فازهای بعدی شبکه ملی اطلاعات چیست؟
نادر نینوایی - با تاکیدات رهبری، الزامات شورای عالی فضای مجازی و نیز قول‌های وزارت ارتباطات سرانجام اجرای پروژه استراتژیک و پرحاشیه شبکه ملی اطلاعات در دولت یازدهم با جدیت بیشتری نسبت به گذشته دنبال شد.
طبق پیش‌بینی وزارت ارتباطات دولت یازدهم سه فاز مجزا برای اجرای شبکه ملی اطلاعات در نظر گرفته شده بود که هر یک نیز شامل برنامه‌های خاصی می‌شد.
آنطور که مسوولان وزارت ارتباطات در 4 سال گذشته وعده می‌دادند قرار بود که شبکه ملی اطلاعات در سه فاز به نتیجه رسیده و فاز سوم درواقع فاز نهایی باشد. اما حالا کسی حرفی از اتمام و فاز پایانی این پروژه نمی‌زند و مسوولان پروژه در وزارت ارتباطات تنها روی رونمایی از فاز 3 شبکه ملی اطلاعات تاکید دارند. مراسم رونمایی از فاز سوم این شبکه در حالی در واپسین روزهای کاری محمود واعظی به عنوان وزیر ارتباطات در حاشیه نمایشگاه الکامپ افتتاح شد که در آن هیچ خبری از حضور رییس جمهور یا معاون اول رییس جمهور و حتی دبیر شورای عالی فضای مجازی هم نبود.
در واقع این مراسم با حضور مسوولان وزارت ارتباطات و یکی از اعضای شورای عالی فضای مجازی که در الکامپ حضور داشت، افتتاح شد تا فاز سوم با کمترین تشریفات به نسبت دو فاز قبلی افتتاح شود.
نکته قابل توجه آنکه یک هفته قبل‌تر از افتتاح فاز سوم شبکه ملی اطلاعات، معاون مرکز ملی فضای مجازی گفته بود: با در نظر گرفتن انتظارات و الزامات مصرح در سند تبیین الزامات، "هنوز تا تحقق شبکه ملی اطلاعات فاصله داریم."
با این تفسیر و حالا که سه فاز مذکور در واقع اصلاحات و مقدمه‌ای برای اجرای شبکه ملی اطلاعات محسوب می‌شود، درباره اینکه مسیر حرکت این پروژه در آینده چگونه خواهد بود، هیچ اطلاعاتی وجود ندارد.
اما در سه فاز شبکه ملی اطلاعات چه اتفاقاتی رخ داد؟
اقدامات نصفه و نیمه دولت دهم
موضوع ایجاد شبکه ملی اطلاعات و تفکیک اینترنت داخل و خارج مساله جدیدی نبوده و به دیروز و امروز هم مربوط نمی‌شود؛ حرف از ایجاد اینترانت ملی برای اولین بار در دولت قبل مطرح شد.
در سال 1391 بر اساس بخشنامه کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، تمامی ارایه‌‌دهندگان خدمات اینترنت، موظف به تفکیک ترافیک اینترنت از اینترانت شدند. به گفته حکیم‌جوادی معاون وقت وزیر ارتباطات، این کار حتی در همان دوره در برخی شرکت‌ها در حال انجام بود.
در آن دوره حتی در سایت سازمان فناوری اطلاعات ایران، بخشنامه‌ای در خصوص جداسازی ترافیک اینترنت از اینترانت نیز منتشر شد.
این بخشنامه با استناد به مصوبه 120 کمیسیون تنظیم مقررات و ارتباطات صادر شد و شرکت مخابرات، دارندگان پروانه انتقال خدمات انتقال داده، خدمات انتقال ماهواره‌ای، دارندگان پروانه وایمکس، پروانه توزیع اینترنت، تمامی دستگاه‌های دولتی دارای میزبانی وب و تمامی شرکت‌های ارایه دهنده خدمات میزبانی خصوصی، را مورد خطاب قرار داده بود.
مسوولان وقت سازمان فناوری اطلاعات در آن دوره معتقد بودند باید در کشور به گونه‌ای اینترنت را از اینترانت جدا کنند و این موضوع برایشان از اهمیت شایانی برخوردار بود.
کما این که حکیم‌جوادی در اظهار نظری در این خصوص گفته بود: اینترانت، باعث کاهش هزینه‌ها و بهینه شدن استفاده از پهنای باند بین‌الملل و نیز افزایش حداکثری تولید محتوا در داخل کشور می‌شود.
با این همه اما دولت قبلی به پایان رسید و دولت جدید آمد و تفکیک اینترنت و سرنوشت شبکه ملی اطلاعات در بلاتکلیفی باقی ماند.
دولت یازدهم و فشار برای تحقق شبکه ملی
همزمان با آمدن دولت اول حسن روحانی تاکیدات بیشتری برای تحقق و اجرای شبکه ملی اطلاعات به عنوان یک الزام از سوی رهبری و شورای عالی فضای مجازی مطرح شد تا آنکه در نهایت وزارت ارتباطات اعلام کرد در سه فاز این شبکه را به صورت کامل به اجرا در می‌آورد.
طبق برنامه‌ریزی سازمان فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات، سه فاز برای اجرای شبکه ملی اطلاعات در نظر گرفته شده بود که فاز اول که در هفته دولت سال گذشته افتتاح شد.
فاز اول
طبق اعلام وزارت ارتباطات در فاز اول خدمات دولت الکترونیکی و سایر خدمات ویدیویی داخلی روی بستر شبکه ملی اطلاعات قرار گرفت. همچنین امکان ارایه انواع خدمات نوین از قبیل پرداخت با موبایل روی بستر شبکه ملی اطلاعات میسر شد.
دسترسی به پهن باند ثابت و سیار و دسترسی به محتوا و خدمات داخلی در سراسر کشور از دیگر دستاوردهای اجرایی شدن فاز اول شبکه ملی اطلاعات شمرده می‌شد.
بنابر اعلام سازمان فناوری اطلاعات ایران در این مقطع با اجرای فاز اول این طرح دسترسی به پهن‌باند سیار در شهرهای بزرگ و دسترسی به پهن باند ثابت در کل کشور در قالب شبکه ملی اطلاعات نیز ممکن شده بود.
این اظهارات مسوولان وزارت ارتباطات اما در حالی مطرح می‌شد که در همان مقطع ابهامات و انتقاداتی از سوی برخی فعالان و اعضای شورای عالی فضای مجازی مطرح بود.
فاز دوم
در همان سالی که فاز نخست به بهره‌برداری رسید، فاز دوم شبکه ملی اطلاعات نیز که هدف آن ایجاد رشد در شبکه عنوان شده بود در دهه فجر سال 95 اجرایی شد. خروجی‌های این فاز به گفته مسوولان وزارت ارتباطات امکان استفاده از خدمات ویدیویی اچ‌دی با هزینه مناسب در کلانشهرها، ایجاد مراکز تبادل ترافیک داده داخلی شهرهای قم، اهواز و اصفهان و نیز دو و نیم برابر شدن شبکه انتقال داده‌های کشور اعلام شد.
فاز سوم
فاز سوم و آخر شبکه ملی اطلاعات که قرار بود در آن شبکه به بلوغ کامل برسد، پس از چندین نوبت تاخیر سرانجام دو هفته پیش به نتیجه نشست.
به گفته مسوولان وزارت ارتباطات، با راه‌اندازی این شبکه حالا ترافیک خروجی برای اینترنت خارجی به 55 درصد کاهش یافته و امید می‌رود در آینده این مقدار به 30 درصد ترافیک کلی برسد.
9 برابر شدن ظرفیت بین‌المللی شبکه و 15 برابر شدن ظرفیت داخلی از دیگر دستاوردهای این فاز پروژه بود.
در مجموع و بنا بر اعلام این وزارتخانه، اقدامات و دستاوردهای اصلی فاز سوم شبکه ملی اطلاعات به این شرح اعلام شد:
اجرای تفکیک ترافیک داخلی و خارجی و اعمال تعرفه نیم‌بها برای ترافیک داخلی توسط کلیه اپراتورها
شکل گیری مدل Sponsored data با همکاری فراهم‌کنندگان VOD و اپراتورهای ثابت و سیار و رشد بیش از 500 درصدی جریان ترافیک VOD رسمی
اجرای مصوبه DCB توسط اپراتورهای همراه به منظور رشد کسب و کارهای فضای مجازی
تحول در دسترسی پهن‌باند سیار (3G و 4G)
تحول در دسترسی پهن‌باند ثابت
ارائه سرویس پهنای باند داخلی در هسته شبکه ملی اطلاعات با 10 درصد تعرفه اینترنت
توسعه ظرفیت میزبانی محتوا و خدمات داخلی
پایش کیفیت خدمات و شفاف‌سازی در ارایه خدمات به مشتریان
ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی IoT و اجرای پایلوت‌های برای موارد کاربرد این فناوری
توسعه شبکه‌های شهری توسط اپراتورهای خصوصی
ورود اپراتورهای مجازی همراه (MVNO) جهت ارائه خدمات نوآورانه
پیاده‌سازی عملیاتی IPv6 در اپراتورهای کشور
رشد و توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال و شکل‌گیری کسب‌وکارهای جدید
توسعه و رشد خدمات پایه داخلی
توسعه امنیت زیرساخت‌ها، کاربران و خدمات
با این وجود اما در یک کلام باید گفت که اگرچه روزهای آخر واعظی در وزارت ارتباطات با تیترهای رسانه‌ها، فلش‌های عکاسان و تشویق حضار و شرکت‌های خصوصی از وزیر همراه بود اما چیزی که در باز هم بلاتکلیفی ماند، سرنوشت نهایی شبکه ملی اطلاعات و اجرای کامل آن بود.
با وجود آنکه از پیش از این بارها اعلام شده بود که شبکه ملی اطلاعات در سه فاز اجرایی می‌شود اما عملا با وجود افتتاح فاز سوم همچنان هیچ صحبتی از چگونگی اتمام این پروژه توسط مسوولان مطرح نشده است.
ابهام‌ها در خصوص اجرای کامل شبکه ملی
اگرچه منتقدان عملکرد وزارت ارتباطات، هیچ نظر و واکنشی نسبت به افتتاح فاز جدید شبکه ملی اطلاعات نداشتند، اما همانطور که ذکر شد ابهامات در خصوص آینده این شبکه ملی با وجود افتتاح فاز 3 که زمانی از آن با عنوان فاز نهایی نیز نام برده می‌شد، باقی ماند.
کما اینکه معاون مرکز ملی فضای مجازی در خصوص سه فاز اجرا شده توسط وزارت ارتباطات گفته بود: اجرای این سه فاز بر اساس مصوبه شورای‌عالی و به‌منظور اصلاح وضعیت فعلی زیرساخت ارتباطی و شبکه ارتباطی کشور بوده است تا آمادگی لازم برای تحقق شبکه ملی اطلاعات مهیا شود. بنابراین با در نظر گرفتن انتظارات و الزامات مصرح در سند تبیین الزامات، هنوز تا تحقق شبکه ملی اطلاعات فاصله داریم.
وی با بیان این که زیرساخت ارتباطی کشور صرفا کابل و فیبر نیست، تاکید کرد: باید تمامی دستگاه‌های اجرایی مرتبط با شبکه ملی اطلاعات در کنار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات کمک کنند تا با وفاق و هم‌افزایی ملی این شبکه محقق شود و در صورتی‌که منتظر اجرای آن صرفا توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات باشیم و پس از انجام آن به دنبال ارایه خدمات روی آن برویم شبکه ملی اطلاعات اجرایی نخواهد شد.
در نهایت آنکه نحوه تداوم شبکه ملی اطلاعات، تایید میزان پیشرفت فعلی و باقی مسایل مرتبط با این پروژه، موضوعی است که در آینده نامعلوم روشن خواهد شد.