عوامل اصلی شکست صادرات نرم افزار در کشور
سید علی اکرمی فر* - به دلیل اهمیت نرم افزار، ارزش افزوده بالا و ویژگی های خاص آن، صادرات نرم افزار مورد توجه بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار گرفته است. در کشور ما نیز تلاشهای پراکنده ای صورت می گیرد اما به دلایل مختلفی چون بی برنامگی و اتخاذ رویکردهای نادرست در توسعه فناوری اطلاعات کشور توجه صنعت نرم افزار به صادرات در حال کاهش است. بهره برداری مناسب از صادرات نرم افزار مستلزم هدفگذاری صحیح و برنامه ریزی و اجرای درست می باشد.
ویژگی های محصولات نرم افزاری
محصولات نرم افزاری دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف- امکان تکثیر سریع و آسان
ب- انتقال آسان
ج- فراگیری ( جامعیت)
د- طول عمر کوتاه : به دلیل تحولات سریع فناوری های نو و همچنین با توجه به قانون مور( با هزینه ثابت قدرت محاسباتی پردازنده ها هر 18 ماه دو برابر می شود)، سرعت تحولات سیستم های نرم افزاری نیز بسیار زیاد شده است.
ویژگی های تولید نرم افزار ( روش ها و ابزارها)
الف- فکری بودن تولید نرم افزار: تولید نرم افزار کاری است که بیشتر به انسان های مستعد و روش های مهندسی و طراحی نیاز دارد، در حالی که تولید محصولات سایر فناوری ها علاوه بر کار فکری، به منابع انسانی ، تجهیزات و منابع اولیه فراوان احتیاج دارند.
ب- بستر کاری ارزان و در دسترس: برای تولید نرم افزار زیر ساخت های کمیاب و گران قیمت لازم نیست.
ج- عدم نیاز به مرحله کارخانه سازی: فاصله بین محصولات نرم افزاری با مرحله تحقیقات آن بسیار اندک است در نتیجه تولید نرم افزار به صرفه تر از سایر محصولات فناوری است.
د- رونق شغلی: به دلیل فراگیری ( جامعیت) که در قسمت 2-1- ج اشاره شد، بازار کار نرم افزار چه در داخل و چه در سطح جهان، بسیار بیشتر از سایر رشته ها است.
ح- سرمایه گذاری اندک: تولید نرم افزار به سرمایه گذاری اندک نیاز دارد.
و- نزدیکی صنعت با دانشگاه شرط موفقیت: کارخانه ها به دلیل نیاز به مواد خام، لازم است نزدیک معدن مربوطه احداث شوند، در حالی که مراکز تولید نرم افزار که بیشتر کاری فکری است، باید در مجاورت دانشگاه ها که مراکز تولید افراد خبره می باشند ایجاد گردند، هر چند هر دو باید از یک سو به بازار وصل باشند.
چالشهای صنعت نرم افزار:
داشتن بازار جهانی برای نرم افزار بدون فناوریها و متدولوژیهای جدید نرم افزاری، نیروهای فنی و آموزشی دیده ، استراتژی ونوآوری امکان پذیر نیست. حتی بازار محلی نیز متاثر از بازار جهانی است. وقتی مشتریان دولتی، صنعت داخلی را قبول نداشته باشند ومشتریان خصوصی محصول ارزانتری را از شرکتهای خارجی ببینند، مسلما جایی برای شرکتهای نرم افزاری داخل باقی نخواهد ماند، تنها امید بسیاری از این شرکتها زبان بود که با استاندارد شدن زبان فارسی و لحاظ آن در یونی کد، سنگرهای این حوره نیز به تدریج در حال تسخیر شدن است. نمونه روشن این ادعا برتری قدرتمندانه نرم افزار ویرایشگر عربی شرکت مایکروسافت بر کلیه ویرایشگرهای فارسی است.
ماهیت صنعت نرم افزار بر خلاف سایر صنایع، بیشتر تحقیقاتی است . در صنایع سخت افزاری پس از تحقیق وتوسعه مرحله تولید و سپس مرحله بازاریابی و فروش قرار دارد در حالیکه در صنعت نرم افزار مرحله ای به نام تولید وجود ندارد.بنابراین یکی از عوامل پویایی و رقابتی شدن صنعت نرم افزار برقراری و حفظ ارتباط با دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی نرم افزار در داخل وخارج از کشور است. در برخی از کشورها این مسئله امری رایج و جا افتاده است. حتی شرکتی مثل مایکروسافت هم با دانشگاهی مثل دانشگاه واشنگتن همکاری می کندو تزهای دکتری در زمینه های مختلف موردنیازش تعریف می نماید. در پارکهای تحقیقاتی نیز معمولا سر و کله شرکتها پیدا می شود و در آنجا شعبه ای را به خود تخصیص میدهند . شعبات شرکتهای اوراکل و هولت پارکارد امریکایی در پارک نرم افزار هاگنبرگ اتریش نمونه ای از همکاری صنعت با مراکز تحقیقاتی خارجی است.
جدایی دانشگاهها و صنعت وتمرکز صنعت بر ابزارها، روشها ومتدولوژیهایی که مدتهاست از رده خارج شده اند. در جذب نیروی کار فارغ التحصیل دانشگاهها خلل ایجاد می کندودر نتیجه مکانیزم فرار مغزها تقویت می شود و خود صنعت نخستین ضرر کننده خواهد بود. نیروی انسانی ماهر مهمترین جز صنعت IT خصوصا نرم افزار است. این عنصر به قدری مهم است که کشورهای پیشرفته که از صنایع پویا برخوردارند، سالانه هزاران نفر از نیروهای نرم افزاری کشورهای در حال توسعه را جذب می نمایند. تحقیقات نشان می دهد که ارزش کار یک برنامه نویس یا متخصص نرم افزاری عالی 20 بار بیشتر از یک متخصص متوسط است .
تاریخچه تلاشهای انجام شده در کشور
الف - کنسرسیوم ثنارای
شرکت تحقیقات و توسعه صادرات نرم افزاری(ثنارای) در اواسط سال77 از تجمع 27 شرکت نرم افزاری و با پیشنهاد و حمایت شورای عالی انفورماتیک کشور تاسیس شد جمع آوری ، تدوین و پیشنهاد استاندارد برای خدمات نرم افزاری،اخذ مجوز اعطای استانداردهای نرم افزاری بین المللی و تحقیقات نرم افزار و انتشار نتایج آن از طریق خبرنامه، تعدادی از موارد اساس نامه این شرکت است.
ب- برج صادرات نرم افزار
در گذشته ایجاد شهرک ها و مجتمع های صنعتی، معمولا با هدف دور کردن واحدهای صنعتی از شهرها، توجه به مناطق محروم و اهدافی از این قبیل انجام می شد، اما شرکت شهرک های صنعتی( وابسته به وزارت صنایع) در سال78، اقدام به تخصیص مجتمعی برای توسعه صادرات نرم افزار به نام برج سهند نمود. وزارت صنایع در طرح های بعدی به دنبال ایجاد پارک فناوری نرم افزار بود.
ج- پارکهای فناوری
در سالهای 80تا82 تب ایجاد پارک فناوری کشور را گرفت و بسیاری از دستگاهها، به خصوص وزارت علوم، وزارت ارتباطات، و وزارت صنایع در این زمینه طرح هایی را آغاز نمودند. متاسفانه این حرکت بی هدف باعث شد که دراین مدت بسیاری از مراکز با تغییر نام و برخی دیگر بدون هدف به ایجاد پارک فناوری مبادرت ورزند. هند در مدت 10 سال 13 پارک فناوری ایجاد کرد در حالیکه در کشور ما در مدت 2 سال بیش از 20 پارک فناوری ایجاد شد.
د- حمایتهای دولتی
کشورهایی که توسعه صادرات نرم افزار را به عنوان یک استراتژی برای توسعه اقتصادی خود در نظر گرفته اند، توجه و حمایت دولت ها مهمترین نقش را در این زمینه ایفا می کند این حمایت ها به طرق مختلف از جمله مطابق آنچه که در مورد پارک فناوری نرم افزار اشاره شد، انجام می گیرد. در ایران نیز مراکز دولتی مختلف به حمایت از صادرات نرم افزار کمر بسته اند. حمایت های مالی و گمرکی توسط شورای الکترونیک، جذب بودجه توسط شورای عالی انفورماتیک در قالب تبصره 47 بودجه سال77 و 78 و ایجاد و تقویت برج صادرات نرم افزار، نمونه هایی از این حمایت ها بود.
ه- رویکرد تکفا
تکفا یک رویکرد حمایتی است که دو بخش عمده دارد. اول اینکه پروژه های کاربری فناوری اطلاعات در دستگاه های دولتی توسط بخش خصوصی انجام شود و دوم اینکه مبالغی صرف توسعه پارکهای فناوری، SME ها و شرکتها شود و شرکتهایی که به طور مشخص 500 شرکت نام برده شده در این راستا ایجاد گردد. درهر دوی این رویکردها نکاتی اساسی وجود دارد که باید به آن اشاره نمود. همانگونه که ملاحظه می شوداهرم اصلی حمایت دولتی در این رویکردها پول است.و درواقع طبق مدلی که درتکفا نیز ارائه شده در عرصه IT درختان کم باری هستند و منابع سرشاری هم هست و دولت می خواهد منابع سرشار را به پای درختان کم بار بریزد و آنها را پربار کند. به عبارت دیگر می خواهد با توسعه کاربری فناوری اطلاعات عمدتا در بخش دولتی و انجام کارها توسط بخش خصوصی هم کاربری و هم صنعت را رونق دهد.
بخش خصوصی و صنعت با چهار مولفه ارتباط تنگاتنگ دارد. چهار مولفه تقاضا،فناوری ، نیروی انسانی و سرمایه گذاری در یک چرخه هم افزایی هم چرخ صنعت را به حرکت در می آوردند و هم دوباره تقاضای جدید ایجاد می کنند.حمایت دولت باید در راستای استراتژی مشخصی باشد تا بتواند بخش خصوصی را حرکت دهد. رونق تقاضا باعث رونق صنعت خواهد شدبنابراین دولتها سعی می کنند تقاضا را رونق دهند. برای مثال سیاست آمریکا بر این اساس بوده که با توسعه زیرساخت‌های اطلاعاتی در سطح ملی و بین‌المللی تقاضا را رونق دهد و از آنجا به سایر مولفه‌های صنعت یعنی فناوری، نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری جهت دهد. در حالیکه هند تقاضا را از پتانسیل موجود نیاز به خدمات نرم‌افزاری در سطح جهان گرفت و به صنعت خود جهت داد. اتفاقی که در کشور ما افتاده است و با جریان تکفا مشاهده می‌کنیم این است که در کشور ما دولت با توسعه کاربری در دستگاه‌های دولتی فرصت‌های شغلی برای بخش خصوصی ایجاد نموده است. رونق تقاضا از طریق پروژه‌های دولتی امکان‌پذیر نیست. برای مثال می‌توان چند سایت اینترنتی دولتی را با چند سایت شرکتهای خصوصی به کمک معیارهایی مقایسه کرد. آیا دولتی‌ها پول کمتری پرداخته‌اند؟ پس چرا سایت‌هایشان از کیفیت کمتری برخوردار است؟!
موانع توسعه صادرات نرم‌افزار کشور و راه‌های مقابله
صادرات نرم‌افزار کشور در سالهای اخیر فراز و نشیب‌هایی داشته است. به دلیل اهمیت موضوع باید علل شکست در صادرات نرم‌افزار مورد بررسی قرار گیرد. در این بخش موانع اصلی توسعه صادرات نرم‌افزار به اختصار بررسی می‌شود.
الف - فقدان برنامه روشن و مشخص
همانگونه که در مدل هند دیدیم، یک برنامه کلان هدفدار که با واقع‌بینی تهیه شده باشد، و به درستی مورد اجرا قرار گیرد، می‌تواند پیشران خوبی برای توسعه صادرات نرم‌افزار کشور باشد. در سالهای گذشته از طرف شورای عالی انفورماتیک و وزارت صنایع پروژه‌هایی برای این موضوع تعریف گردید و به شرکتهای بعضاً بی‌ربط خصوصی سپرده شد که به جز هیچ ، نتیجه‌ای نداشت.
نبود هدایت و برنامه مشخص، دستگاه‌های متولی دولتی را به سوی اقدامات عجولانه و بدون هدف تحریک کرده و می‌کند که در عمل نه تنها صادرات نرم‌افزار را گسترش نمی‌دهد که مانع از تلاشهای موجود نیز می‌شود.
ب- مشکلات بین‌المللی
شرایط خاص جمهوری اسلامی و تحریم‌ها و بی‌عدالتی‌های کشور های خارجی که جهان را از منظر منافع خودشان می‌بینند و همچنین افکار عمومی که تحت‌تاثیر شدید رسانه‌های غربی قرار دارند، مسلماً باعث فرصت‌سوزی در همه حوزه‌ها و به خصوص حوزه صادرات نرم‌افزار می‌شوند.
ج - رویکرد اشتباه بودجه‌های تکفا
همانگونه که اشاره شد، رویکرد تکفا دادن پول به بخش دولتی و انجام پروژه ها در بخش خصوصی است. این رویکرد تنها بازار بیمار دولتی را گسترش داده و توجه معدود نگاه‌هایی که برای صادرات به سوی خارج از کشور چشم دوخته بودند به بازار داخل جلب نمود. از آنجاییکه نیازهای اولیه این بازار عمدتاً تجهیزات یا آموزش است، بنابر این تکفا درعمل شرکتها را تشویق نموده تا به کارهای واسطه‌گری روی بیاورند. تداوم این رویکرد ضربه نهایی را به پیکره صادرات نرم‌افزار کشور فرود خواهد آورد.
دـ توجه سایر کشورها به این موضوع
به دلیل اهمیت موضوع صادرات نرم‌افزار و ویژگی‌هایی که به آن اشاره شده، بسیاری از کشورها به خصوص کشورهای آسیایی در پی کسب سهم از بازار آن برآمده‌اند. این مسأله و ایجاد رقبای جدید وحتی ارزانتر و از کشور که مشکلات ما را هم ندارند، به معنی از بین رفتن بازار بالقوه صادرات نرم‌افزار می‌باشد.
ح ـ الگوی تجارت نرم‌افزار
یکی از مهمترین مشکلات صادرات نرم‌افزار در ایران وجود تفکر مبتنی بر تولیدکننده در تجارت است. تفکری که در آن رقابت حذف می‌شود و مشتری مجبور است یکی از دلایل این تفکر ناآگاهی مشتری است که رفع آن نیازمند اطلاع‌رسانی قوی در این زمینه می‌باشد، چیزی که در کشور ما وجود ندارد. در این سیستم مشتری به سراغ تولیدکننده می‌رود و تولیدکننده است که در تعیین قیمت و کیفیت نقش اصلی را دارد.
تفکر دیگر، تفکر جهانی تجارت نرم‌افزار، تفکر مبتنی بر مشتری است که در آن «حق با مشتری است». تولیدکنندگان با ابزاری چون اعتبار، کیفیت و قیمت مناسب سراغ مشتریان رفته و آنها را جذب می‌کنند.
با توجه به این دو تفکر، تولیدکنندگان داخلی نرم‌افزار که مشتریان خود را دارند و جذابیت‌های دیگر بازار از جمله خرید و فروش سخت‌افزار آنها را مشغول کرده است، تنها منتظر مشتریان جدید هستند. از آن طرف مشتریان خارجی به دنبال تولیدکنندگان معتبر با کیفیت و ارزان‌قیمت هستند که از نزدیکترین جا برمی‌گزینند. مشتریان خارجی منتظر تولیدکنندگان وتولیدکنندگان داخلی منتظر مشتریان هستند. با این بن‌بست، صادرات نرم‌افزار هیچگاه انجام نمی‌گیرد.
شرکتهای محدود داخلی که این بن‌بست را شکسته‌اند و موفق به صادرات شده‌اند، به خاطر ارتباطات و فرصت‌های ویژه بازاریابی برای آنها بوده است. بنابراین لازم است گام‌های بلندی در ایجاد ارتباط و نفوذ به بازار برداشته شود.
و ـ بحران نرم‌افزار و کمبود نیروی انسانی متخصص
دنیای نرم‌افزار تا کنون با دو بحران اساسی مواجه شده است. بحران نخست در اواخر دهه 60 و در پی شکست بسیاری از پروژه‌های نرم‌افزاری بزرگ (و اتمام آنها با هزینه و زمانی به مراتب بیشتر از میزان پیش‌بینی شده) بروز کرد.
بحران دوم در دهه 80 پس از رشد سریع صنعت الکترونیک و ارزان شدن سخت‌افزار و در نتیجه به کارگیری کامپیوتر در تمام عرصه‌ها بروز کرد. کمبود نیروی انسانی لازم جهت طراحی و تولید نرم‌افزارهای موردنیاز، بارزترین نمونه بحران مذکور تلقی می‌شود.
در صورتیکه برنامه درستی برای کشور تدوین شود و اهدافی برای صادرات نرم‌افزار تعیین گردد، مسلماً نیروی انسانی به مراتب کیفی‌ترو کمی‌تر از امروز موردنیاز خواهد بود.
ه - ارتباطات بین المللی و بازاریابی
برخی از صاحب‌نظران انفورماتیک مهمترین دلیل ضعف صادرات نرم‌افزار را کمبود نیروی برنامه‌نویس تلقی می‌کنند. بر اساس این نظر در یک سیستم مبتنی بر تولید، با افزایش برنامه‌نویس، میزان کار داخل کاهش می‌یابد واین خود باعث رقابت می‌گردد. ازنتایج این رقابت، افزایش کیفیت و رواج تفکر مبتنی بر مشتری خواهد بود. در نتیجه افراد و شرکتها از بن‌بست خارج شده و برای یافتن کار مجبور به بازاریابی خارجی و برقراری ارتباطات بین‌المللی می‌گردند. پس باید دولت در تربیت برنامه‌نویسان ماهر اقدام کند.
هرچند کلیت این نظر درست است ولی اشکالاتی نیز بر آن وارد است: این طرح درصورت درستی یک طرح درازمدت چندین ساله است؛ در حالیکه شرکتها بیشتر متمایل به طرح‌های کوتاه‌مدت هستند. مهاجرت برنامه‌نویسان زبده به خارج از کشور یکی از مهمترین موانع این طرح است. همچنین گستردگی کار نرم‌افزار (خصوصاٌ نرم‌افزارهای بی‌کیفیت که برای ادارات دولتی ساخته می‌شود) و افزایش روز‌افزون نیاز به آن با مقوله کمبود کار داخلی در تضاد است و تا موقعی که بر کیفیت نرم‌افزار تولید داخل، نظارتی اعمال نشده و سفارشات دولتی از طریق مناقصه و رقابت واقعی ارایه نشوند، این طرح به نتیجه موفق نهایی دست نخواهد یافت.
حال که قرار است در نهایت شرکتها به بازاریابی تن دردهند، بهتر است از هم‌اکنون بودجه‌ها به جای تحقیقات گسترده، در این اقدام عملی هزینه شود و نهادهایی که خود را متولی نرم‌افزار می‌دانند، با تربیت بازاریابانی زبده و ایجاد دفاتر بازاریابی و گسترش ارتباطات بین‌المللی به دنبال جذب سفارشات خارجی باشند. خصوصاً آنکه بازاریابی، با توجه به تفکر مبتنی بر مشتری، راه‌هایی پرهزینه داشته و نیازمند کمک دولت است.
قطعاً صادرات نرم‌افزار با مشکلات عدیده‌ای روبروست و باید برای رفع همه آنها اقدام نمود. بایستی با شناسایی مشکلات و ارایه و پیگیری راه‌حل‌های عملی و فوری، طلسم رکود صادرات نرم‌افزار را شکست و در مراحل بعدی با استفاده از تجربه و انگیزه مضاعفی که به دست خواهد آمد به فکر شناسایی و رفع مشکلات ریشه‌ای و فرهنگی و غیره افتاد.
نکات کلیدی دیگری نیز می‌تواند راهگشای تجارت و صادرات نرم‌افزار باشد. خدمات نرم‌افزاری، مانند نصب و نگهداری سیستم‌ها و شبکه‌ها در محل، امری فراموش شده در کشور ما است. خوب است بدانیم که هند بیشترین درآمد نرم‌افزارش را از طریق خدمات پیشرفته نرم‌افزار به دست می‌آورد.
راه‌کار دیگری که بایستی مورد توجه قرار بگیرد. استفاده از اهرم سفارش‌های دولتی در جهت تشویق شرکتهای نرم‌افزاری به صادرات است. بازار عمده این شرکتها همچنان دولت است و اگر شرکتهایی که صادرات بیشتری دارند در اولویت قرار بگیرند به نفع کشور و بقای صنعت نرم‌افزار در دنیای متحول آینده است.
نتیجه‌گیری
در این مقاله پس از بررسی جایگاه نرم‌افزار در عصر حاضر، به ضرورت داشتن یک صنعت نرم‌افزار قوی که در کلاس جهانی فعالیت کند و با شرکت‌هاای بزرگ دنیا به رقابت بپردازد پی بردیم. داشتن چنین صنعتی نیازمند تمهیداتی از جمله برنامه‌ریزی دولتی، وضع قوانین و استانداردهای مناسب،ایجاد نیاز، استفاده از لبه فناوری، بهره‌گیری از نیروهای کارآمد از طریق تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت می‌باشد.
صنعت نرم‌افزار ماهیت منحصر به فردی دارد، به طوریکه در این صنعت مرحله تولید انبوه یا کارخانه‌ای تقریباً وجود ندارد؛ در نتیجه مهمترین قسمت پروژه‌های نرم‌افزاری تحقیق و توسعه است. تحقیق و توسعه در صنعت و پژوهش‌های کاربردی دانشگاهی مکمل یکدیگرند لذا دانشگاه می‌تواند در صنعت نرم‌افزار اثربخشی فوق‌العاده‌ای داشت باشد.
رویکردهای دولت و به خصوص تکفا در حمایت از صنعت نرم‌افزار باعث تغییر نگاه شرکتها از بازار پر از مخاطره خارج به بازار امن دولتی در داخلی شده است که این امر بزرگترین چالش برای صادرات نرم‌افزار کشور است.
*دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری
- ۸۴/۰۵/۱۱