شبکه ملی اطلاعات یک دهه اندرخم تعریف
نادر نینوایی - در حالی که ظاهرا قرار است شبکه ملی اطلاعات تا پایان امسال به بهره‌برداری برسد هنوز چیستی و چگونگی آن محل سوال و مناقشه است.
اگرچه شاید بسیاری در ابتدا فکر می‌کردند شبکه ملی اطلاعات یک شبکه کاملا داخلی و مستقل از اینترنت است اما اظهار نظرهای اخیر وزیر ارتباطات و جهانگرد رییس سازمان فناوری اطلاعات ایران و مجری شبکه ملی اطلاعات مبنی بر اینکه این شبکه مبتنی بر اینترنت است باعث شده ابهام‌ها در خصوص چگونگی عملکرد این شبکه بالا بگیرد.
شبکه ملی اطلاعات مبتنی بر اینترنت؟
محمود واعظی روز دهم اردیبهشت ماه امسال در شبکه اجتماعی خود مفهوم دولت الکترونیکی را به کارگیری اینترنت و شبکه جهانی وب برای ارایه اطلاعات و خدمات دولت به شهروندان از طریق کانال‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات عنوان کرد.
این اظهار نظر سهل و ممتنع در حالی صورت می‌گیرد که انتظار می‌رفت امکان دسترسی به دولت الکترونیکی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های شبکه ملی اطلاعات مد نظر قرار گیرد و فقط کاربر داخلی و آن هم بعد از تایید هویت قادر به دسترسی به آن باشد. توجه داشته باشید که مبتنی بر اینترنت بودن خدمات دولت الکترونیکی یعنی وضعیت موجودی که در آن هستیم. یعنی ما سال‌هاست که همه شبکه ملی اطلاعات داریم هم دولت الکترونیکی.
از سویی دیگر یازدهم اردیبهشت ماه یعنی فردای این اظهار نظر واعظی، نصرالله جهانگرد رییس سازمان فناوری اطلاعات که خود مجری شبکه ملی اطلاعات نیز هست به اظهار نظرهای مشابهی پرداخت و گفت: "شبکه ملی اطلاعات کشور شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت به همراه سوییچ ها و مسیریاب است که الزاماتی از جمله توانمندی بالا، پایداری و ظرفیت بالا در کشور را ایجاد می‌کند."
پس بار دیگر تاکید می‌شود که از ظاهر این تعاریف اینگونه بر می‌آید که ما از روز ورود اینترنت به ایران یعنی نزدیک به 25 سال قبل و از طریق ایجاد سایت‌ها، هم شبکه ملی اطلاعات داریم و دولت الکترونیکی.
اما با توجه به نزدیک بودن این دو اظهار نظر به لحاظ زمانی و محتوایی و صحبت‌های قبلی این دو مقام مسوول و سایر مسوولان دست‌اندرکار دولتی به نظر می‌رسد دولت قصد دارد شبکه ملی اطلاعات را نه به عنوان یک طرح مستقل از اینترنت بلکه به عنوان یک طرح در دل اینترنت نگاه کند. این در حالی است که برخی از کارشناسان عموما غیردولتی با اشاره به مباحث امنیتی و البته نص صریح برنامه پنجم توسعه خواستار ایجاد یک شبکه ملی اطلاعات مستقل از اینترنت برای کشور هستند.
چیستی شبکه ملی اطلاعات
شبکه ملی اطلاعات، معروف به اینترانت ملی ایران، در واقع پروژه‌ای است که قرار بود تا پایان برنامه پنجم توسعه کامل شده و به اجرا گذاشته شود. طبق تبصره ۲ ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه "شبکه ملی اطلاعات کشور، شبکه‌ای مبتنی بر قرارداد اینترنت (IP) به همراه سوییچ‌ها، مسیریاب‌ها و مراکز داده‌ای است به صورتی که درخواست‌های دسترسی داخلی و اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‌شوند به هیچ‌وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود."
به دنبال برگزاری جلسه پانزدهم شورای عالی فضای مجازی در سوم دی ماه 1392 این تعریف از شبکه ملی اطلاعات از سوی این شورا از قالب برنامه توسعه‌ای حالت دایمی پیدا کرد و در ادامه، مصوبه شورای عالی الزامات حاکم بر تحقق شبکه ملی اطلاعات به عنوان زیر ساخت ارتباط فضای مجازی کشور به این شرح اعلام شد:
"شبکه‌ای متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی با مدیریت مستقل کاملاً داخلی؛ شبکه‌ای کاملاً مستقل و حفاظت شده نسبت به دیگر شبکه‌ها (از جمله اینترنت) با امکان تعامل مدیریت شده با آنها؛ شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا وخدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت از جمله قابلیت تحرک؛ شبکه‌ای با قابلیت عرضه انواع خدمات امن اعم از رمزنگاری و امضای دیجیتالی به کلیه کاربران؛ شبکه‌ای با قابلیت برقراری ارتباطات امن و پایدار میان دستگاه‌ها و مراکز حیاتی کشور؛ شبکه‌ای پرظرفیت، پهن باند و با تعرفه رقابتی شامل مراکز داده و میزبانی داخلی."
آنطور که از مجموعه این تعاریف بر می‌آید شبکه ملی اطلاعات می‌بایست به عنوان شبکه‌ای کاملا مستقل از اینترنت باشد، آنچه در تعارض با مبتنی بر اینترنت بودن این شبکه است که این روزها توسط برخی از مسوولان دولتی به شکل گنگ اعلام می‌شود.
همچنین برای تحقق مفهوم شبکه ملی اطلاعات، ایران باید خادم نام دامنه، خادم نام دامنه ملی و مراکز تبادل ترافیک اینترنتی در خاک خود داشته باشد. این شبکه کمک می‌کند ایران بتواند استقلال و اتصال داخلی خود را در مواقع آسیب دیدگی کابل‌های بین‌المللی حفظ کند.
شبکه ملی اطلاعات، اینترنت، اینترانت یا اکسترانت؟
شبکه ملی اطلاعات یک شبکه اینترانت و داخلی است و یا می‌تواند یک شبکه اکسترانت هم تلقی شود؟ عباس پورخصالیان کارشناس ارتباطات در این زمینه معتقد است: "امروزه، پس از افشاگری‌های ادوارد اسنودن، سیاستمداران و کارشناسان فاوا در سطح جهان، معتقدند که شبکه ملی اطلاعات، شبکه‌ای مخابراتی، بسته، غیر انتفاعی و اختصاصی است و اگر کاملاً بسته فرض نشود، تنها می‌تواند از نوع ایکسترانت (Extranet) باشد، یعنی شبکه ملی اطلاعات، اینترانتی است که علاوه بر شهروندان داخل کشور، تنها به بیرونیان خودی اصالت‌سنجی شده، اجازه ورود می‌دهد، بدون آن که به احدی از دارندگان دسترسی به شبکه ملی اطلاعات، اجازه خروج از شبکه ملی اطلاعات را بدهد.
وی ادامه می‌دهد: "در نتیجه، در دوران پس اسنودن، شبکه ملی اطلاعات به مقوله‌ای مناقشه‌انگیز نه تنها در ایران، بلکه در اغلب کشورهای جهان بدل شده است. بیاییم، یک بار دیگر، به پاسخ کارشناسان فاوا درباره چیستی شبکه ملی اطلاعات، دقیق‌تر بنگریم: "شبکه ملی اطلاعات، شبکه‌ای بسته است!"، یعنی به روی همگان باز نیست و شبکه‌ای جدا از اینترنت است. «شبکه ملی اطلاعات، می‌تواند ایکسترانت باشد!» یعنی اولاً: توصیه نمی‌شود، ایکسترانت شود و ثانیاً: اگر ایکسترانت شد، هیچ کاربری از درون شبکه ملی اطلاعات نمی‌تواند به بیرون از آن، فرضاً به اینترنت جهانی راه یابد؛ ولی برخی از کاربران اینترنت جهانی می‌توانند با سازوکار راستی آزمایی‌های دقیق و شدید وارد شبکه ملی اطلاعات شوند."
برای توضیح آنچه این کارشناس ارتباطات می‌گوید باید گفت منظور وی این است که امکان دسترسی به شبکه ملی اطلاعات می‌بایست تنها برای کاربران داخلی و نهایتا کاربران خارجی شناسایی شده و دارای اجازه دسترسی مقدور باشد. برای روشن‌تر شدن مساله فرض کنید شما کارمند یک اداره دولتی هستید طبیعی است که از ایران باید به راحتی بتوانید از طریق اینترانت به پورتال آن سازمان بروید اما اگر در خارج کشور هم باشید می‌بایست که بتوانید مثلا با وارد کردن شماره ملی و رمز عبور خود از طریق اینترنت به اینترانت متصل شده و به پورتال اداره یا سازمان متبوع خود مراجعه کنید. اما در عین حال نمی‌بایست به افراد تایید صلاحیت نشده و سارقان اطلاعاتی و جاسوس‌ها اجازه ورود به پورتال‌های نهادها و سازمان‌های دولتی و حساس کشور را داد. طبیعی است که به این ترتیب باید گفت که اینترانت مثل چتری می‌ماند که از اطلاعات امنیتی کشور محافظت می‌کند.
آنطور که پورخصالیان می‌گوید: اندیشه اولیه ایجاد شبکه ملی اطلاعات به عنوان شبکه‌ای متصل به اینترنت جهانی به دوران پیش اسنودن (pre-Snowden era) و عصر غلبه slacktivism (خوش‌خیال‌گرایی) و سلطه آن بر اذهان جهانیان برمی‌گردد، یعنی به دوران اعتقاد عمومی به قداست حفظ جریان آزاد اطلاعات در اینترنت.
اکنون در دوران پس اسنودن (post-Snowden era) ایده حفظ جریان آزاد اطلاعات در اینترنت، خدشه برداشته و بازبودن شبکه ملی اطلاعات، حداقل در اروپا، مورد تجدید نظر و ارزیابی امنیتی قرار گرفته، تا آنجا که به نظر می‌رسد، میان سیاستمداران غیر آمریکایی، به ویژه دولتمردان اروپایی، درباره چرایی ایجاد شبکه ملی اطلاعات یا شبکه منطقه‌ای اطلاعات ایمن (از تهدیدهای فیزیکی) و امن (از تهدیدهای غیر فیزیکی)، مستقل و منفصل از اینترنت جهانی، بیش از پیش اتفاق نظر وجود دارد. ولی سیاستمداران آمریکایی مخالف شکل‌گیری هرگونه اینترانت ملی و ایکسترانت منطقه‌ای هستند.
به هر حال ماندن در تعاریف ابتدایی شبکه ملی اطلاعات بعد از گذشته یک دهه از آغاز آن یک معنی بیشتر به ذهن متبادر نمی‌کند و آن خرید زمان بیشتر برای اجرا نکردن شبکه ملی اطلاعات و انداختن آن در بحث و جدل‌های بی‌پایان و بی‌ثمر است.
از سوی دیگر با توجه به مشغلات و همسویی شورای عالی فضای مجازی در دوره جدید با نظرات دولت، بعید به نظر می‌رسد، وزارت ارتباطات با مشکل و چالش جدی در تاخیرهای بیشتر در اجرای شبکه ملی اطلاعات مواجه شود.