ITanalyze

مریم آریایی - «بی‌اخلاقی و هتاکی در فضای مجازی اینبار نسبت به ...» در این جای خالی حالا نام هر کسی جای می‌گیرد از لیونل مسی گرفته تا بازیکنان ژاپن، از رامبد جوان تا بهاره رهنما و همسر هادی نوروزی و .... اینها مواردی که جنبه عمومی پیدا می‌کند و خبرساز می‌شود. 

در موارد شایع‌تری در ارتباط‌های شخصی میان افراد هم این هتاکی‌ها رواج یافته تا آنجا که بعضا در اختلاف‌های بین فردی حالا فضای مجازی هم ابزاری برای فحاشی و هتک حرمت و حیثیت شده است و در این آشفته‌بازار بیش از هر چیز فرهنگ، ادب و آبروی ایرانی است که به حراج گذاشته می‌شود.

حالا دیگر اوضاع به گونه‌ای است که کسی این رفتارهای زشت را نمی‌تواند انکار کند و تقریبا همه اذعان دارند که فرهنگ‌سازی برای حضور در فضای مجازی صورت نگرفته و برخی این فضا را جامعه‌ای از هفت دولت آزاد می‌دانند که می‌شود در آن فرد در دوراهی اخلاق و بی‌اخلاقی به‌راحتی و با کمترین هزینه‌ای می‌تواند مسیر بی‌اخلاقی را طی کند بی‌آنکه به شخص او انگ بی‌تربیتی و بی‌فرهنگی بخورد و بی‌خیال اینکه در ارایه تصویری هتاک و بی‌اخلاق از جامعه ایرانی توانسته نقشی ایفا کند.

اعتراض به شیوه هتاکی

نمونه‌هایی از این رفتارها را به دنبال باخت تیم ملی فوتبال ایران به ژاپن در حمله به اینستاگرام فدراسیون فوتبال ژاپن با رکیک‌ترین الفاظ به دو زبان فارسی و انگلیسی شاهد بودیم، حمله‌ای که رفتار سخیف در توهین و فحاشی به لیونل مسی و داور بازی بعد از باخت به آرژانتین را یادآوری می‌کرد و درباره بازیکن تیم والیبال ایتالیا، داور بازی ایران و عراق در جام ملت‌های آسیا و مجری زن مراسم رده‌بندی مسابقات جام جهانی و حتی بعد از فاجعه منا نسبت به قومیت عرب هم  اتفاق افتاد و تصویری بی‌اخلاق از جامعه ایرانی را در فضای مجازی به تصویرکشید.

حالا گرچه در عرصه علمی و تکنولوژی به پیشرفت‌هایی دست یافته‌ایم و در استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا عقب نیستیم اما در فرهنگ استفاده از این ابزار و مسایل اخلاقی به جایگاه مناسبی نرسیده‌ایم.

اینکه چرا مردم در چنین دوراهی‌هایی مسیر غیراخلاقی را انتخاب می‌کنند و چه مشکلات ساختاری و اجتماعی باعث عبور از مرزهای اخلاق و هتاکی و فحاشی می‌شود موضوعی است که سالها مطرح شده و گاه و بیگاه هم در محافل جامعه‌شناسی و علوم ارتباطات بررسی‌های مقطعی درباره آن می‌شود و آسیب‌شناسی‌هایی صورت می‌گیرد، اما هنوز آنچنان که باید ابعاد این بیماری شناسایی نشده و کسی هم به فکر درمان نیفتاده است.

آموزش و فرهنگ‌سازی ضرورت‌های پذیرفته‌شده

موضوع آموزش به کاربران فضای مجازی به ویژه کودکان و نوجوانان، والدین، مدیران و سازمان و نهادهای مرتبط با فضای مجازی، تولیدکنندگان و سخت‌افزارها برای کیفیت حضور در فضای مجازی از مواردی است که جامعه‌شناسان و کارشناسان علوم تربیتی روی آن تاکید ویژه دارند و تقریبا تمام گروه‌های مرجع اعم از سیاسی، فرهنگی و اجتماعی این رفتار را تقبیح می‌کنند و بر فرهنگ‌سازی متفق‌القولند.

آنچنان که حسن روحانی، رییس‌جمهور در شهریور ماه سال جاری تاکید کرده بود: همزمان با گسترش خدمات در فضای مجازی، ما باید نسبت به ابعاد فرهنگی و تربیتی و استفاده مطلوب برای رشد اخلاقی و فرهنگی جوانان‌مان در محیط مجازی برنامه‌ریزی و بسترسازی لازم را داشته باشیم.

تدوین منشوری دشوار

محمد مهدی فتوره‌چی، مدیر گروه مطالعات رسانه و فرهنگ موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران تدوین منشوری برای کاربران فضای مجازی را ضروری می‌داند و تاکید می‌کند: از آنجا که فضای سایبر همه مولفه‌ها و از جمله مولفه اخلاق را تحت تاثیر قرار داده است و امروزه شاهد نوعی به‌هم‌ریختگی مختصات اخلاقی و شاخص‌های آن هستیم، لازم است از منظر فردی و جامعه یا دولت نیزتعریفی از اخلاق در فضای مجازی ارایه و در قالب منشوری مفادی را به عنوان معیاری برای کنشگری در این فضا گنجاند.»

به گفته این استاد دانشگاه برای تدوین چنین منشوری باید شاخص‌ها و مصادیق رفتارهای نابه‌هنجار و ضداخلاقی به‌دقت تعیین و تبیین شود و لذا برای تحقق این مهم، نهادهای متولی به‌ویژه مرکز ملی فضای مجازی باید علاوه بر دعوت از کارشناسان و متخصصان امر به‌ویژه روانشناسان و جامعه‌شناسان، طی فراخوان یا همایش‌های علمی، امکان مشارکت فکری هر چه گسترده‌تری را در این ارتباط فراهم کند.

تحرکات خودجوش فرهنگی

یکی از بازیگران و مجریان تلویزیونی که با این بی‌مهری‌‌ها در فضای مجازی مواجه شده، می‌گوید: این بازی بیمارگونه‌ای که در فضای مجازی راه افتاده را نمی‌فهمم، فقط آنقدر می‌فهمم که شیوع این بیماری بی‌شک هیچ برنده و «قهرمان»ی ندارد و البته یقین دارم که قربانی مظلوم این بازی چیزی نیست جز: «اخلاق».

شدت و گسترش اینگونه رفتارها در دنیای مجازی حتی موجب شد برخی حرکت‌های خودجوش هم برای فرهنگ‌سازی ایجاد شود؛ مثلا اینکه یک زوج بازیگر کمپین «جمع‌آوری زباله‌های مجازی» را به راه‌ انداختند تفکر آنها این بود فرهنگ‌سازی در مورد فضای‌ مجازی خیلی خیلی واجب به نظر می‌رسد؛ برای اینکه ما همانطور که در زمینه روابط اجتماعی خود کتاب‌هایی برای آموزش معاشرت و روش‌های آن داریم، این موضوع برای حضور در فضای‌ مجازی هم لازم است و باید وجود داشته باشد.

با این همه صدای این تحرکات خودجوش تا به حال نتوانسته صدای توپ هتاکی‌هایی که مثل بمب صدا می‌کنند را خاموش کند.

* نیازمند توسعه فرهنگ در فضای مجازی هستیم

سعیدرضا عاملی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران می‌گوید: ما به توسعه‌ بحث در حوزه فرهنگ و فضای مجازی به دلایل مختلف بسیار نیازمند هستیم. قطعا این فضا می‌تواند خیلی از فرهنگ‌ها را تبدیل به خرده‌فرهنگ کند و خیلی از فرهنگ‌ها را تبدیل به فرهنگ‌های ضعیف کند.

آنچنان که علی گرانمایه‌پور، استاد علوم ارتباطات با اشاره به اینکه  49 درصد از کسانی که در این فضا وارد می‌شوند، هویت معکوس دارند، می‌گوید: نسبی بودن اخلاق و امکان داشتن هویتی مجازی در فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی از سوی دیگر امکان بیشتری را برای هنجارشکنی در این فضا فراهم می‌آورد زیرا در این شرایط هنجار‌شکنان از مؤاخذه‌های اجتماعی نیز واهمه‌ای ندارند و گمنامی و داشتن هویت مجازی به چنین شرایطی کمک می‌کند.

این استاد دانشگاه با تائید اینکه ایرانی‌ها در فضای مجازی دچار دگرگونی رفتاری و شخصیتی می‌شوند می‌گوید: ایرانی‌ها علاقه خاصی به یک جور بی‌نظمی در این فضا دارند.  احساس می‌شود که یک سری از خواسته‌‌ها، احساسات، حس سرکوب‌شده و نوستالژی در ایرانی‌ها در فضای واقعی سرکوب شده است که در فضای مجازی دنبال آن می‌گردند.

فضای مجازی آینه‌ای از فضای واقعی

اما آنچه حالا بیش از هر چیز رواج یافته نشان دادن خشم و اعتراض به بدترین شکل و با الفاظ رکیک است. عبدالله گیویان، استاد ارتباطات بی‌اخلاقی در شیوه‌های اعتراضی را یک پدیده کاملا فرهنگی می‌داند و می‌گوید: این موضوع یک قالب فرهنگی است که ما اعتراض و خشم خود را به فحاشی و بی‌اخلاقی تنزل می‌دهیم و از این نظر بین انسان‌های متدین و غیر متدین ما نیز چندان افتراقی نیست.

در همین حال یک جامعه‌شناس این ناهنجاری‌های کلامی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را در راستای افزایش آسیب‌های اجتماعی در جامعه ایرانی ارزیابی کرده و معتقد است دلایل شدت گرفتن رفتارهای نامطلوب اجتماعی در فضای مجازی را باید در جامعه واقعی جستجو کرد که به دلایل مختلف بدهنجار است و این موضوع را می توان در شواهد رفتاری مردم چه در فضای عینی جامعه و چه در فضای مجازی دید. وی می‌گوید: در سالیان اخیر شاهد تعاملات خشونت‌باری در محیط جامعه هستیم که در لایه‌های زیرین پنهان است و زمانی که شرایط مهیا باشد ظهور می‌یابد.

فضای مجازی فضای تعاملی کارآمد شود

مهدی منتظرقائم، یک استاد دیگر علوم ارتباطات می‌گوید که اگر می‌توانستیم فضای مجازی را با حضور نخبگان به یک فضای تعاملی کارآمد تبدیل کنیم دیگر اکنون با این آسیب‌ها در شبکه‌های اجتماعی موبایلی روبرو نبودیم. او با اشاره به اینکه متاسفانه امروز مرز روشنی میان راست و دروغ در جامعه وجود ندارد تاکید می‌کند: یک ایرانی مسوولیت انسان بودنش را نپذیرفته است و شکسته شدن حرمت‌هاست که آسیب‌های بعدی را رقم می‌زند.

به اعتقاد اساتید علوم ارتباطات  الزامات اخلاقی متعلق به کل هستی است و از یک حقیقت جهانی برخوردار است و تفاوتی بین فضای فیزیکی و فضای مجازی از این جهت وجود ندارد و تنها این نکته وجود دارد که  در جهان مجازی سرعت بسیار بالاتر از دنیای فیزیکی است و هرچه سرعت بالاتر باشد زمان برای بازبینی امور کاهش می‌یابد لذا در این موقعیت اخلاق و رعایت کدهای اخلاقی اهمیت به مراتب بیشتری پیدا می‌کند.

از اتفاق نظر موجود تا اتفاق عمل

جامعه‌شناسان هم بر این نکته اتفاق نظر دارند که اینگونه رفتارها متاثر از فضای واقعی است. مرتضی پدریان، جامعه‌شناس می‌گوید: ما در پروسه جامعه‌پذیری فرهنگ تحمل شکست را نیاموخته‌ایم و به همین دلیل به دنبال هر شکست نوعی عکس‌العمل منفی نشان می‌دهیم. در صورتی که اگر در پروسه جامعه‌پذیریمان به جای ستیز به رقابت بیندیشیم و این را بپذیریم که هر کس توانمندی بالاتری دارد برنده است، خود به خود اقدام به توهین نمی‌کنیم.

در این میان برخی نیز معتقدند گستردگی و سرعت انتشار هتاکی و توهین در فضای مجازی نیازمند قوانین محکم‌تری است تا بازدارندگی ایجاد کند. به اعتقاد برخی حقوقدانان مثل جامعه واقعی فردی که در فضای مجازی مورد توهین قرار گرفته است حق شکایت دارد اما قوانین ما در مورد فضای مجازی بسیار محدود است. با قوانین ناکافی مثل قانون‌ جرایم رایانه‌ای نظارت بر این مساله ممکن است سخت باشد.

سوی دیگر ماجرا احتیاط‌های ضروری‌ است که در برخورد با این فضا باید به خرج داده شود چرا که در این مورد که محدودیت ایجاد کردن نمی‌تواند بازدارنده باشد نیز جامعه‌شناسان و اساتید علوم ارتباطات و کارشناسان فضای مجازی اتفاق نظر دارند. 

با این حال و با وجود اتفاق نظری که درباره لزوم فرهنگ‌سازی، تغییر رویکردها در جامعه و اصلاح رفتارها در جامعه واقعی راه‌اندازی کمپین‌های محدود و گاه و بیگاه، توصیه‌ها و بیان الزامات و بایدها، اما هنوز صدایی که بیش از هر چیز از جامعه ایرانی در فضای مجازی بلند است صدای خوشایندی نیست و گویا این اتفاق‌نظرها باید به اتفاق عمل تبدیل شود. (منبع:عصرارتباط)