دیگر نشان از نوعی پیچیدگی در ساختار و رفتار این مرکز پژوهشی وابسته و زیرمجموعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دارد. مرکزی که سالانه بالغ بر500 میلیارد ریال بودجه برای انجام طرح‌های تحقیقاتی در اختیار داشته و شنیده می‌شود که این مبلغ تا هزار میلیارد ریال نیز قابل افزایش است.
صرف این بودجه در مرکز تحقیقات مخابرات به‌منظور توسعه، افزایش توان علمی و عملی زیرساخت‌های مخابراتی و تربیت نیروی انسانی لازم درحالی صورت می‌پذیرد که چندی پیش کمال محامدپور، معاون آموزش، پژوهش و امور بین‌الملل وزارت ارتباطات نیز در گفت‌وگویی از اختصاص بودجه‌ای 450 میلیارد ریالی طی سال جاری در بخش پژوهش این وزارتخانه خبر داده بود. صرف این‌گونه بودجه‌های موازی آن هم در زیرمجموعه‌های یک وزارتخانه از جمله موارد تامل‌برانگیز در عملکرد مرکز تحقیقات مخابرات به‌شمار می‌آید که این مهم تاییدی بر عدم هماهنگی و موازی‌کاری این مرکز با مجموعه وزارت ارتباطات محسوب می‌شود البته بد نیست وزیر ارتباطات شخصا بررسی مواردی از این دست را در دستور کار خویش قرار دهد، اگرچه ریشه تزریق کلیه بودجه‌های موازی در دستگاه‌های مختلف، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور است که با توجه به عیان بودن موازی‌کاری‌هایی از این‌دست، جا دارد این سازمان در تصویب بودجه سال‌های آتی مرکز تحقیقات مخابرات به‌سرعت تجدید نظر کرده و نسبت به کاهش و هدفمند کردن آن اقدامات لازم را به‌عمل آورد.
علاوه بر شرح وظایف اشاره شده، عمیدیان، رییس مرکز تحقیقات مخابرات نیز چندی پیش در گفت‌وگویی با نشریه مورد نظر خود و براساس سند چشم‌انداز 20 ساله کشور در برنامه چهارم توسعه، مهم‌ترین وظایف مرکز تحقیقات مخابرات را حول سه محور اصلی بومی‌سازی و ایجاد فناوری‌های جدید، هدایت فناوری‌ها در قالب مشاور مادر ICT و تعریف و تبیین استانداردها و تایید نمونه‌ها در بخش ICT عنوان کرده و اولویت در تصویب پروژههای موجود در این مرکز را پس از بحث کاربردی بودن پروژه، توسعه‌ای و بنیادی بودن آن ذکر کرده است.
این درحالی است که به گفته منابع آگاه طولانی بودن پروسه تصویب و اجرای پروژه‌ها از سویی و موازی‌کاری و اجرای پروژه‌ها در خارج از زمان مقرر، کاربردی، توسعه‌ای و بنیادی بودن را از پروژههای به سرانجام رسیده گرفته است.
پروسه طولانی تصویب و انصراف مجریان
علی‌رغم اعلام پروژههای جدید مرکز تحقیقات در سال 85 از سویی و تعیین تاریخ 31 مردادماه برای ارایه پیشنهادات از سویی دیگر، شنیده‌ها حکایت از آن دارد که تاکنون استقبال قابل توجهی از پروژههای اعلام شده صورت نگرفته است، در این خصوص شاید تمدید زمان ارایه پیشنهادات تا پایان شهریورماه و صرف هزینه برای تبلیغات تلویزیونی به‌صورت زیرنویس آن هم در لحظه پخش سریال‌های پرمخاطب اجتماعی! را بتوان گواه بر این شنیده‌ها دانست. این درحالی است که مرکز تحقیقات مخابرات تاکنون نه در اعلام پروژههای خود و نه از سرانجام آن‌ها هیچ‌گونه اطلاع‌رسانی در رسانه‌های دیداری و نوشتاری مرتبط با حوزه فناوری اطلاعات نداشته است.
بررسی مستندات موجود که بعضا برخی از آن‌ها نیز از طریق سایت اینترنتی این مرکز منتشر شده بیانگر آن است که بسیاری از طرح‌ها و پروژههای ارایه شده از زمان تحویل تا مرحله تصویب برای اجرا پروسه‌ای پردردسر و زمان‌بر را طی می‌کند.
براساس چارت زمانی مرکز تحقیقات مخابرات که روی سایت اینترنتی این مرکز نیز منتشر شده است، فرآیند برون‌سپاری پروژه‌ها یعنی دریافت، بررسی، ارزیابی و تصویب پیشنهادات دریافتی، در بدبینانه‌ترین حالت به 150 روز زمان نیاز دارد!
این زمان صرف دریافت پیشنهاد و انجام امور مربوطه در دفتر برنامه‌ریزی، دریافت پیشنهاد توسط پژوهشکده مربوطه، دریافت نظر پژوهشکده و نتایج ارزیابی مدیریت تحقیق توسط حوزه معاونت پژوهشی، برگزاری شورای پژوهشی مرکز و اتخاذ تصمیم نهایی، برگشت جهت انجام اصلاحات و طرح مجدد در شورای پژوهشی، اعلام نظر کتبی شورای پژوهشی به پیشنهاددهندگان پروژه و انجام مراحل عقد قرارداد و تامین اعتبار برای پروژههای مصوب و ارسال به امور قراردادها می‌شود.
با توجه به موارد ذکر شده با یک بررسی ابتدایی در برخی از پروژه‌هایی که منجر به عقد قرارداد و درج در سایت مرکز شده است، به این نکته می‌رسیم که این پروژه‌ها از زمان تحویل به این نهاد تا زمان تایید و عقد قرارداد عموما پروسه‌ای بالغ بر یک سال را طی کرده‌اند.
از سویی دیگر برخی از اطلاعات رسیده به دفتر نشریه گواه این مدعا است که صرف زمان طولانی برای تصویب و عقد قرارداد موجب از بین رفتن انگیزه بخش‌های تحقیقاتی، دانشگاهی و خصوصی برای شرکت در طرح‌های برون‌سپاری مرکز تحقیقات شده که برای تایید این مدرک نیز می‌توان به همان تمدید زمان ارایه پیشنهادات و صرف هزینه برای تبلیغات تلویزیونی اشاره کرد.
صرف زمانی بالغ بر یک‌سال آن هم تنها برای تصویب و نه اجرا علاوه بر آنکه ارایه‌دهنده و مجری را از پی‌گیری پروژه خود و شرکت در سایر طرح‌های تحقیقاتی منصرف می‌کند، این سؤال را نیز در اذهان به‌وجود می‌آورد که چرا مرکزی که در سرلوحه وظایفش ایجاد و به‌کارگیری فناوری‌های نوین قرار دارد، پروسه‌ای زمان‌بر را برای تصویب و اجرای پروژههای خود در نظر می‌گیرد.
درحالی که به اعتقاد کارشناسان پروسه زمانی طولانی در پروژه‌هایی که به فناوری مربوط می‌شود، به منزله سم برای این‌گونه پروژه‌ها بوده و موجب از دست رفتن کارایی آن پروژه می‌شود.
پرسش‌های جالب
نحوه ارزیابی پیشنهادات پژوهشی و نوع سؤالات مطرح در جدول ارزشیابی این پیشنهادات از دیگر موارد قابل تامل و جالب در مرکز تحقیقات مخابرات است.
بر این اساس درحالی که گفته می‌شود این مرکز به‌طور تخصصی به بررسی پروژههای ارایه شده می‌پردازد، اما دیدن سؤالاتی هم‌چون: تا چه میزان عنوان تحقیق واضح، رسا، کامل و غیرتکراری است؟ توانایی مجری در مدیریت نیروی انسانی و حفظ کرامت افراد چقدر است؟ تا چه حد انجام این طرح در پژوهشکده را ضروری می‌‌دانید؟ با توجه به اهداف و ماموریت‌های پژوهشکده و اعتبار باقیمانده تا چه حد ایده ارایه شده مورد تایید است؟ تا چه حد پیش‌بینی می‌شود که طرح پس از پایان کار در کشور قابل استفاده باشد؟ و تا چه حد بین طرح فوق در پژوهشکده یاد شده با سایر پژوهشکده‌های پژوهشگاه هماهنگی وجود دارد؟ این ذهنیت را به‌وجود می‌آورد که آیا واقعا پاسخ به پرسش‌های مذکور به معنای تایید فنی یک پروژه تخصصی است؟
بلا استفاده ماندن برخی از پروژه‌ها به‌علت طولانی شدن زمان اجرا براساس یافته‌ها، صرف زمان طولانی برای تایید و تصویب یک پروژه در مرکز تحقیقات از سویی و نحوه اختصاص بودجه به مجری طرح در فواصل زمانی از سویی دیگر، عملکرد طرح را با اختلال مواجه کرده و باعث شده پس از اتمام پروژه، این طرح کارایی لازم خود را از دست بدهد.
به‌عنوان مثال شنیده می‌شود مرکز تحقیقات مخابرات ایران چندی پیش با صرف هزینه‌ای بالغ بر ده میلیارد ریال، طرحی در زمینه توسعه و رفع عیوب شبکه تلفن‌همراه را با همکاری مشاوران داخلی و خارجی تهیه کرده است، اما از آن‌جایی که این طرح مربوط به پیش از زمان ثبت‌نام جدید تلفن‌همراه بوده، مورد تایید شرکت ارتباطات سیار قرار نگرفته و به آرشیو مرکز تحقیقات سپرده شده است.
ابهام در نوع واگذاری پروژه‌ها
طبق اطلاعات موجود در سایت مرکز تحقیقات مخابرات طی سال 84، 896 عنوان پروژه برون‌سپاری به این مرکز ارایه شده که از این بین تاکنون 46 پروژه به مرحله عقد قرارداد و اجرا، دو پروژه با انصراف مجری و مابقی یا رد و یا در دست بررسی قرار دارند.
از این بین و با توجه به شرایط عمومی متقاضیان اجرای پروژههای برون‌سپاری پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات که اولویت در اجرای پروژههای بنیادین را با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی عنوان کرده است، از مجموع 896 پروژه، تنها 11 پروژه در اختیار مراکز دانشگاهی، چهار پروژه در اختیار مراکز پژوهشی، 21 پروژه در اختیار بخش خصوصی و 10 پروژه دیگر نیز به اشخاص حقیقی واگذار شده است.
حال با توجه به بودجه 500 میلیارد ریالی سالانه این مرکز این سؤال مطرح می‌شود که برای انجام 46 پروژه تایید و تصویب شده سال 84 چه میزان هزینه صرف و سرانجام این طرح‌ها به کجا رسیده است؟
موازی‌کاری تحقیقاتی
درحال حاضر فناوری اطلاعات و ارتباطات، به‌عنوان یکی از ارکان رشد در جوامع کنونی به‌شمار می‌رود. همین امر باعث شده تا بسیاری از نهادها و دستگاه‌های اجرایی به سرمایه‌گذاری و تحقیق در برخی از زمینه‌های مرتبط با این موضوع بپردازند.
به‌عنوان مثال درحالی که تاکنون کمیته‌ها و انجمن‌های مختلفی با صرف هزینه‌های سرسام‌آور اقدام به تعیین و تایید قوانین و طرح‌هایی در عرصه جرایم اینترنتی کرده‌اند، اما طی سال گذشته از سوی مرکز تحقیقات مخابرات ایران، سه پروژه با عناوین تهیه و تدوین پیش‌نویس قوانین سایبری، تهیه و تدوین لایحه حمایت از داده‌ها و حق مولف در سایبر و تدوین پیش‌نویس قوانین و مقررات حمایت از حقوق ملی و شهروندی در عرصه خدمات اینترنتی در سطح بین‌المللی، تایید و اجرایی شده است.
حال این پرسش مطرح می‌شود که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در بخش‌ها و زمینه‌های مختلف ICT در کشور، چرا مرکز تحقیقات در مواردی که متولی آن، نهاد و یا دستگاه دیگری است بدون هماهنگی طرحی را برای تحقیق و اجرا تایید و بودجه آن را تصویب می‌کند؟ آن هم طرحی که پس از اجرا مورد تایید مرکز متولی قرار نگرفته و در حقیقت بازاری برای آن وجود ندارد.
خروجی نامشخص و آرشیوی انبوه
برای مرکز تحقیقات مخابرات ایران، اطلاع‌رسانی واژه‌ای نامانوس به‌شمار می‌رود. عدم برگزاری نشست‌های خبری برای انعکاس فعالیت‌های صورت گرفته، ارایه گفت‌وگوهای فرمایشی که با اندکی دقت در متن گفت‌وگو این موضوع آشکار می‌شود آن هم فقط در نشریات انگشت‌شمار گواه این مدعاست.
حتی در مستندات موجود در سایت اینترنتی این سازمان نیز سرانجامی از پروژه‌هایی تصویب شده موجود نبوده و مسؤولان و مدیران این مرکز نیز حاضر به جوابگویی به پرسش‌ها و عملکرد مبهم خود نیستند.
در عین حال با توجه به برخی از موارد اشاره شده در طول گزارش و نیز گفته‌های برخی از کارشناسان، مرکز تحقیقات مخابرات ایران تاکنون خروجی متناسب با بودجه دریافتی سالانه خود نداشته است.
به گفته منابع آگاه، بسیاری از پروژههای انجام شده در این مرکز بنا به دلایلی هم‌چون طی پروسه زمانی طولانی برای تصویب و اجرا پس از پایان، کارایی خود را از دست داده و فقط به‌عنوان یک طرح تحقیقاتی انجام شده آرشیو می‌شوند. برخی از پروژههای دیگر این مرکز نیز بنا به‌‌دلیل عدم هماهنگی و موازی‌کاری با نهادهایی دیگر مورد تایید قرار نگرفته و آن‌ها نیز به آرشیو سپرده می‌شوند.
حضور نهادهای نظارتی در مراکز تحقیقات
اما آخرین شنیده‌ها حکایت از آن دارد که سازمان بازرسی نیز به‌دنبال عملکرد مبهم و غیرشفاف مرکز تحقیقات مخابرات، اخیرا با حضور در این مرکز عملکرد این نهاد تحقیقاتی را زیر نظر قرار داده است. پی‌گیری وقایع داخلی این مرکز توسط دستگاه‌های نظارتی می‌تواند نویدبخش شفاف‌سازی در عملکرد نهادهایی از این دست در حوزه ICT باشد.
هفته‌نامه بزرگراه فناوری در شماره‌های آینده خود نیز به بررسی عملکرد این مرکز به ظاهر خودمختار حوزه ICT کشور پرداخته و باز هم از کلیه دست‌اندرکاران و کارشناسانی که در این زمینه آگاهی داشته دعوت می‌کند تا نقطه‌نظرات و اطلاعات خود پیرامون ابهامات در عملکرد مرکز تحقیقات مخابرات ایران را از طریق سایت هفته‌نامه (www.ITnewsway.com) و یا تماس با شماره تلفن 88611760 با هفته‌نامه در میان بگذارند.
- ۸۵/۰۵/۲۱