سیستم‌های پرداخت الکترونیکی و کارت‌های اعتباری در ایران و جهان
تکفا- مهدی زارع - مدیر عامل شرکت مهندسی رهجویان- برپایی بانکداری الکترونیکی، بدون به‌کارگیری سیستم‌های پرداخت و کارت‌های الکترونیکی امکان‌پذیر نیست. اما کاربرد این ابزارها در جهان شیوه‌ای ویژه دارد و در کشور ما مشکلاتی نیز بدان‌ها افزوده شده است.
در این نوشتار کوشش شده است تا به‌کوتاهی، مسایل پیرامون به‌کارگیری این روش‌های نوین بررسی شود.
پیش‌گفتار
سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، یکی از بخش‌های بنیادین تجارت الکترونیکی است که نقش تامین اعتبار و جابه‌جایی وجه را بر عهده دارد. همچنین، گونه‌های جدید این سیستم‌ها توان جابه‌جایی وجه نقد از یک کاربر به کاربر دیگر و بازاریابی و فروش را نیز دارد.
از آنجا که قوانین حاکم بر این سیستم‌ها با قوانین و روش‌های متعارف در بانکداری سنتی تفاوت‌های بنیادین دارد، در این مقاله روش‌ها و شیوه کارکرد این سیستم‌ها شناخته می‌شود؛ تا راه برای شناخت بانکداری الکترونیکی و به‌دنبال آن تجارت الکترونیکی، هموار گردد.
کارت‌های الکترونیکی
به‌طور کلی، کارت‌هایی که به‌جای پول به‌کار می‌روند، به 3 دسته بخش می‌شود:
1. کارت اعتباری1:
بانک یا موسسه صادرکننده این کارت، اعتبار آن را - بسته به نوع - تا نزدیک به 50،000 دلار تایید می‌کند. حتی اگر دارندگان این کارت در حسابشان پولی نداشته باشند، می‌توانند تا اعتباری مشخص، خرید کرده یا وجه دریافت کنند؛ اما بایدتا زمانی مشخص تسویه حساب کند. به‌طور معمول مشتری باید بهره‌ای نزدیک به 2 درصد در ماه نیز برای اعتبار خرج‌شده پرداخت کند.
ثمین کارت یکی از گونه‌های کارت اعتباری در ایران است که چندان با پذیرش مردم روبرو نشده است و اعتبار آن با تضمینی که در بانک گذاشته می‌شود، تامین می‌گردد.
2. کارت بدهی2:
این کارت، اعتبار خودبه‌خود ندارد، بلکه همانند حساب جاری، دارنده آن، مبلغ موجود در حسابش را از راه‌های گوناگون - مانند دستگاه‌های خودپرداز یا فروشگاه‌های الکترونیکی - خرج می‌کند. مشتری پس از استفاده از موجودی می‌تواند با واریز وجه به حساب خود، دوباره از کارتش استفاده کند.
ملی کارت یا دیگر کارت‌هایی که بانک‌های ایرانی صادر می‌کنند، از این گونه هستند که البته تنها در دستگاه‌های خودپرداز یا شعبه‌های ویژه پذیرفته میشوند. به تازگی، سیستم پرداخت ایران نیز اقدام به ارایه سرویس پرداخت ریالی کرده است که توانایی‌های دیگری هم داشته باشد.3
3. کارت از پیش پرداخت شده4:
این کارت هم مانند کارت بدهی است؛ با این تفاوت که دیگر امکان شارژ آن وجود ندارد. در واقع همانند کارت تلفن، می‌توان از آنها برای خرید در اینترنت یا موارد دیگر استفاده کرد.
در ایران نیز، چند شرکت این کارت‌ها را ارایه کرده‌اند.5
فرایند پرداخت
با توجه به انبوه شرکت‌های صادر کننده کارت و پرشماری کارت‌های صادر شده و مراکز پذیرش آنها و نیز اهمیت مسایل امنیتی، شبکه‌ای که به مبادله اطلاعات بانکی در جهان بپردازد، اهمیت ویژه‌ای دارد.
در گذشته، بانک‌ها و دیگر موسسات - با توجه به نبود سیستم‌ها و روش‌های امنیتی - ناگزیر از ایجاد ارتباطی محرمانه و اختصاصی میان مراکزشان بودند و این کار، افزون بر هزینه بالا، مشکلات ویژه خود را به‌همراه داشت. با پیشرفت اینترنت و پیدایش روش‌های رمزنگاری و رفع مشکلات متداول مربوط به IP (همچون IPSec) و به‌کارگیری 6VPN، از اینترنت به‌عنوان بستری برای انتقال اطلاعات بانکی نیز استفاده شد.
در سیستم‌های کنونی، شرکت‌های مطرح همچون ویزا7 و مسترکارد8 نیز با معرفی دروازه‌های جدید و مبتنی بر اینترنت، سرویس‌های خود - که بیشتر در اختیار پایانه‌های پرداخت9 قرار می‌گیرد - را بر بستر اینترنت و با پروتکل‌های استاندارد ارایه می‌کنند.
فرایند پرداخت به چند بخش اصلی تقسیم می‌گردد:
1. دریافت اطلاعات کارت و مشتری
دریافت اطلاعات بسته به‌نوع پایانه و تراکنش انجام می‌گیرد. اطلاعات که - شماره کارت، نام دارنده و تاریخ انقضا را در بر دارد - توسط کاربر یا دستگاه کارتخوان وارد چرخه می‌گردد.
2. بررسی وضعیت حساب مشتری
اطلاعات دریافت‌شده به پایانه پرداخت فرستاده می‌شود و پایانه پس از یافتن موسسه یا بانک صادرکننده، درستی اطلاعات و وضعیت حساب مشتری را بررسی می‌کند.
3. تکمیل فرآیند فروش
نتیجه بررسی به فروشنده، سیستم الکترونیکی فروش و یا دستگاه خودپرداز باز گشته، عمل مناسب انجام می‌گیرد.
پایانه پرداخت
به طور کلی، کارت‌ها در سه بخش گوناگون به‌کار می‌روند:
1. سیستم‌های POS10:
دستگاه‌های متداول پردازش کارت اعتباری با نام POS - که شامل دستگاه کارتخوان، چاپگر و نمایشگری کوچک است - به‌طور اختصاصی برای کار در فروشگاه‌ها طراحی و ساخته شده است. این دستگاه‌ها، پس از دریافت اطلاعات کارت از کارتخوان، از طریق خطوط تلفن یا اینترنت با مرکز مشخص ارتباط برقرار کرده، اطلاعات مشتری و وضعیت حساب وی را بررسی و در صورت لزوم فاکتور یا رسیدی برای تایید تراکنش چاپ می‌کنند.
مشکلات استفاده از این دستگاه‌ها، اختصاصی بودن و هزینه بالای تهیه و نگهداری آنها است.
در روش دیگر، پردازش به‌کمک یک دستگاه کامپیوتر معمولی - به‌همراه یک دستگاه کارتخوان - بر بستر اینترنت انجام می‌شود و اطلاعات از کارتخوان دریافت شده، به برنامه‌ای ویژه فرستاده می‌شود. این برنامه نیز اطلاعات کارت را از طریق اینترنت به پایانه پرداخت می‌فرستد و پس از دریافت فرمان‌های مورد نیاز را اجرا می‌کند.
نمونه ایرانی این برنامه‌ها نیز ساخته شده است11
2. دستگاه خودکار پرداخت:
این دستگاه‌ها نیز پس از دریافت اطلاعات کارت از دستگاه کارتخوان داخلی، اطلاعات کارت و شماره رمز دریافت شده را توسط شبکه اختصاصی به بانک صادرکننده می‌فرستد و در صورت تایید، مبلغ را به مشتری می‌پردازد.
3. فروشگاه‌های الکترونیکی:
فروشگاه‌های الکترونیکی، بر پایه شیوه دریافت و ارتباط با پایانه پرداخت، به دو دسته بخش میشوند که می‌توان آنها را ارتباط میان سروری و ارتباط وبی نام گذاری کرد.
در ارتباط میان سروری، اطلاعات کارت در سایت فروشگاه دریافت شده، برای تایید به پایانه فرستاده می‌شود، در حالی‌که در ارتباط وبی، اطلاعات مشتری در هنگام تسویه حساب به سایت پایانه منتقل شده، پس از انجام تراکنش، نتیجه - برای ادامه روند خرید - به سایت فروشگاه باز می‌گردد.
شرکت‌هایی که این سرویس‌ها را اریه می‌دهند.12
تراکنش‌هایی که انجام می گیرد
از آنجاکه کاربران گوناگونی، سیستم‌های پرداخت الکترونیکی را به‌کار می‌برند، این سیستم‌ها استاندارهای جهانی و پذیرفته شده‌ای دارد و همه بانک‌ها، موسسات مالی، پایانه‌های پرداخت - با آن‌که سرویس‌های گوناگونی ارایه می‌دهند - از روندی یکسان پیروی می‌کنند.
صادرکننده در این سیستم‌ها، همواره حساب خریدار را زیر نظر دارد و در هنگام خرید، اعتبار وی را تایید یا رد می‌کند. در واقع طرف حساب فروشنده، پایانه پرداخت و طرف حساب پایانه پرداخت، صادرکننده کارت است.
ممکن است که بانک اعتبار کسی که در حسابش موجودی کافی ندارد را تایید کند، در این صورت، آن بانک موظف به تسویه حساب در مهلت مقرر است و سپس صادرکننده با قوانین داخلی خود با مشتریش طرف حساب خواهد بود.
به‌طبع، کارهایی که بر روی حساب‌ها انجام می‌گیرد نیز تراکنش‌هایی مشخص، استاندارد و از پیش تعریف شده است.
1. تایید هویت13:
نخستین تراکنش از فرآیند پردازش، تایید هویت است. در این بخش، پایانه پرداخت، پس از تشخیص صادرکننده کارت - برپایه شماره آن - اطلاعات دریافت شده را به آن می‌فرستد و همچنین، اقدام به ثبت اولیه عمل برداشت می‌کند.
2. ابطال14:
اگر به‌هر دلیل لازم باشد که ثبت اولیه باطل گردد، از این تراکنش استفاده می‌شود.
3. تسویه15 :
این تراکنش برای تکمیل تراکنش پیشین انجام می‌شود. در اینجا تراکنشی که ثبت اولیه شده، تبدیل به ثبت نهایی می؛ردد و مبلغی - پس از کسر از حساب مشتری - به حساب بازرگانی فروشگاه واریز می‌شود.
4. استرداد16:
پس از ثبت نهایی یک تراکنش، شاید نیاز باشد که - به‌دلیل باز گرداندن کالا - وجه به‌حساب مشتری بازگردد. این تراکنش، می‌تواند مبلغی را - حداکثر تا مبلغ تراکنش ثبت‌شده اولیه - از حساب بازرگانی فروشگاه کسر کرده، به حساب مشتری واریز کند.
در پاسخ به هر کدام از این تراکنش‌ها، پایانه جواب‌هایی باز می‌گرداند که با توجه به‌نوع پایانه متفاوت هستند.
هرینه‌ها
برخلاف سیستم‌های سنتی بانکداری، با توجه به هزینه‌های شبکه‌های ایمن بینالمللی و ایجاد ارتباط دایمی میان مراکز صدور و پردازش، اغلب هزینه‌های استفاده از این روش پرداخت، بالاتر از روش‌های دیگر است.
به طور کلی هزینه‌های به‌کارگیری این سیستم، این بخش‌ها را در بر دارد:
* جریمه17: اگر صاحب‌حساب نسبت به‌یک پرداخت اعتراض داشته باشد و فروشگاه مدرک کافی برای درستی آن ارایه نکند، بانک صادر کننده مجاز است که مبلغ برداشت شده را از حساب فروشگاه کم کند. در این حالت، برای جریمه‌کردن فروشگاه و نیز تسویه هزینه‌های تراکنش‌های انجام شده، مبلغی نه‌چندان بالا از فروشگاه دریافت می‌گردد.
* نرخ کارمزد18: برای هر مبادله انجام شده، درصدی از آن به‌عنوان هزینه تراکنش کم شده، در اختیار پایانه پرداخت قرار می‌گیرد.
* هزینه تراکنش19: با توجه به هزینه‌های ثابت انجام هر تراکنش، پایانه هزینهای برای هر تراکنش دریافت می‌کند که چیزی در حدود چند سنت است.
* هزینه بازپرداخت20: در صورت باز گرداندن تراکنش، هزینهای برای بازپرداخت، بابت چند تراکنش - شامل انتقال وجه از حساب مشتری به حساب فروشگاه و عکس آن - گرفته می‌شود.
* پیش‌فروش گردشی21: با توجه به مشکلات فروشگاه‌ها در ایجاد ضمانت برای استفاده از این سیستم، درصدی از مبلغ پردازش شده - به‌عنوان تضمین تا دوره مالی بعدی (به‌طور معمول شش ماه) - نزد پایانه می‌ماند و سپس در اختیار فروشگاه قرار می‌گیرد.
* هزینه ترمینال22: در صورت به‌کارگیری ترمینال در تراکنش - مانند فروشگاه‌هایی که از دستگاه‌های استاندارد POS استفاده می‌کنند - هزینه ماهانه‌ای برای استفاده از ترمینال ارتباطی دریافت می‌گردد.
* هزینه گشایش/بستن حساب: گشایش و بستن حساب در برخی از موارد شامل هزینهای است، که یک بار دریافت می‌شود.
قوانین ویژه
همان‌گونه که گفته شد، سیستم‌های پرداخت الکترونیکی مبتنی بر بانکداری الکترونیکی - با توجه به نوع خاص سرویس ارایه شده - قوانینی دارند که برای نا آشنایان به این سیستم‌ها بسیار ناعادلانه جلوه می‌کند:
1. همیشه حق با مشتری است!
پس از پرداخت، مشتری در فاصله زمانی طولانی پس از دریافت صورت حساب، حق دارد که نسبت به برداشت‌های انجام شده از حسابش اعتراض کند. در این حالت از نظر سیستم حق با مشتری است و پول از حساب فروشگاه به‌حساب مشتری باز می‌گردد. اگر فروشگاه مدارک کافی برای درستی برداشت ارایه کند، آنگاه این حق از مشتری گرفته خواهد شد.
البته باید دانست که با آن‌که در ظاهر مشتری می‌تواند در آغاز اقدام به خرید هر کالایی بکند و پس از دریافت آن‌را باطل کند، اما با توجه به این‌که موسسات صادرکننده، مشتری را می‌شناسند و این‌کار در پرونده اعتباری وی ثبت می‌شود، کمتر چنین کارهایی پیش می‌آید.
2. فروشگاه باید برای دریافت پول بدین روش ضمانت بدهد!
در این سیستم فروشگاه برای آن‌که از این سیستم وجه کالاها را دریافت کند، باید - برای درستی مبادلات انجام شده - تضمین بدهد.
با توجه به قانون اول، از آنجا که ممکن است فروشگاه به‌طور غیر مجاز از حساب مشتریان پول برداشت کرده باشد، تا 6 ماه امکان بازپرداخت وجه پردازش شده به مشتریان وجود دارد.
مشکلات موجود و راه حل‌های آنها
افزون بر امکانات و ویژگی‌های سودمند سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، کاستی‌ها و مشکلاتی نیز در آنها وجود دارد:
1. تقلب: همان‌گونه که انتظار داریم، دادن حق به مشتری می‌تواند مشکلاتی برای فروشگاه‌ها ایجاد کند. بنابراین تا زمانی که هویت کاربر به‌درستی روشن نشود، امکان تقلب وجود دارد.
یکی از راه حل‌های پیشنهاد شده، به‌کارگیری دستگاه امنیتی ویژه DIGIPass، است که توسط شرکت Payzip، معرفی گردیده است. این دستگاه با ایجاد یک کد امنیتی حساس به زمان، امنیت انجام مبادلات را تا 512 بیت23 افزایش می‌دهد.
2. هزینه‌ها: از آنجا که هزینه‌های استفاده از سرویس، یک بخش ثابت هزینه تراکنش و یک بخش متغیر و نرخ کارمزد را در بر دارد، استفاده از آن در یک محدوده قیمتی خاص به‌صرفه است. بنابراین نمی توان از آن برای مبادلات پر حجم یا با حجم بسیار کم استفاده کرد.
امروزه سیستم‌هایی به‌بازار آمده است که جایگزین انتقال واقعی وجه می‌شود و همچنین هزینه استفاده از آنها نیز بسیار مناسب‌تر است.24
3. مشکلات خریداران: یکی از ساده‌ترین و کارسازترین روش‌های دزدی اینترنتی، شبیه‌سازی یک فروشگاه معروف است. در این روش، سایتی را با ظاهری همانند با یکی از فروشگاه‌های معتبر برپا می‌کنند. مشتری نیز به‌دلیل اطمینان به فروشگاه اصلی، اطلاعات کارت اعتباری خود را در اختیار دزدان قرار می‌دهد. بنابراین خریدار باید در هنگام خرید از اعتبار فروشنده اطمینان حاصل کند که یکی از راه‌های این‌کار، استفاده از تاییدات دیجیتالی است
سیستم‌های ایرانی
در ایران، در هر دو بخش ارزی و ریالی با دو مشکل بزرگ روبرو هستیم که گسترش سیستم‌های پرداخت الکترونیکی و به دنبال آن تجارت الکترونیکی را تحت تاثیر خود قرار داده است. از یک‌سو به‌علت تحریم‌های آمریکا، شرکت‌های بینالمللی از ارایه سرویس کارت‌های اعتباری به ایران خودداری می‌کنند و از سوی دیگر به‌علت فرسودگی و کهنگی شبکه بانکی، امکان ارایه سرویس داخلی مطلوب به مشتریان فراهم نیست. در ماه گذشته نیز، تنها سرویس فعال که از سوی بانک ملی ایران ارایه می‌شد - به‌دلیل مشکلات فنی و امنیتی - به‌طور کلی تعطیل گردید.
با این همه، تلاش‌هایی برای حل این مشکل و ارایه سرویسی مناسب در ایران انجام شده است که از میان آنها می‌توان ارایه سیستم‌های پرداخت در محل، پرداخت با استفاده از کارت‌های اختصاصی و مانند این ها را برشمرد. برخی از این تلاش‌ها بدین شرح است:
سیستم‌های ریالی
* شرکت پست با همکاری شرکت رهرو، اقدام به پیاده‌سازی یک سیستم پرداخت محلی در شهر اصفهان کرده است که با ارایه یک حساب اینترنتی، امکان خرید برخط از فروشگاه‌های عضو طرح را فراهم می‌کند.25
* شرکت ایز ایران، در قالب طرح ثمین کارت در نظر دارد تا سرویس پرداخت برخط با استفاده از کارت‌های اعتباری ثمین را پیاده‌سازی کند.26
* شرکت بازرگانی نواندیشان با همکاری شرکت رهجویان، اقدام به پیاده‌سازی نخستین سیستم پرداخت بر خط ایران - با نام پایگاه پرداخت ایران - کرده است. مخاطبان این سرویس به‌طور کلی کسانی هستند که مایل به عرضه کالا در اینترنت باشند. اگر فروشگاه دارای سیستم فروشگاهی و سبد خرید باشد - با اندکی دست‌کاری - می‌توان تسویه حساب نهایی را از طریق این شبکه انجام داد و اگر سایت دارای سیستم فروشگاهی نباشد، می‌توان با استفاده از موتور فروشگاهی این سایت، فروشگاهی کامل و جامع ایجاد کرد.27
سیستم‌های ارزی
* شرکتی که از دیر باز در این زمینه به فعالیت می‌پرداخته، CCNOW است. این شرکت با ارائه یک سیستم سبد خرید و تسویه‌حساب - با استفاده از کارت‌های اعتباری بینالمللی - از سال‌های گذشته سرویس‌دهی به فروشگاه‌های ایرانی و خارجی را انجام می‌داده است. نبود ارتباط مستقیم سیستم فروشگاهی با این سایت و هزینه‌های بالای آن و همچنین عدم ارسال مستقیم وجه پردازش شده از عمده مشکلات آن است.28
* فروشگاه‌هایی سیستم پرداخت اختصاصی دارند و همچنین کسانی که مایل به دریافت وجه پردازش شده در ایران هستند، می‌توانند از سرویس شرکت Payzip - شرکت رهجویان، نماینده انحصاری آن در ایران است - استفاده کنند. این سیستم که رو به توسعه فراگیر است، افزون بر در اختیار قراردادن یک حساب اینترنتی ویژه برای فروشگاه، امکان دریافت وجه پردازش شده از طریق شبکه بانکی و حتی دستگاه های ATMبین المللی را فراهم می‌کند.29
پی‌نوشت :
1 Credit Cards
2 Debit Cards
3 http://www.irnetpay.com
4 Pre-Paid
5 http://www.parspay.com
6 Virtual Private Network
7 Visa
8 MasterCard
9 Payment Gateway
10 Point Of Sale
11 http://www.verisign.com
http://www.ezverify.com
http://www.rahjooyan.com
12 http://www.paypal.com
http://www.ccnow.com
http://www.2checkout.com
نمایندگی ایرانhttp://www.payzip.com - http://www.rahjooyan.com
13 Authorize
14 Void
15 Settlement
16 Refund
17 Charge Back
18 Discount Rate
19 Transaction fee
20 Refund
21 Rolling Reserve
22 Terminal Fee
23 منظور، افزایش حجم کلید و در نتیجه افزایش امنیت انتقال اطلاعات است.
24 http://www.firepay.com
http://www.payzip.com
http://www.irnetpay.com
25 http://www.pardakht.com
26 http://www.samincard.com
27 http://www.irnetpay.com
28 http://www.ccnow.com
29 http://www.payzip.com
http://www.payzipmerchant.com
http://ww.rahjooyan.com
http://www.irnetpay.com
- ۸۴/۰۲/۱۲
