ITanalyze

عباس پورخصالیان - سایبرفیزیکال‌سیستم‌ها، سامانه‌هایی هستند که از یکپارچه‌سازی رایانش، شبکه‌سازی و فرایندهای جسمانی حاصل می‌شوند، در حالی که رایانه‌ها و شبکه‌های ادغام شده در فرایندهای جسمانی، به کمک الگوریتم‌ها و حلقه‌های بازخوردی، فرایندهای جسمانی را پایش و کنترل می‌کنند و برون‌دادهای سامانه جسمانی، احصا و به‌طور متقابل به رایانه‌ها اِعمال می‌شوند.

«سامانه جسمانی» می‌تواند هر مجموعه و محدوده‌ معینی از محیط‌زیست ما باشد؛ مثلا آب یک دریاچه، یک سامانه جسمانی است. البته هر سامانه  IoT، یعنی هر چیزنت، یک سایبرفیزیکال‌سیستم است؛ ولی یک سایبرفیزیکال‌سیستم می‌تواند چیزنت نباشد. سه نمونه پیشرفته از سایبرفیزیکال‌سیستم‌ها، خودروهای خودران، سامانه خلبان خودکار و سامانه‌های روباتیکی هستند.

مشکل دیوان‌سالاری کشور در رابطه با سایبرفیزیکال‌سیستم‌ها، معضلی فعلا زبان‌شناختی/قانونی است!

زبان معیار دیوان‌سالاری کشور، بعد از حدود دو قرن سلطه زبان عربی، بیش از هزار و ‌صد سال است که فارسی است. ادیبان ما دارای این هنر بوده‌اند که به واژه‌های عربی‌تبار و تُرکی‌تبار مورد نیاز، اول، «شناسنامه فارسی» می‌دادند بعد از آن استفاده می‌کردند. حالا از ینگه‌دنیا، توپخانه فاوا، واژه شلیک می‌کند. در واژه‌باران سیل‌آسای روزگار ما، واژه‌های بسیاری بدون داشتن «شناسنامه فارسی» باب می‌شوند و به دیوان‌سالاری ما می‌رسند که یکی از آنها: اصطلاح انگلیسی‌تبارِ «سایبرفیزیکالی» یا «سایبرفیزیکی» است؛ این واژه مدتی است که روی میز دیوان‌سالاران آمده و در میان ایشان، تاحدودی نفاق‌افکن شده:

*تعدادی از حکومتی‌های متخصص فاوا حق دارند به زبان حرفه‌ای خود حرف بزنند و مثلا بگویند و بنویسند: Cyber‌physical، یا با اندکی فارسی‌سازی بگویند: «سایبرفیزیکی»؛ ولی دیگر حکومتی‌ها هم حق دارند نگذارند زبان حرفه‌ای یا «زرگونِ» (ژارگونِ) کارشناسان فاوا، زبان معیار کشور شود و در متون رسمی کشور رایج شود!

انجمن سامانه‌های سایبر‌ فیزیکی ایران، قربانی واژه‌گزینی

چهار سال پیش، عده‌ای از دانشگاهیان متخصص در عرصه‌های مهندسی کنترل و مدیریت فناوری اطلاعات، گام‌های اولیه برای سازماندهی انجمن CPS یا «سایبرفیزیکالی سیستمِ» ایران را برداشتند و بالاخره در اوایل سال پیش، یعنی در روز 2/2/1397 توانستند از کمیسیون انجمن‌های علمیِ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مجوز لازم برای تشکیل «انجمن سامانه‌های سایبر‌ فیزیکی ایران» را بگیرند؛ اما تاکنون (شنبه چهارم آبان 1398) نتوانسته‌اند نام مذکور را در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاریِ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور وابسته به قوه قضاییه به ثبت برسانند. چرا؟ ‌ پاسخ به این «چرا؟»، چندان آسان نیست! اما به نظر می‌رسد که یکی از دلایل عدم ثبت تاکنونی آن، گیر دادن اداره ثبت شرکت‌ها به لفظ «سایبر» باشد!

گیر دادن به «سایبر»؟

«سایبر» در اصل، کلمه‌ای بی‌معنی محسوب می‌شود زیرا کاملا جعلی است، به همان اندازه بی‌معنی و جعلی که فرهنگستانی‌ها برای آن معادل «رایا» را جعل و مصوب کرده‌اند. حال اگر بپرسید «رایا» را از کجا آورده‌اند، می‌گویم: از دو هجای اول کلمه «رایانه»!

 سایبر هم درست همین‌طور ساخته شده: از دو هجای اولِ (تلفظ انگلیسیِ) «سایبرنتیک». یعنی اگر تلفظ فرانسوی‌اش را ملاک قرار دهیم، به جای سایبر می‌شود «سیبِر». همچنان که در زبان عربی امروز، Cyber را «سیبر» هم تلفظ می‌کنند.

FAQهای مربوط به سایبر

‌ چه کسی برای اولین بار "Cyber" را به کار بُرد؟ ... ویلیام گیبسون آمریکایی/کانادایی در داستان علمی/تخیلیِ «نویرومَنس»؛

‌ کِی؟ ... در سال 1984؛

‌ به چه شکلی آن را بیان کرد؟ ... به صورت ترکیبیِ:  Cyberspace؛

‌ در آن داستان علمی/تخیلی،Cyberspace  به چه معنا به کار رفته؟ ... به معنی «فضای علمی/تخیلی محض»؛ تاحدودی شبیه به فضای شعری و شاعری شُعرای ما، اما با رنگ و بویی فنی و فناورانه؛

‌ در چه رابطه‌ای؟ ...در رابطه با مراودات رایانه‌ای یک هَکِر؛

‌ از کی واژهCyberspace  اولیه، فراتر از ادبیات علمی/تخیلی، کاربردی جدید در رابطه با اینترنت، فناوری اطلاعات و ارتباطات پیدا کرده؟ ... از اوایل دهه پایانی قرن بیستم میلادی به بعد؛

‌ این کاربرد جدید  Cyberspaceبه چه معنی است؟ ... به معنی فضای ارتباطات اینترنتی، وبی، رایانه‌ای و موبایلیِ باز و گشوده به روی همگان (اگر فیلتر و تبعیض بگذارند!)؛ فضایی دارای قابلیت شبکه‌سازی، صدور فرمان‌های کنترلی و البته برای گردآوری و ذخیره‌سازی و بازآوری داده‌های صوتی، تصویری، متنی، ویدیویی، نماهنگی و پویانمایی؛

‌ از چه زمانی به بعد Cyber که «پیشوندِ» Space بوده از Cyberspace جدا شده؟ ... از اواخر قرن بیستم به بعد؛

‌ آیا Cyber به تنهایی دارای استقلال معنایی و کاربردی است؟ ... هم بله، و هم خیر! – بله!، مثلا در فعل  to cyberize  به معنی هم‌ساز کردن چیزی و امری با فرهنگ و اقتصاد دیجیتالی؛ ‌و خیر!، مثلا در Cyberwar که فرهنگستانی‌ها، آن را «رایاجنگ» و نظامی‌ها، «جنگ سایبری» اش می‌خوانند؛

‌ معادل مصوب فرهنگستان برای Cyberspace چیست؟ ... «رایاسپهر»؛

‌ آیا پیشوند Cyber در Cyberspace که از دو هجای اولِ سایبرنتیک مشتق شده، به دلیل اینکه سایبرنتیک، علم اصلی مهندسی کنترل و ارتباطات است، بامعنی‌تر از رایا نیست؟ ... خیر! Cyber بامعنی‌تر از رایا نیست!

هم Cyber و هم رایا، هردو جعلی و بی‌معنی اند اما رایا در بافتار فناوری اطلاعات، حداقل به اندازه Cyber  قابلیت معنی‌دار شدن را دارد؛ ولی به لحاظ قدمت و گستره واژه‌گردانیِ «رای» در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی امروز، رایا بسیار بامعنی‌تر از Cyber است، زیرا به گروهی از واژه‌های مرتبط با رایانه و رایانش مثلِ آرایه، پیرایه، رأی، رایزنی، رایانیدن و فراتر از این‌ها اشاره دارد.   

‌ آیا فرهنگستان هر اصطلاح انگلیسی را که Cyber در آن حضور داشته باشد، با رایا فارسی‌سازی می‌کند؟ ... خیر! مثلا برای  Cyber revolution، فرهنگستان آمده «انقلاب رایانه‌ای» را مصوب کرده.

‌ فرهنگستان برای «سایبرنتیک» چه معادلی را تصویب کرده؟ ... برای صفت Cybernetic آمده «رایانیک» و برای Cyberntics هم «رایانیکی» را تصویب کرده.

اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری این‌بار به سایبر گیر داده است! چرا این‌بار؟ چون که نام چند شرکت‌ و گروه صنعتیِ با دارا بودن واژه سایبر در نام آنها، قبلا در اداره ثبت شرکت‌ها، به ثبت رسیده است!

حالا اما اداره ثبت شرکت‌ها حاضر نیست، عنوان «انجمن سامانه‌های سایبر‌ فیزیکی ایران» را به ثبت برساند! و ثبت این نام را موکول کرده به اعلام فارسی بودن صفت سایبرفیزیکی و اخذ تاییدیه مجاز بودن ترکیب صفتیِ سایبر‌ فیزیکی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به‌طوری که اگر فرهنگستان، اصطلاحِ از انگلیسی گرته‌برداری شده سایبر‌ فیزیکی را مجاز نشمرَد و معادل فارسی‌سازی شده دیگری را برای آن تصویب کرده باشد یا تصویب کند، تنها آن معادل مصوب می‌تواند در نام ثبتی انجمن بیاید.

اما در این صورت، چون نام ثبت شده با نام تصویب شده، دیگر یکی نیست، مشکل ثانویه‌ای به وجود می‌آید: کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم هم باید دنده عقب بگیرد و اصلاحیه‌ای را تصویب کند که نام انجمن با اصطلاح تصویب شده در فرهنگستان برای Cyber‌physical مطابق باشد؛ عنوانی که اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری از فرهنگسانی بودنش مطمئن باشد تا بتواند به ثبت برساندش!

دیدگاه مردم درباره استفاده از سایبر

آیا می‌توان به سایبر شناسنامه ایرانی داد؟ یعنی آن را همین‌طوری که هست، وارد زبان رسمی کشور کرد؟... پاسخ مردم، به پرسش مذکور مثبت است؛ زیرا مردم، کاربردی، موردی و جامد به سایبر نگاه می‌کنند. برداشت دستور زبانی مردم عادی از سایبر، معولا «اسمی» است یعنی سایبر را یک «اسم» در نظر می‌گیرند و سپس با اضافه کردن یک «یِ» صفت‌ساز در انتهای آن، از آن اسم، صفتِ سایبری می‌سازند و مثلا در «ارتش سایبری ایران» به کار می‌برند، بی‌آنکه اول از فرهنگستان بپرسند یا نیازی به مصوبه فرهنگستان داشته باشند.

اما پاسخ یک مترجم کارکشته زبان‌دان به پرسش مذکور، متفاوت است. او ممکن است بگوید: برای سایبر بهتر است، نخست یک معادل فارسی، انتخاب شود تا هرگاه در متن انگلیسی، با صورت‌های صرف شده آن رو به رو شدیم از قبیلِ:  cyberize، cyberization، cyberizing و cyberized مجبور نباشیم، آنها را هم قلفتی بپذیریم و بگوییم «سایبرایز»، «سایبرایزیشن»، «سایبرایزینگ» و «سایبرایزد». «Cyber» اگر در زبان انگلیسی، جامد می‌ماند یعنی از لحاظ دستوری «فعل» نمی‌شد، درنتیجه: صرف هم نمی‌شد، آن‌وقت ما مشکلی برای پذیرش سایبر نداشتیم اما حالا که چنین نیست و هر بار در متنی، به صورت صرف شده، می‌آید ما کم می‌آوریم و نمی‌توانیم آن اجزای دستوری را هم بپذیریم، لذا مناسب است که اول سایبر را طوری فارسی‌سازی کنیم که بشود مصدر جعلی از آن ساخت و معادلی مناسب برای صورت‌های صرف شده مذکور پیشنهاد کرد.

در باره معضل «انجمن سامانه‌های سایبر‌ فیزیکی ایران» هنوز جای بحث بسیار است که شرح آن، فرصتی دیگر می‌طلبد و ان‌شاءالله هفته آینده به آن خواهم پرداخت.