ITanalyze

مقدمه

ثنارای - در طی 10 سال گذشته نقش کلیدی که کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشورها ایفاء نماید، مشخص و قطعی شده است. این امر باعث شده تا میزان توسعه‌یافتگی کشورها از اهمیت برخوردار شده و مدیران هر کشور و طرف‌های تجاری و سرمایه‌گذاران در کشورها مایل باشند تا به طور شفاف از وضعیت کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات مطلع شوند. در پاسخ‌گویی به این نیاز از یک طرف سازمان‌ها و مؤسسات تحقیقاتی روش‌ها و شاخص‌های مختلفی را برای تعیین میزان پیش‌رفته بودن کاربرد فن‌اوری اطلاعات تعریف نموده با اتکای به آن کشورهای مختلف دنیا را طبقه‌بندی نمایند. از طرف دیگر کشورها خود نیز با جد و جهد در تلاش بوده‌اند تا وضعیت «رقومی» خود را هرچه بیش‌تر شفاف نمایند.
گزارشی که در پیش رو دارید گامی است در جهت شفاف‌تر کردن وضعیت کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در ایران یا به عبارت ساده‌تر «وضعیت رقومی ایران». به منظور مستند و قابل اتکا نمودن گزارش، تمهیدات زیر در تهیه آن به کار گرفته شده‌اند:

• تا حد امکان اطلاعات از منابعی اخذ شده‌اند که متولی امور مربوطه بوده‌اند.

• در مواردی که در مورد یک قلم اطلاعاتی آمارهای مختلفی وجود داشته است، سعی شده تا با مقایسه اطلاعات با یک‌دیگر و مشورت با خبرگان تا حد امکان صحیح‌ترین اطلاع در گزارش آورده شود.

• در تهیه بخش‌های مختلف گزارش از کمک کارشناسان برجسته در زمینه‌های مرتبط با موضوع استفاده به عمل آمده است.

برای هرچه قابل کاربردی‌تر کردن نتیجه کار، این گزارش به بخش‌های مختلفی تقسیم شده و تلاش شده تا هر بخش به طور مستقل تا حد امکان قابل استفاده باشد. این امر باعث شده در موارد معدودی بعضی اطلاعات در دو بخش گزارش تکرار شوند.

شاخص‌ها
در این بخش قبل از پرداختن به سایر موارد، با استفاده از شاخص‌ها تصویری کلی از وضعیت جمعیتی، اقتصادی و رقومی ایران در اختیار خواننده محترم قرار داده شده است.
اگر چه در ایران از دیرباز مرکز آمار ایران مسئولیت تهیه آمارهای مورد نیاز کشور را بر عهده داشته و در همین ارتباط سرشماری‌ها و مطالعات مختلفی را انجام داده و هر ساله کتاب آمار ایران را چاپ نموده است، لیکن جدید بودن مباحث مرتبط با ICT و تغییرات سریع در حوزه آن باعث شده تا نظام موجود آماری کشور قادر به پاسخ‌گویی به نیازهای اطلاعاتی موجود نباشد. برای حل این مشکل و به‌روزنگه‌داری دائمی آمارهای مورد نیاز برنامه‌ریزان کشور، چند سالی است که دولت ایجاد یک نظام جامع اطلاعاتی (اعم از آماری و غیرآماری) را مد نظر قرار داده است. در همین ارتباط مطالعات اولیه انجام شده و بر اساس آن به زودی مرکزی به نام مرکز ملی اطلاعات ایجاد خواهد شد.
زیرساخت‌های مخابراتی ایران

خطوط تلفن

ظرفیت شبکه مخابرات ایران در سال 1374 بالغ بر 5 میلیون خط بوده که این رقم در سال 1379 به 8/9 میلیون خط افزایش یافت و امروزه بالغ بر 2/15 میلیون خط تلفن ثابت می‌باشد. به این ترتیب ضریب نفوذ تلفن ثابت در ایران برای هر 100 نفر جمعیت 2/23 برآورد می‏شود. علاوه بر این در طی این دوره شبکه تلفن ثابت کشور دچار تغییرات عمده زیر نیز شده است:

1. شبکه آنالوگ در بسیاری از مناطق و شهرها به دیجیتال تبدیل شده است.

2. با توجه به افزایش شدید تعداد تلفن‌های ثابت، در طی این مدت شماره تلفن‌های موجود در کشور که در شهرهای مختلف متفاوت بود، یک‌نواخت شده و اکنون تمامی تلفن‌های کشور دارای شماره 7 رقمی می‌باشند.

بر طبق برنامه موجود تعداد تلفن‏های ثابت در ایران تا دو سال آینده (1384) به 20 میلیون خط خواهد رسید. بر اساس برنامه پنج ساله چهارم توسعه تا سال 2010 میلادی ضریب نفوذ تلفن ثابت در کشور باید به 50% برسد.
ضمناً در راستای سیاست خصوصی‌سازی و مقررات‌زدایی، با اعطای مجوز فعالیت به شش اپراتور خصوصی، از سال گذشته در گسترش خطوط تلفن‌ ثابت بخش خصوصی نیز فعال شده است.
سیستم‏های تلفن هم‌راه

سیستم تلفن هم‌راه در ایران از نسل دوم و از نوع سیستم GSM می‌باشد. بر اساس آمار موجود تعداد تلفن هم‌راه واگذار شده در ایران از سوی شرکت مخابرات ایران تا پایان سال 1380 حدود 8/1 میلیون خط و در ابتدای سال جاری (1383) برابر با 4/3 میلیون خط می‌باشد. بدین ترتیب در طی دو سال تعداد خطوط تلفن هم‌راه تقریباً دو برابر شده و ضریب نفوذ تلفن هم‌راه در ایران به 2/5% افزایش یافته است. بر اساس برنامه پنج‌ ساله چهارم توسعه تا سال 2010 میلادی ضریب نفوذ تلفن هم‌راه کشور به 35% خواهد رسید. در این میان بخش خصوصی عهده‌دار تأمین 5 میلیون خط خواهد بود.

توسعه سریع شبکه تلفن هم‌راه باعث شده تا کیفیت خدمت‌دهی این شبکه کاهش یابد. در همین راستا برای افزایش کیفیت این شبکه برنامه‏های مختلفی در دست اجرا است.

زیرساخت ارتباطی- شبکه ملی دیتا

براساس اطلاعات موجود خطوط ارتباطی فیبر نوری به‏طور گسترده‏ای در شهر تهران و برخی شهرهای بزرگ و نیز در ارتباط بین شهرها مورد استفاده قرار گرفته است. به ‏طوری که در حال حاضر ارتباطات بین مراکز مخابراتی در داخل شهر‏های بزرگ عمدتاً از طریق فیبر نوری برقرار می‏شود.
برنامه‏هایی نیز برای توسعه استفاده از خطوط فیبر نوری در دست اجرا است که برخی از آنها به بهره‏برداری رسیده و مابقی نیز در آینده نزدیک مورد بهره‏برداری قرار می‏گیرد. از آن جمله می‏توان موارد زیر را نام برد: طرح شبکه فیبر نوری چند منظوره در 25 استان کشور، خط شمال‌جنوبِ تهران به اصفهان و یزد به بندرعباس و خط شرقی‌غربی و خط فجیره جهت ارتباطات بین‏المللی به شبکه فیبر نوری FLAG، که ایران را از غرب به فرانکفورت در آلمان و از شرق به شانگهای در چین متصل می‏کند.
وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات با درک اهمیت حیاتی وجود شبکه‏های ارتباطی، برنامه‏های گسترده‏ای جهت ایجاد و گسترش زیرساخت‏های لازم برای شبکه ملی دیتا آماده و دردست اجرا دارد. در این راستا شبکه ملی دیتا که در سال 1381 در حدود 85 شهر و 210 مرکز با ظرفیت 2000 پورت سرعت بالا، نصب و راه‏اندازی شده بود، و تا انتهای سال 1381 به 000,20 پورت افزایش یافت، در انتهای سال 1383 بالغ بر بیش از 000,60 پورت خواهد شد. به این ترتیب ظرفیت طراحی شده قابل بهره‏برداری به کاربران انتهایی تا انتهای برنامه پنج‏ساله سوم توسعه به بیش از 15 میلیون کاربر می‏رسد.

سیستم‏های ماهواره‏ای و ایستگاه‏های زمینی

یکی از بزرگ‌ترین مراکز مخابراتی ماهواره‏ای در سطح خاورمیانه در شهر بومهن واقع در 35 کیلومتری شمال تهران قرار دارد. این مرکز خدماتی را به 1250 کانال تلفن ارائه می‏دهد و ارتباطات تلفن بین‏المللی را با اروپا، آفریقا و آسیا برقرار کرده است.
طبق آمار موجود، ایران از خدمات تعدادی از سیستم‏های ماهواره‏ای مثل NOAA-AVHRR, و سه ایست‏گاه زمینی ماهواره‏ای (intelsat) در اقیانوس آرام و inmarsat-A در اقیانوس هند استفاده می‏کند و طرح ماهواره ارتباطی مستقل زهره را نیز در دست بررسی دارد.

اینترنت

به دلیل وجود اولویت‌های دیگر در توسعه کشور، مشکلات اقتصادی، و هم‌چنین انحصار دولتی در زمینه ارائه خدمات مخابراتی، ایران در زمینه توسعه زیرساخت‌های لازم برای دست‌رسی عموم به اینترنت از رشد چندانی برخوردار نشده است. لیکن در طی سال‌های اخیر توجه دولت به طور جدی به این نقیصه جلب شده و در جهت رفع آن اقدامات جدی و وسیعی را آغاز نموده است. از یک طرف توسعه دست‌رسی ساده و ارزان عمومی به اینترنت مد نظر دولت قرار گرفته است، به طوری که یکی از اهداف لایحه برنامه پنج ساله چهارم کشور آن است که ضریب نفوذ اینترنت در کشور از 2/5% فعلی به 30% برسد. این امر به معنای دست‌رسی قریب به 20 میلیون نفر به اینترنت در پایان این برنامه (سال 1388) است. از طرف دیگر به سرعت بر تدوین قوانین و مقررات مورد نیاز برای اینترنت و محیط الکترونیکی کار شده و قوانین مختلفی در این زمینه تدوین و تصویب شده است. علاوه بر این، به انحصار بلامنازع شرکت مخابرات ایران نیز پایان داده شده و به بخش خصوصی در همه زمینه‌ها امکان سرمایه‌گذاری و فعالیت داده شده است. با انجام این اقدامات به نظر می‌رسد دست‌یابی به اهداف پیش‌بینی شده در برنامه امکان‌پذیر ‌باشد.
معرفی تکنولوژی DSL کـه به وسیله آن با استفاده از خطوط تلفن معمولی امکان دریافت پهنای باندهای بـالا تا mbps 2 برای کاربران فراهم می‌گردد و قانون‌مند شدن نحوه ارائه این سرویس در کشور و صدور پروانه موسوم بـه PAP برای سیزده شرکت و صدور 32 موافقت اصولی (تا انتهای سال 82) که براساس پروانه صادره هر یک موظف‌اند ظرف مدت یک سال 000,20 پورت اینترنتی را در بیست شهر کشور فعال نمایند، از یک طرف میزان دست‌رسی پرسرعت به اینترنت را به شدت افزایش خواهد داد و از طرف دیگر باعث تنوع یافتن انواع خدمات و کاربردهای اینترنت در کشور خواهد شد. براساس لایحه برنامه چهارم 30% از مجموع پهنای باند مورد نیاز در انتهای برنامه سال (1388) می‌بایست از طریق خطوط DSL تأمین شود. لازم به ذکر است که دارندگان مجوز PAP تنها مجاز به توزیع پهنای باند و یا ایجاد شبکه‌های اختصاصی (Private Network) برای مشتریان خود بوده و باید خدمات اینترنتی خود را از شرکت دیتای مخابرات و یا یکی از شرکت‌های مجاز ICP دریافت نمایند. هم‌چنین محدودیت‌های مربوط به فرکانس در ارتباطات رادیویی و نیز خطوط استیجاری (موسوم بـه Leased Line) که در انحصار دولت بوده و به دلیـل مشکلات فنی و اجرایی موجود هم‌واره یکی از موانع مهم برای توزیع پهنای باند شرکت‌های ICP بوده است، با شروع فعالیت شرکت‌های PAP که موظفند ظرف سه روز ارتباط لازم را برای مشتریان خود برقرار نمایند، به زودی مرتفع شده و امکان ارائه خدمات توسط شرکت‌های ICP بـه مشتریان با سرعت و کیفیت بالا فراهم خواهد شد.
بر اساس ساختار و قوانین جدید سلسله مراتبی از شرکت‌های فعال در زمینه ارائه خدمات اینترنتی به وجود آمده است. در بالاترین سطح ICPها قرار دارند که با استفاده از امکانات عمدتاً ماه‌واره‌ای مستقیماً به اینترنت متصل هستند. ICPها از طریق PAPها (که خطوط پرسرعت را در اختیار دارند) خدمات پرسرعت اینترنت را در اختیار ISPها قرار می‌دهند. در آخرین لایه کافی‌نت‌ها قرار دارند که ارتباط خود با اینترنت را از طریق ISPها برقرار نموده و در درون محل خود میزبان کاربران اینترنت می‌باشند.
تعداد کاربران اینترنت در ایران در حال حاضر بالغ بر 5/4 میلیون نفر است و این رقم به صورت تصاعد هندسی با نرخ رشدی معادل 100% در سال رشد می‌نماید. بیش‌تر این کاربران از طریق Dial-up و با خدمت دهی حدود 500 مرکز ارائه کننده خدمات اینترنت (ISP)، به اینترنت متصل می‏شوند. هم‌چنین تعداد زیادی کافی‏نت نیز در درون محل خود امکان استفاده از اینترنت را برای کاربران فراهم می‏کنند.

خدمات و صنایع ICT
صنایع مرتبط با ICT را در ایران می‌توان به چهار بخش سخت‌افزار و تجهیزات رایانه‌ای، نرم‌افزار و خدمات، صنایع تولیدکننده تجهیزات مخابراتی، و خدمات مخابراتی تقسیم نمود. هر بخش دارای ویژگی‌های خاص خود است. ولی در طی سالیان اخیر مرزهای بین این بخش‌ها کم‌رنگ شده و به هم بیش‌تر نزدیک شده‌اند.

سخت‌افزار و تجهیزات رایانه‌ای

بخش سخت‌افزار و تجهیزات رایانه‌ای یکی از پررونق‌ترین بخش‌های بازار ICT ایران است. با دارا بودن نرخ رشد تقریبی سالانه معادل 25% سال به سال شرکت‌های فعال در این زمینه درآمد بیش‌تری کسب می‌نمایند. علاوه بر آن هرساله شاهد به وجود آمدن تعداد زیادی شرکت و فروش‌گاه جدید نیز در این زمینه هستیم. در این بخش انواع فرآورده‌ها و تجهیزات رایانه‌ای، وسایل جانبی نظیر چاپ‌گر و پویش‌گر، تجهیزات شبکه،‌ و مواد مصرفی مربوطه به عموم عرضه می‌شود. تعداد شرکت‌های فعال در این عرصه در حدود 700 شرکت تخمین زده می‌شود. علاوه بر آن بر اساس نظرات کارشناسان حدود 3000 فروش‌گاه نیز در کشور به عرضه تجهیزات و وسائل اشاره شده در بالا اشتغال دارند. بازار سخت‌افزار ایران از دو قسمت عمده تشکیل شده است: اشخاص حقوقی (دولت و شرکت‌ها)، و خانوارها. شکل و الگوی فروش به خانوارها به طور کلی با الگوی فروش به اشخاص حقوقی متفاوت است. فروش به خانوارها عمدتاً به صورت اقساطی با طول مدت ده ماه صورت می‌گیرد.
بر اساس همین الگو و به منظور افزایش نرخ نفوذ رایانه در خانوارها، چند شرکت بزرگ رایانه‌ای در سطحی گسترده (چندصدهزار) اقدام به فروش اقساطی رایانه به خانوارها نموده‌اند. با تولید و عرضه بیش از 2/1 میلیون دست‌گاه رایانه، حجم بازار سخت‌افزار و تجهیزات رایانه‌ای را در سال 2003 میلادی می‌توان در حدود یک میلیارد دلار در نظر گرفت.

به علت پشتیبانی جدی دولت از صنایع و تولید داخلی، هم اکنون بخشی از تجهیزات رایانه‌ای مورد استفاده، در داخل کشور تولید می‌شوند. از جمله مواردی که تولید آن‌ها در ایران انجام می‌شود می‌توان به بدنه (case)، صفحه‌کلید (keyboard)، موش‌واره (mouse)، نمایش‌گر (monitor)، مودم (modem)، سایر تجهیزات نظیر بلندگو (speaker) و دست‌گاه رایانه شخصی (PC) کامل اشاره نمود. به علت ناکافی بودن تقاضای داخلی عملاً تولید انواع بورد که چند سال گذشته در ایران صورت می‌گرفت، اکنون متوقف شده است. تولید اقلام مختلفی نظیر CPU، RAM، دیسـک‌خوان نرم (floppy diskette drive)، دیسک‌سخت (hard disk) و دست‌گاه‌های CD و DVD نیز به همان دلیل و نیز به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری بالا در داخل کشور صورت نمی‌گیرد. تعداد شرکت‌های فعال در زمینه تولید تجهیزات را می‌توان در حدود 30 شرکت تخمین زد. بزرگ‌ترین مشتری در این بخش دولت و سپس شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی هستند، لیکن میزان خرید خانوارها به سرعت در حال افزایش است.

نرم‌افزار و خدمات

در طی سال‌های گذشته بخش خدمات و نرم‌افزار در ایران در مقایسه با سخت‌افزار از رشد کم‌تری برخوردار بوده، لیکن در طی دو سال گذشته این روند تغییر کرده و هم‌اکنون نرم‌افزار با رشدی معادل 41% در سال به نسبت از سایر بخش‌ها رشد بیش‌تری دارد. در این بخش ده‌ها شرکت به تولید و عرضه نرم‌افزار، محتوا و خدمات اشتغال دارند. تعداد شرکت‌های نرم‌افزاری فعال در سطح کشور بالغ بر 300 شرکت است. اغلب شرکت‌ها در این بخش خود اقدام به فروش مستقیم نرم‌افزارهای تولیدی خود می‌نمایند. تعداد شرکت‌های خارجی نرم‌افزاری فعال در بازار نرم‌افزار ایران کم است و آن تعداد کم هم بیش‌تر در زمینه‌های نظیر بانک‌داری، و بنگاه‌های اقتصادی بزرگ فعالیت دارند. دولت برنامه‌های حمایتی مختلفی را برای صنعت نرم‌افزار تدارک دیده است. از جمله اعمال جدی قانون منع تکثیر غیرمجاز نرم‌افزارها، حمایت از تولید محصولات جدید و یا ارتقای محصولات موجود در بازار، وجود معافیت‌های مالیاتی برای تولیدکنندگان نرم‌افزار و محتوا، و اعطای وام‌های کم‌بهره را می‌توان از جمله اقدامات دولت در این خصوص دانست. علاوه بر این دولت با اعلام طرح (initiative) "تکفا" که برای توسعه کاربرد فن‌آوری اطلاعات در دولت و جامعه تهیه و تدوین شده است، بازار نرم‌افزار را رشد زیادی داده است. مهم‌ترین انواع خدمات ارائه شده را می‌توان موارد زیر دانست:

1- مشاوره

-2مهندسی مجدد فرآیندها

3- تحلیل، طراحی و پیاده‌سازی سیستم

4- تولید نرم‌افزار بر طبق سفارش

5- نظارت بر اجرای پروژه‌ها

6- آموزش

فعالیت مشاوره و نظارت بر اجرای پروژه‌ها توسط تعداد نسبتاً اندکی از شرکت‌ها و نیز کارشناسان مستقل صورت می‌گیرد. این گروه از شرکت‌ها عمدتاً خود را در دسته "شرکت‌های مشاور نرم‌افزاری" طبقه‌بندی می‌نمایند. فعالیت مهندسی مجدد فرآیندها عمدتاً توسط آن گروه از شرکت‌ها صورت می‌گیرد که بازار خود را بیش‌تر صنایع می‌دانند. فعالیت‌های شماره 3 و 4 بالا توسط اغلب شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزار صورت می‌گیرد. خدمات آموزشی از جمله مهم‌ترین انواع خدمات ارائه شده در ایران است. بر اساس بررسی‌های به عمل آمده در حدود 100 مؤسسه آموزش فن‌آوری اطلاعات در کشور مشغول فعالیت هستند. حجم کلی بازار نرم‌افزار و خدمات ایران در حال حاضر حدود 300 میلیون دلار در سال تخمین زده می‌شود.
از جمله حرکت‌های مهمی که در زمینه نرم‌افزار و خدمات در کشور آغاز شده، حرکت و تلاش جمعی شرکت‌های نرم‌افزاری برای دست‌یابی به صادرات کالاها و خدمات نرم‌افزاری است. آنان برای تحقق این مهم شرکت «تحقیقات و توسعه صادرات نرم‌افزار ثنارای» را ایجاد نمودند. اقدامات شرکت ثنارای با پشتیبانی جدی دولت منجر به حضور شرکت‌های ایرانی در نمایش‌گاه‌های بین‌المللی در حوزه فن‌آوری اطلاعات و بازاریابی برون‌مرزی کالاها و خدمات نرم‌افزاری ایران شده است.

مخابرات

در طی پانزده سال گذشته دولت سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در بخش مخابرات نموده است. در نتیجه این سرمایه‌گذاری‌ها تعداد تلفن‌های ثابت به شدت افزایش یافته و امروزه بالغ بر 2/15 میلیون خط تلفن ثابت در کشور وجود دارد. بر طبق برنامه‌های دولت این رقم به زودی تا سطح 20 میلیون شماره افزایش خواهد یافت. دولت سرمایه‌گذاری سنگینی نیز در خصوص تلفن‌های سیار انجام داده است. امروز تعداد خطوط تلفن سیار کشور بالغ بر 4/3 میلیون شماره است که بر طبق برنامه باید تا سطح 10 میلیون شماره افزایش یابد. در انجام این سرمایه‌گذاری‌ها وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات ایران مـطابق با سـیاسـت‌های کلی دولـت هر جا که مـقدور بوده تجـهـیزات و امـکانـات مورد نیـاز خود را از منـابع داخلـی تأمیـن نـموده اسـت. این امر شـرکت مخـابرات ایــران (TCI) را تبدیل به بـازاری بـزرگ و ارزش‌منـد برای شـرکت‌های مخابراتی نــموده و نتیجـتاً باعـث رشد کمی و کیفی شرکـت‌های تولیـدکننده تجهـیزات مخابراتی شـده اسـت. امروزه در کشـور انـواع سوئیچ‌هـای مخـابراتی با ظرفیت‌های مختلف (15 شرکت)، کابل مسی و فیبر نوری (3 شرکت)، آنتن و رادیو، تجهیزات انتقال شامل PDH و SDH (19 شرکت) ، مـنـبـع تغذیـه(power) شامل 10 شرکت اتصالات (connector)، انواع بورد و مودم و Multiplexer طراحی و تولید می‌شوند. در همین ارتباط مجموعاً در حدود 120 شرکت ایرانی به امر طراحی و تولید تجهیزات مخابراتی اشتغال دارند.
حرکت جهانی به سمت مقررات‌زدایی (deregulation) و خصوصی‌سازی (privatization) باعث شده تا حرکت مشابهی در ایران آغاز و با سرعت و جدیت دنبال شود. در اثر این حرکت به انحصار شرکت مخابرات ایران (TCI) خاتمه داده شد. امروز برای تلفن ثابت شش اپراتور دیگر با پوشش‌های متفاوت جغرافیایی، و برای تلفن سیار دو اپراتور دیگر تعیین شده و به زودی فعالیت خدمت‌رسانی خود را آغاز خواهند نمود. در ارتباط با داده (Data) و اینترنت نیز چارچوب قانون‌مند مشخصی تدوین، اعلام و اجرا شده است. به طوری که امروز شرکت‌های مختلفی در لایه‌های مختلف زیر مشغول فعالیت هستند: ICP یا (internet Connection Provider) مستقیماً با ظرفیت بالا دست‌رسی به اینترنت دارد و به متقاضیان و شرکت‌های ISP اتصال پرسرعت به اینترنت را ارائه می‌کنند.
تاکنون شرکت مخابرات مجوز فعالیت را برای 13 ICP صادر نموده است. لایه دوم شرکت‌های ISP هستند. یک ISP ارتباط خود با اینترنت را از طریق ICPها تأمین نموده و خود به مصرف‌کنندگان نهایی ارائه خدمت می‌کند. نوع ارتباط ISP با مصرف‌کننده نهایی عمدتاً از طریق خطوط تلفن (dial-up) و ندرتاً از طرق پرسرعت نظیر خط DSL برقرار می‌شود. هم اکنون در کشور تعداد 243 شرکت ISP مشغول فعالیت هستند. از این تعداد 104 عدد در تهران و 139 شرکت نیز در سایر نقاط کشور فعالیت دارند. با افزوده شدن بر تعداد شرکت‌های ISP و افزایش شدید تعداد مشتریان، روش فراگیر پیش‌دریافت (prepaid) در کشور بسیار متداول شده است. هم اکنون بیش از 5/4 میلیون کاربر اینترنت در ایران وجود دارد که بیش‌ترین تعداد آن‌ها از طریق خطوط تلفن و با استفاده از روش خرید کارت‌های prepaid ارتباط خود با اینترنت را تأمین می‌کنند. لایه سوم متعلق به کافی‌نت‌ها (coffee Nets) است.
یک کافی‌نت فروش‌گاهی است که در آن افراد می‌توانند با استفاده از تجهیزات رایانه‌ای کافی‌نت به اینترنت متصل شده و امور مورد نظر خود را به انجام برسانند. کافی‌نت خود از طریق یک یا چند ISP ارتباط خود با اینترنت را برقرار می‌کند. از آن جا که کافی‌نت‌ها واحدهای صنفی (فروش‌گاه) فرض می‌شوند، آمار دقیق از تعداد آن‌ها وجود ندارد. اما بر اساس نظرات کارشناسی تعداد آن‌ها 200 عدد تخمین زده می‌شود. آخرین گروه از شرکت‌های ارائه دهنده خدمات را (PAP (Public Access Provider می‌نامند. شرکت‌های PAP ارتباط DSL را برای مشتریان خود فراهم می‌آورند. این گروه فقط برقرار کننده ارتباط DSL هستند. بنابراین هم ICPها از طریق آن‌ها به مشتریان خود متصل می‌شوند و هم شرکت‌ها و سازمان‌های بزرگ می‌توانند با کمک PAPها شبکه گسترده یا مجازی خصوصی خود را در اقصی نقاط کشور برپا سازند. در حال حاضر جمعاً تعداد 45 شرکت مجوز قطعی یا اولیه PAP را دریافت نموده‌اند. حجم بازار مخابرات ایران 5/1 میلیارد دلار در سال تخمین زده می‌شود. حجم بازار اینترنت کشور در حال حاضر برابر با 5/0 میلیارد دلار است.

قوانین و مقررات مرتبط با فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات

قدمت انفورماتیک و مقررات مربوط به آن به بیش از سی سال پیش باز می‌گردد. اما جدی‌ترین قوانین این حوزه در طی 25 سال اخیر و پس از وقوع انقلاب اسلامی در کشور به تصویب رسیده‌اند.
اولین قانون در این زمینه را می‌توان قانون شورای عالی انفورماتیک که در 4/4/1359 به تصویب رسید دانست. این قانون حدود اختیارات و وظایف شورای‌عالی انفورماتیک را به عنوان عالی‌ترین مرجع کشوری در زمینه انفورماتیک تعیین نمود.
14 سال بعد اولین مقرره قانونی در خصوص فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در تاریخ 13/9/73 تحت عنوان «آیین‌نامه مجوز تاسیس و نظارت بر مراکز عرضه و استفاده از بازی‌های تصویری و رایانه‌ای» تدوین شد.
گذشت سالیان متمادی از قانون شورای‌عالی‌انفورماتیک و ظهور و عمومیت یافتن اینترنت باعث شد تا نگاه جدیدی به نهاد عالی ناظر بر امور انفورماتیکی در کشور به وجود آید. در نتیجه قانونی تحت عنوان «آیین‌نامه تشکیل شورای‌عالی‌اطلاع‌رسانی» به تصویب رسید. این قانون نهاد مسئول انفورماتیک در کشور را نهادی تقریباً هم‌طراز با کابینه تشخیص داده و اغلب وزرا را به عضویت آن در آورد. شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ‌های 25/1/77 و 8/2/77 با تدوین آیین‌نامه مذکور چارچوب سازمانی، وظایف و اختیارات شورای‌عالی‌اطلاع‌رسانی را به تصویب رسانید.
در تاریخ 14/10/79 نخستین قانون ایران برای حمایت از حقوق پدید‌آورندگان نرم‌افزار به تصویب رسید. این قانون که «حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای» نام دارد، زمینه را برای حمایت مؤثر از نرم‌افزارها فراهم کرد. بر اساس این قانون نرم‌افزارهایی که در داخل تولید شده و به ثبت شورای عالی انفورماتیک می‌رسند از حمایت‌های قانونی برخوردار خواهند شد. در این قانون تشکیل نظام صنفی انفورماتیک نیز پیش‌بینی و تصویب شده است.
آیین‌نامه‌ای تحت عنوان «سیاست تجارت الکترونیکی ایران» در تاریخ 29/2/81 از تصویب هیات دولت گذشت. هدف از این آیین‌نامه از یک سو گسترش سریع تجارت الکترونیکی و از سوی دیگر فراهم نمودن زیرساخت‌های اصلی و زمینه‌های حقوقی و اجرایی مورد نظر برای استفاده از تجارت الکترونیکی اعلام شد.
متعاقب آن «اتوماسیون اداری و اتصال به شبکه جهانی اینترنت» که سال‌ها است در ایران آغاز شده با تهیه آیین‌نامه‌ای به همین نام توسط شورای‌عالی‌اداری در تاریخ 15/4/1381 شکل قانونی به خود گرفت.
به منظور اعمال نظارت بر فعالیت‌های اینترنتی، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 10/10/81 تشکیل کمیته‌ای برای تعیین مصادیق پای‌گاه‌های اطلاع‌رسانی غیرمجاز را پیش‌بینی کرد.
به دنبال آن و در راستای تعیین سیاست‌های گسترش فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات ایران، آیین‌نامه‌ای به تاریخ 7/2/1382 تحت عنوان«آیین‌نامه نحوه اجرای فعالیت‌های مشخص به منظور گسترش کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات» تدوین شد. این آیین‌نامه آماده‌سازی هرچه بیش‌تر کشور جهت حضور همه جانبه در عصر اطلاعات، عملی نمودن طرح دولت الکترونیکی، گسترش کاربرد فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در زمینه‌های آموزش و پرورش، آموزش عالی، توسعه خدمات اجتماعی، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، اقتصاد، بازرگانی، فرهنگ و هنر و توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط فعال در زمینه ICT را مد نظر دارد. تصویب این آئین‌نامه (که از آن با نام «تکفا» یاد می‌شود) نقطه عطفی در تاریخ انفورماتیک کشور محسوب می‌شود. زیرا بر اساس آن، برای اولین بار بودجه‌ای متمرکز برای گسترش فن‌آوری اطلاعات در دست‌گاه‌های دولتی در نظر گرفته شده، و توسعه کاربرد فن‌آوری اطلاعات به عنوان یک اولویت ملی در نظر گرفته شده است.
جهت هم‌آهنگ کردن فعالیت‌های مرتبط با فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و حذف تشکیلات موازی و غیرضرور، «قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات» در تاریخ 19/9/82 تصویب شد. با تصویب این قانون «وزارت پست، تلگراف و تلفن» به «وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات» تغییر نام داد. وظیفه اصلی این وزارت‌خانه تدوین سیاست‌ها و ضوابط کلی در زمینه توسعه ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در چارچوب سیاست‌های کلی نظام عنوان شده است.
آخرین مقرره در خصوص فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات «قانون تجارت الکترونیکی» است که در تاریخ 17/10/82 به تصویب رسید. این قانون زیرساخت حقوقی تجارت الکترونیکی را مدون نمود و راه را برای اجرای زیرساخت‌های فنی باز کرد تا از این طریق ایران نیز به جمع کشورهایی بپیوندد که امکان تجارت از طریق الکترونیکی را دارا هستند.
به نظر می‌رسد دورنمای چارچوب‌های حقوقی و قانونی در خصوص فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، از یک سو تدوین آیین‌نامه‌های اجرایی قانون تجارت الکترونیکی، از سوی دیگر تدوین مقررات حمایت از پای‌گاه‌های داده، و بالاخره اجرایی کردن سیاست‌های دولت در زمینه تجارت الکترونیکی خواهد بود.

برنامه‌های فعال‌سازی

در طی هفت‌سال اول دهه 1980 میلادی، ایران گرفتار جنگی تحمیلی از سوی عراق بود. بدیهی است که در چنین حالتی کلیه منابع کشور صرف امور مربوط به جنگ می‌شد. در حدود 10 سال پس از آن تا اواخر دهه نود میلادی نیز مهم‌ترین مسئله کشور بازسازی و جبران خسارات وارده به کشور بود. این در حالی بود که همین دوران مقارن با توجه جدی و ویژه کشورهای پیش‌رفته صنعتی به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و انجام سرمایه‌گذاری‌های عظیم در این موضوع بود. در طی سال‌های پس از انقلاب، روند و محور توسعه کشور را می‌توان در برنامه‌های 5 ساله کشور متبلور و متجلی دانست. در مقاطع اولیه دوران بازسازی توجه جدی این برنامه‌ها متوجه تولید داخلی انواع کالاهای صنعتی و کشاورزی و دست‌یابی به خودکفایی اقتصادی بود. اولین توجه به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه 5ساله سوم (سال 1998) و به صورت کاملاً حاشیه‌ای و محدود صورت گرفت.
اجماع جهانی در خصوص اهمیت محوری ICT در توسعه کشورها، فعالیت جدی سازمان ملل در این زمینه، و برنامه‌های مفصل کشورهای مختلف جهان در زمینه فن‌آوری اطلاعات، اثرات عمیق خود را بر سیاست‌سازان و مدیران اجرایی کشور گذاشت. به طوری که در سال 2002 میلادی اولین برنامه ملی کشور برای توسعه کاربرد فن‌اوری اطلاعات و ارتباطات موسوم به «تکفا» تصویب و اجرای آن آغاز شد. گام مهم بعدی در این زمینه تدوین برنامه چهارم توسعه کشور است. محور این برنامه تلاش برای تحقق «اقتصاد دانایی محور» و «تعامل جهانی» است. در همین رابطه راه‌بردهای زیر در سطح ملی تعریف شده‌اند:
1- گسترش نظام‌‌مند فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) جهت تحقق اقتصاد "دانایی محور" در راستی توسعه پایدار ملی

2- توسعه منابع انسانی به عنوان اولویت راه‌بردی توسعه ICT در راستی "ایجاد اشتغال ارزش‌افزا"

3- توسعه فرهنگی و تقویت محیط و فضی هم‌افزایی ملی

4- انجام تمهیدات زیرساختی توسعه ICT شامل شبکه دسترسی، امنیت، قوانین و مقررات، منابع و تسهیلات

5- توسعه زمینه‌ها و فرصت‌ها جهت تحرک بخش خصوصی به عنوان محور کلیدی و راه‌بردی توسعه ICT
سیاست‌های فعال‌سازی ICT در ایران متکی به راه‌بردهای زیر است:

1- اصلاح ساختار حقوقی کشور برای تطابق بیش‌تر با الزامات اقتصاد رقومی از طریق تدوین قوانین جدید و اصلاح قوانین موجود. در همین راستا تاکنون قوانین کپی رایت، نظام صنفی انفورماتیک، و قانون تجارت الکترونیکی در مجلس به تصویب رسیده‌ و لایحه جرائم رایانه‌ای در دست بررسی و تصویب می‌باشد.

2- واگذاری نقش برنامه‌ریزی و کارفرمایی به بخش دولتی و جلوگیری از توسعه تصدی دولت از طریق واگذاری حداکثر ممکن اجری فعالیتها به بخش خصوصی و ممانعت از حضور دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی در اجرای پروژه‌های ICT

3- سرمایه‌گذاری دولت در ایجاد و تقویت زیرساخت‌های بخش اطلاعات و ارتباطات و تشویق ایجاد محصولات اقتصادی در محیط دیجیتال از طریق کمک به بخش خصوصی

4- احتراز از سرمایه‌گذاری دولتی موازی با مخابرات در امر ایجاد شبکه دیتا (زیرساخت‌های مخابراتی کشور کماکان در انحصار و یا زیر نظارت دقیق باقی خواهد ماند).

5- صرف اعتبارات دولت در جهت کاهش هزینه و افزایش امکان دست‌رسی عمومی (خصوصا" نظام آموزشی کشور) به خدمات مرتبط با فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات

6- ایجاد محیط فارسی و توسعه کاربردهای اقتصادی مبتنی بر آن در شبکه

7- انجام طرح‌های راه‌بردی در سطوح ملی و استانی (در صورت مشارکت مالی استان‌ها).

8- تأمین بخشی از اعتبارات مورد نیاز طرح‌هی استانی و طرح‌هی اختصاصی دستگاه‌ها و شرکت‌هی دولتی که به تصویب شورای‌عالی‌اطلاع‌رسانی برسند، مشروط به تأمین بخش اولیه اعتبارات مورد نیاز توسط استان، دستگاه، و یا شرکت دولتی ذی‌ربط.

9- حمایت از ایده‌های نو در زمینه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به نحوی که 50% هزینه‌های تحقیق و توسعه تبدیل ایده به محصول تا سقف 380 میلیون ریال (45هزار دلار) به صورت بلاعوض توسط دولت به شرکت‌های خصوصی و تعاونی پرداخت می‌شود.

10- حمایت از ارتقای محصولات مرتبط با فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به نحوی که 50% هزینه‌های ارتقای محصول تا سقف 380 میلیون ریال (45هزار دلار) به صورت بلاعوض توسط دولت به شرکت‌های خصوصی و تعاونی پرداخت می‌شود.

11- حمایت از تولید انبوه محصولات در زمینه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به نحوی که تا سقف ده میلیارد ریال (یک میلیون دویست هزار دلار) وام با سود و کارمزد چهار درصد و با دوره بازگشت سه ساله و با نظام ارزیابی مجزا از نظام بانکی به شرکت‌های خصوصی و تعاونی پرداخت می‌شود.

12- راه اندازی مراکز رشد (incubators) با تمرکز بر مراکز رشد ICT به منظور نطفه‌پروری در صنایع مرتبط با ICT در همین ارتباط در سال 2003، تعداد 16 مرکز رشد در 10 استان کشور تأسیس شده‌اند.

مثال‌هایی از برنامه‌های کلیدی

جهت دست‌یابی به اهداف کلان کشور در زمینه ICT، علاوه بر دنبال کردن موارد اشاره شده در بالا هفت طرح کلیدی زیر نیز تعریف شده است:

1-

طرح دولت الکترونیکی (سیستم، شبکه مجازی، قانون و امنیت)

2-

طرح گسترش کاربرد فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات در آموزش و پرورش و توسعه مهارت دیجیتالی نیروی انسانی کشور

3-

طرح گسترش کاربرد فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات در آموزش‌عالی وبهداشت،درمان وآموزش پزشکی

4-

طرح کاربرد فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات در توسعه خدمات اجتماعی

5-

طرح گسترش کاربرد فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات در اقتصاد، بازرگانی و تجارت

6-

طرح گسترش کاربرد فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات در قلمرو فرهنگ، هنر و تقویت خط و زبان فارسی در محیط رایانه‌ای

7-

طرح توسعه واحدهی کوچک و متوسط (SME) فعال در فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات از طریق ایجاد مراکز رشد و پارک‌های‌فن‌آوری.

تولید محتوای رقومی

تولید محتوا در ایران اگر چه با تأخیر زمانی آغاز شد، لیکن امروزه شتاب فراوانی گرفته و هر روز بر میزان محتوای تولید شده افزوده می‌شود. تفاوت‌های فرهنگی ایران با اغلب دیگر کشورها باعث شده تا از یک طرف دولت تولید محتوا به زبان فارسی را یکی از اولویت‌های توسعه ICT در کشور قرار دهد و از طرف دیگر مؤسسات فرهنگی و علمی، شرکت‌ها و حتی افراد با انگیزه‌های مختلف به امر تولید محتوا روی بیاورند.
بخش‌های عمده‌ای از جمعیت کشور به زبان‌های فارسی، آذری، کردی، ارمنی و سایر گویش‌های متداول در ایران سخن می‌گویند. ولی زبان رسمی کشور فارسی است و تقریباً همه محتوا در ایران به این زبان تولید می‌شود. بدین ترتیب امروزه یکی از مسائلی که مد نظر برخی مسئولین قرار گرفته آن است که میزان تولید محتوای ایرانی به زبان انگلیسی کم است. این امر باعث شده تا افراد سایر ملل کم‌تر در جریان مسائل ایران قرار بگیرند. در این خصوص دو استثناء وجود دارد که در زیر به آن‌ها اشاره شده است. علاوه بر این تولید محتوا به زبان‌های آذری، کردی، ارمنی و غیره نیز می‌تواند در سال‌های بعد مورد توجه دست‌اندرکاران تولید محتوا قرار بگیرد.
در حال حاضر در ایران بیش‌ترین میزان محتوا در زمینه‌های زیر تولید و عرضه می‌شود:

2- حوزه امور دینی

در ایران مدارس و پژوهش‌گاه‌های دینی متعددی مشغول فعالیت هستند. مدارس و پژوهش‌گاه‌های مزبور در استفاده از رایانه و اینترنت برای انجام پژوهش‌های خود و هم‌چنین نشر آثار خود بسیار فعال و در پاره‌ای از موارد پیش‌تاز هستند. به طوری که اولین محصولات نرم‌افزاری که از ایران صادر شدند در زمره نرم‌افزارهای دینی محسوب می‌شوند. نتیجه این اقدامات آن بوده که تا امروز حجم زیادی از محتوا در حوزه آثار و اطلاعات دینی تهیه شده و این روند با شدت بیش‌تری تداوم دارد. یکی از علل این امر را می‌توان بزرگی بازار و قابل صدور بودن محصولات دانست. از همین رو است که در حال حاضر ده‌ها شرکت در این حوزه فعال بوده و به تولید محتوا اشتغال دارند. در حوزه امور دینی علاوه بر زبان فارسی، محتوا به زبان‌های عربی و ندرتاً انگلیسی نیز تولید می‌شود.

3- حوزه آموزش

جوان بودن جمعیت ایران و توجه و علاقه شدید دولت، خانواده‌ها و مردم به آموزش باعث شده تا آموزش یکی از بزرگ‌ترین اقلام سبد هزینه خانوارها را تشکیل دهد. بازار آموزش در همه زمینه‌ها در ایران داغ و بسیار سودآور است. وجود بازار مناسب باعث شده تا شرکت‌های آموزشی فراوانی به امر تولید محتوای آموزشی اشتغال داشته باشند. محدود بودن تعداد کاربران اینترنت باعث شده تا اغلب شرکت‌ها محتوای خود را در قالب CD آموزشی ارائه کنند. البته توجه عمومی به آموزش الکترونیکی آهسته آهسته بعضی از شرکت‌ها را به سمت قرار دادن محتوا در اینترنت نیز سوق داده است. عمده‌ترین زمینه‌هایی که در آن‌ها محتوا تولید شده مربوط به آموزش مهارت‌های IT و آموزش دروس دبیرستانی و آمادگی برای کنکور هستند.
علاوه بر شرکت‌ها، دولت و نهادهای غیردولتی نیز در این زمینه فعال هستند. در دولت وزارت آموزش و پرورش ایران در قالب یک برنامه (initiative) موسوم به شبکه رشد (www.roshd.ir) به متصل نمودن مدارس کشور و فراهم آوردن محتوای آموزشی برای مدارس اقدام نموده است. علاوه بر مدارس دانش‌گاه‌های دولتی و خصوصی کشور نیز در این زمینه فعال هستند. بحث در مورد آموزش الکترونیکی باعث شده تا دانش‌گاه‌ها آموزش الکترونیکی را در دستور کار خود قرار دهند. در این میان در طی سال گذشته دو دانش‌گاه رسماً آغاز فعالیت دانش‌گاه مجازی خود را اعلام نمودند.

4- حوزه گردش‌گری و ایران‌شناسی

ایران از فرهنگی غنی و چند هزار ساله بهره‌مند است. این غنای فرهنگی و وجود انبوهی از مکان‌های تاریخی در کشور باعث شده تا تولید محتوا در ارتباط با تاریخ و جغرافیای ایران و به طور کلی ایران‌شناسی رونق خوبی داشـــته باشد. در این میان مؤســـسه ایران شـناسی (www.iranologyfo.or.ir) و وزارت ارشاد اسلامی (www.ershad.gov.ir) از جمله نهاده