راهبری اینترنت در آتن ، فرصتی برای ایران
مینو مومنی - بزرگراه فناوری - نخستین اجلاس IGF در حالی تا ده روز دیگر در آتن یونان آغاز به‌کار می‌کند که وضعیت پیچیده راهبری اینترنت هنوز از جمله میراث اجلاس جامعه اطلاعاتی عنوان می‌شود. راهبری اینترنت که خود زاییده بحث‌های مقدماتی این اجلاس جهانی بود، در اجلاس ژنو به یکی از جنجالی‌ترین بحث‌های مربوطه تبدیل شد به‌طوری که اتحاد برخی کشورهای در حال توسعه موضوع را تا حد گرفتن مدیریت اینترنت از شرکت‌های آمریکایی و سپردن آن به نهادی بین‌المللی (مانند اتحادیه بین‌المللی مخابرات) حتی این تصور را پیش آورد که تا پایان دور نهایی این اجلاس وضعیت اینترنت یکسره خواهد شد.
***
ایران از نخستین روزهای مطرح شدن این بحث در جمع مخالفان حاکمیت یک‌جانبه اینترنتی قرار داشت و به مرور با پیشرفت بحث در جریان نشست‌های مقدماتی و کارگروه تشکیل شده در این زمینه (WGIG) به یکی از فعال‌ترین اعضای مخالف صریح با حاکمیت ایالات متحده بر اینترنت تبدیل شد. دیپلماسی ایران در این زمینه همکاری با مجموعه‌ای از کشورهای همفکر بود تا از این طریق موضوع بحث راهبری اینترنت به مسیر صحیحی هدایت شود.
موضوع راهبری اینترنت یا در واقع تغییر مدیریت اینترنت آن‌قدر بحث جدید و جذابی بود که بلافاصله نظرات آن از سوی صاحب‌نظران مورد استقبال قرار گرفت. اینکه جامعه اطلاعاتی دیگر نمی‌تواند حاکمیت یک کشور یا چند کشور خاص را بر شبکه (اینترنت) تحمل کند و برای گسترش آن همکاری‌های بین‌المللی و فرامرزی باید مد نظر قرار گیرد. این بحث به‌خصوص نه از جهت تغییرات گسترده در وضعیت فعلی حاکم بر اینترنت، بلکه از این جهت که ساختمان فعلی حاکم بر اینترنت نیاز به شناخت مجدد دارد، از سوی کارشناسان و صاحب‌نظران دنبال شد و از این پس موج بزرگی از مقالات و اظهارنظرها در این زمینه به رسانه‌ها و مجامع دانشگاهی و فنی راه یافت.
در ابتدای امر بسیاری از کارشناسان به موضع کشورهای منتقد به وضعیت راهبری اینترنت اعتراض کردند که "اگر حاکمیت یک دولت بر اینترنت کار صحیحی نیست، نباید این حاکمیت را به تمامی کشورها تعمیم داد". به‌عقیده این کارشناسان اینترنت شبکه‌ای فرادولتی، فراخصوصی و فرامدنی است و از این‌رو همه بخش‌های فعال در آن یا به اصطلاح " ذی‌نفع" باید در مدیریت آن سهیم باشند.
با این حال به‌جز دولت‌ها که با استفاده از ابزار دیپلماسی می‌توانستند در این زمینه تاثیرگذار باشند، بخش‌های جامعه مدنی و خصوصی از قدرت و یا تمایل کافی برای حضور در این بخش حاکم برخوردار نبودند. فضای آزادانه اجلاس جامعه اطلاعاتی این فرصت را برای آن‌ها نیز پیش آورد تا از این بخش ادعای سهم‌خواهی کنند. بر این اساس بسیاری از کارشناسان مخالفت دولت‌ها به حاکمیت آمریکا بر اینترنت را از این منظر مفید می‌دانند که توانسته حداقل به خواستی از حضور همه‌جانبه بخش‌های ذی‌نفع در این قضیه منجر شود. خواستی که هر چند تاکنون تنها از حد اعلامیه و بیانیه فراتر نرفته، اما در آینده تاثیرات روشنی در این مسیر خواهد داشت.
آیکان در تیررس
در حالی که کشورهای منتقد روی تقسیم منابع اینترنتی بین دولت‌ها سخن می‌گفتند، عمده‌ترین نگاه‌ها به سمت و سوی موسسه ثبت نام و نگهداری از آدرس‌های اینترنتی متمرکز شده بود. بسیاری از دولت‌ها می‌اندیشیدند که با به‌دست آوردن آیکان (ICANN) می‌توانند به حاکمیت یک‌جانبه آمریکا بر اینترنت خاتمه دهند. این موضوع هر چند با بررسی‌های بیشتر کشورها روی منابع اینترنتی تا اندازه‌ای اصلاح شد و مجموعه از منابع (مانند منابع مالکیتی، معنوی و فنی) اینترنت مورد توجه قرار گرفت، اما آیکان همچنان به‌عنوان یک هدف باقی ماند و بیشترین فشارها نیز بر این مجموعه وارد آمد.
آیکان که در ظاهر یک موسسه بین‌المللی ثبت شده در ایالات متحده آمریکاست، تحت قراردادی با وزارت بازرگانی ایالات متحده قرار دارد که مسؤولیت نگهداری و مقررات‌گذاری در زمینه آدرس‌های اینترنتی و همچنین نظارت بر سرورهای اصلی اینترنت را عهده‌دار شده است. این موسسه بلافاصله هم‌زمان با فشارهای بین‌المللی برای تحت اختیار گرفتن مدیریت آن موجی از تحول را در ساختار خود ایجاد کرد که از جمله آن‌ها ورود اعضای غیرآمریکایی به هیات‌مدیره آن بود. برگزاری نشست‌های مختلف در سراسر جهان و شفاف کردن برخی موارد درون‌سازمانی و همچنین تقویت گروه مشورتی دولتی (GAC) از جمله اصلاحاتی بود که آیکان به مدد آن می‌خواست از زیر فشارهای روزافزون خارج شود. با این حال منتقدان معتقد بودند که هنوز تصمیم‌گیری اصلی در این نهاد بر عهده هیات‌مدیره آن است که خارج از چارچوب‌های بین‌المللی تعیین می‌شود.
ایالات متحده در اجلاس نخست جامعه اطلاعاتی در ژنو به صراحت به مخالفت با هر گونه تغییر در مدیریت فعلی اینترنت برخاست و حمایت خود را از آیکان اعلام کرد. این کشور همچنین چند هفته قبل از برگزاری اجلاس تونس قرارداد خود با این موسسه را تمدید کرد که بر این مبنا نشان دهد حتی در صورت اجماع بین‌المللی حاضر به هیچ گونه تغییری در این ساختار نیست.
جنگ اینترنتی ایران و آمریکا
آمریکایی‌ها و طرفداران حاکمیت آمریکا اعتقاد داشتند که رشد اینترنت و نگهداری‌های فنی مناسب آن نشان می‌دهد که این مجموعه نیازی به تغییر ندارد و از این‌رو نباید در این مسیر اختلالی ایجاد کرد. آن‌ها همچنین با متهم کردن کشورهایی چون ایران، کوبا، ویتنام و چین به محدود کردن اینترنت در داخل کشورشان، چنین ارزیابی کردند که در صورت سهم گرفتن این گروه از کشورها، اینترنت در خطر محدود شدن و فیلتر شدن قرار می‌گیرد.
آیکان در این میان با دنبال کردن از نزدیک اجلاس جامعه اطلاعاتی و رایزنی‌های گسترده توانست نفوذ موثری به برخی از نهادهای پی‌گیر موضوع راهبری اینترنت پیدا کند. بسیاری از اعضای آیکان توانستند با حضور در گروه راهبری اینترنت سازمان ملل (WGIG) در تصمیم‌گیری نهایی آن و گزارش پایانی این گروه نقش موثری ایفا کنند.
در این میان ایران نیز با همراهی کشور برزیل توانست موجی از کشورهای آفریقایی و عربی را با خود همراه کند، به‌طوری که حتی پیش از اجلاس حتی مقامات کمیسیون اروپا نیز بر تغییر بر وضعیت فعلی راهبری اینترنت تاکید کردند. با این همه پایان کار برای کشورهای منتقد راضی‌کننده نبود. دیپلماسی آمریکایی در اجلاس نهایی سازمان ملل در تونس توانست موج اصلی مخالفت‌ها را خنثی کند و در پایان تنها ایران و برزیل به‌عنوان تنها مخالفان اصلی این موضوع در صحنه باقی ماندند.
در ادامه نشست‌های مفصل در تونس سرانجام تصمیم بر این گرفته شد که موضوع راهبری اینترنت از روش‌های دیگری دنبال شود و در این اجلاس تصمیمی در این‌باره گرفته نشود. این موضوع از سوی رسانه‌های غربی به پیروزی آیکان و طرفداران حاکمیت فعلی تعبیر شد، چراکه به‌زعم آنان دیگر حاکمیت اینترنت از دستور کار اجلاس جهانی خارج شده و به اجلاسی سطح پایین‌تر منتقل می‌شود که حداقل تصمیم‌های آن در مقابل تصمیم‌های wsis قابلیت تاثیرگذاری و اجرایی ندارد.
پیروزی یا شکست؟
علی‌رغم آنکه خروجی‌های اجلاس WSIS آن چیزی نبود که دولت‌های منتقد به حاکمیت اینترنت می‌خواستند اما ایجاد مجمعی درباره پی‌گیری این موضوع حداقل چیزی بود که نصیب این گروه شده بود. با توجه به سطح اختیارات چنین مجمعی که عملا تصمیم‌گیری در آن وجود ندارد و تنها به ارایه گزارش و راهبردها اکتفا می‌شود به‌نظر می‌رسد که آمریکایی‌ها و آیکان از این مجمع چندان ناخشنود نباشند. در جریان اجلاس تونس پل تومی مدیر آیکان در مصاحبه‌ای که با خبرنگاران ایرانی انجام داد، به آن‌ها گفت: "ما موافق این هستیم که محلى براى ادامه بحث‌ها همیشه وجود داشته باشد تا بتواند به این موضوعات بپردازد، وضعیت فعلى تفاوتى نسبت به گذشته ندارد ، همه مى‌توانند به کار خود ادامه بدهند و مشکلى هم به‌وجود نیامده است. البته خیلى از دولت‌هایى که این‌جا حضور دارند روى بحث‌هاى محتوایى نظر دارند، در حالى که ما نمى‌توانیم یک نسخه واحد براى همه مردم بپیچیم، چون هر کشور قواعد خود را داشته و مى‌تواند آن‌ها را پیاده کند، این ربطى به همه دنیا ندارد." اما آنچه بعد از اجلاس تونس تا نشست آتن رخ داده به‌نظر می‌رسد بیشتر از نتایج اجلاس تونس برای طرفداران وضعیت فعلی اینترنت خوشایند باشد. هم‌اکنون برای اجلاس آتن دستور کاری مشخص شده که در آن مشخص کردن نحوه راهبری اینترنت در میان سایر موضوعات گم است.
در واقع آنچه آیکان و موافقان حاکمیت اینترنت انتظار داشته‌اند، رخ داده است و دیگر کسی از چگونگی تغییر سخنی به میان نمی‌آورد و به‌نظر می‌رسد بحث‌ها در این‌باره به آغاز خود بازگشته است: اینکه اینترنت چیست و چگونه باید باشد و یا راهبری اینترنت کدام است و جنبه‌های مختلف آن چیست.
موفقیت در دیپلماسی
علی‌رغم ناکامی‌های تونس برای پیشبرد بحث تغییر راهبری اینترنت، به‌نظر می‌رسد تلاش‌های ایران در این مسیر به هیچ وجه ناموفق نبوده اما دست‌کم به‌خوبی دنبال نشده است. ایران به‌دنبال حضور فعال در جلسات متعدد راهبری اینترنت و جامعه اطلاعاتی از سوی موسسات بین‌المللی چون آیکان به عضویت و فعالیت دعوت شد. حضور در گروه مشورتی دولتی آیکان یکی از این موارد بود که می‌توانست پتانسیل قابل ملاحظه‌ای برای حضور ایران در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی در عرصه اینترنت ایجاد کند. ایران در حالی که تا یک سال قبل عضو نسبتا فعال این گروه بود، هم‌اکنون هیچ نماینده‌ای در آن ندارد. حتی هماهنگی‌هایی که برای برگزاری اجلاس منطقه‌ای آیکان در ایران شده بود نیز با بی‌مهری مسؤولان وزارت ارتباطات روبه‌رو شد و به سرانجام نرسید.
کارشناسان اعتقاد دارند در حالی که بسیاری از کشورهای مخالف حاکمیت اینترنت توانسته‌اند با گرفتن امتیازهای لازم از نهادهای بین‌المللی جای خود را در نهادهای فعال در این عرصه باز کنند، به‌نظر می‌رسد ایران به‌عنوان مخالف اصلی حاکمیت بر اینترنت ایالات متحده می‌تواند نقش خود را در این زمینه ثبات بخشد و منافع اینترنتی خود را دنبال کند.
در همین حال حضور ایران در نشست آتن نیز می‌تواند فرصتی برای شناسایی فرصت‌های آینده باشد. ایران به همراهی کشورهایی چون برزیل که از هم‌اکنون نقطه‌نظرات خود را درباره اصلاح وضعیت فعلی راهبری اینترنت اعلام کرده‌اند می‌تواند گروه قدرتمندی از کشورها را تشکیل دهد که بحث اصلاح وضعیت فعلی را دنبال کنند.
بر اساس آخرین اخبار رسیده از ایران گروه بسیاری محدودی در اجلاس آتن شرکت می‌کنند و همین امر نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است. اینکه آیا ایران قادر خواهد بود همچنان نقش فعال خود را در نشست‌های جامعه اطلاعاتی و راهبری اینترنت حفظ کند، پرسش اصلی است.
- ۸۵/۰۸/۰۷