سرنوشت رقابت پلتفرم‌های داخلی و خارجی
بعد از فیلترینگ پیام رسان واتس‌اپ و شبکه اجتماعی اینستاگرام در ایران، بار دیگر شاهد از هم پاشیدن بخش زیادی از ارتباطات و کسب‌وکارهای مبتنی بر این دو پلتفورم هستیم.
اگرچه با خارج کردن واتس‌اپ و اینستاگرام از دسترس کاربران ایرانی، شاهد نگرانی‌ها و چند دستگی میان کاربران و ارایه‌دهندگان خدمات هستیم. این وضعیت ناخوشایند همانطور که تا کنون آثار خود را بر بخشی از کسب‌وکارها و مشاغل و تعاملات گذاشته، همچنان نیز ادامه خواهد داشت.
این در حالیست که بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال‌های قبل نیز بخشی از کاربران ایرانی به پلتفورم‌های داخلی مهاجرت کرده‌اند، برخی روی پلتفورم‌های خارجی مانده‌اند و دسته سوم نیز برای کاهش ریسک کسب و کار خود به طور همزمان روی بسترهای داخلی و خارجی فعالیت دارند.
البته ما نیز معتقدیم که باید حق انتخاب همواره با خود کاربران و مردم باشد تا به سهولت و بر اساس نیاز، سلیقه، امکانات، تسهیلات، جامعه مخاطب، ارتباطات و پاره‌ای دیگر از پارامترهای مهم ایشان، اقدام به تشخیص و انتخاب پلتفورم مورد نیاز خود اعم از خارجی یا داخلی کنند.
اگرچه در خصوص پلفتورم‌های خارجی نیز انتظار منطقی بر این است که همچون دیگر نقاط دنیا که به دولت‌ها پاسخگو هستند، در خصوص برخی جرایم و مشکلاتی که رخ می‌دهد، به کشور ایران نیز پاسخگو باشند تا زمینه رسیدگی به بسیاری از جرایم نظیر اهانت، مزاحمت، هتک حرمت، انتشار تصاویر خصوصی، تهدید و غیره فراهم باشد.
• آینده پیام‌رسان‌ها
در مورد حذف پیام رسان واتس‌اپ، بخشی از کاربران که از تلگرام به واتس‌اپ کوچ کرده بودند، به مشکل خوردند و بخشی یا به تلگرام بازگشتند و برخی هم سراغ نمونه‌های داخلی رفتند. با اتفاقات و مشکلاتی که پیام‌رسان واتس‌اپ برای کاربرانش ایجاد کرد و بنا بر برخی گزارش‌ها در مقاطعی حتی با فیلترشکن‌ها هم در دسترس نبود، بعید است که مورد اقبال و استفاده مجدد کاربران ایرانی قرار بگیرد.
لذا دسته‌ای از کاربران با استفاده از فیلترشکن‌ها و احتمالا تا زمان امکان انسداد کامل آنها، روی پیام‌رسان‌های خارجی نظیر تلگرام یا شاید واتس‌اپ باقی خواهند ماند. کما اینکه از لحاظ بسیاری از امکانات، ایجاد گروه‌ها و کانال‌ها، قابلیت‌ها و حتی از نظر گرافیکی واتس‌اپ در قیاس با تلگرام پیام‌رسانی بسیار ضعیف محسوب می‌شود و عمده کاربری ایرانی‌ها از آن نیز تبادل فایل و پیام و گاها نیز تماس‌های صوتی و تصویری بود.
دسته‌ای دیگر از کاربران هم ناچارا یا اختیاری، به سمت پیام‌رسان‌های داخلی نظیر بله، ایتا، گپ و آی‌گپ و … رفته‌اند.
به این ترتیب با توجه به پراکندگی برخی کاربران میان پیام‌رسان‌های مختلف که امکان ارتباط میان آنها نیز فراهم نیست و هر کاربر نیز تنها با کاربری که پیام‌رسان مشابه دارد می‌تواند در ارتباط باشد، هنوز نمی‌توان به شکل قطعی در خصوص آینده بازار پیام‌رسان غالب در ایران اظهار نظر دقیق کرد.
• آینده اینستاگرام
در مورد شبکه اجتماعی اینستاگرام که پلتفورمی با ده‌ها میلیون مخاطب در ایران است و بخش زیادی از کسب‌وکارها، تعاملات، تبلیغات، سرگرمی، بازاریابی، ارتباطات و … بر بستر آن صورت می‌گرفت، اما اوضاع کمی متفاوت است.
شاید در مورد پیام‌رسان‌ها شاهد حضور و فعالیت انواع نمونه‌های داخلی و خارجی در کشور هستیم، اما در مورد مشابه اینستاگرام اوضاع متفاوت است.
البته باید به این نکته اشاره کرد که عامل موفقیت هر پیام‌رسان یا شبکه اجتماعی در یک کشور، به تصمیم و استفاده گسترده بخش اکثریت جامعه باز می‌گردد.
برای مثال در چین تیک‌تاک و وی‌چت که هر دو محصول چینی هستند با بیشترین اقبال مواجه است و حتی جست‌وجوگر چینی بایدو نیز جایی برای رقابت و حضور گوگل نگذاشته است.
در کشور آمریکا نیز به ترتیب یوتیوب، فیس بوک، اینستاگرام، پینترست، لینکدین، اسنپ چت و توییتر مورد استفاده هستند.
در ایران اما بررسی اظهارات کاربران و نظرات در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد، فعلا هیچ حرفی از مهاجرت به نمونه مشابه خارجی اینستاگرام مطرح نیست.
این موضوع دلایل متعددی دارد. نخست آنکه سال‌هاست بخشی از سرمایه‌گذاری، تعاملات، تبلیغات و ارتباطات ایرانی‌ها بر بستر اینستاگرام شکل گرفته و زمان زیادی صرف آموزش و آشنایی کاربران ایرانی با این شبکه اجتماعی شده است.
از این رو حتی مهاجرت به نمونه مشابه خارجی که فیلتر هم نباشد، به هیچ وجه تصمیم ساده و آسانی نبوده و در کوتاه مدت به هیچ وجه ممکن نیست و ریسک‌های زیادی برای پیشگامان کوچ به دنبال دارد.
لذا نخستین گزینه محکم و نخست بخش زیادی از کاربران اینستاگرام، ماندن در این شبکه اجتماعی به کمک فیلترشکن‌هاست. (حداقل تا زمانی که فیلترشکن‌ها در دسترس هستند.)
البته برخی از کاربران نیز چشم انتظار فراگیری اینترنت ماهواره‌ای هستند تا شاید از آن طریق به ادامه فعالیت و حضور خود در پلتفورم‌های خارجی بپردازند.
در این میان اما برخی از کاربران ایرانی نیز از مدت‌ها قبل از اختلال اخیر اینترنت، سراغ نمونه‌ای ایرانی و تا حدودی مشابه اینستاگرام یعنی روبیکا رفته‌اند.
• و اما روبیکا
روبیکا یک اپلیکیشن ایرانی است که سرمایه‌گذاران اصلی آن همراه اول و ایرانسل هستند.
دی ماه سال ۱۳۹۸، نیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر وقت ارتباطات خبر از پیوستن خود به روبینو داد و گفت: «از امروز، شخصاً فعالیتم را در سکوی ایرانی روبینو آغاز کردم و امیدوارم جهانی شود.»
اپلیکیشن چند منظوره روبیکا اما روزگار پرفراز و نشیبی را در داخل و خارج از کشور پشت سر گذاشته است. در سال ۱۴۰۰، سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (ساترا) مجوز فعالیت آن را باطل کرد. در خارج از کشور هم این اپلیکیشن از گوگل‌پلی و اپ‌استور حذف شد!
اما با تمام این تفاسیر و بر خلاف اخباری مبنی بر الزام نصب برخی پیام‌رسان‌های داخلی از سوی برخی مدارس و ادارات، به ویژه در ماه گذشته، در مورد روبیکا شاهد اخبار مشابهی نیستیم.
اگرچه برخی مسوولان و کاربران از روبیکا به عنوان جایگزین اجباری اینستاگرام در ایران یاد می‌کنند، اما به شکل رسمی و اجباری هیچ خبر و مستندی در این خصوص در دست نیست و البته روبیکا هم اصرار و تبلیغاتی در این راستا ندارد.
در نتیجه همین احتمالات و مباحث بود که روبیکا با انتشار بیانیه‌ای نه تنها به مخالفت ضمنی با فیلترینگ اینستاگرام پرداخت، بلکه تلویحا نسبت به رقابت با این پلتفورم در فضایی آزاد و با حق انتخاب کاربران اعلام آمادگی کرد.
در متن بیانیه روبیکا آمده است: روبیکا از شرایطی که در هفته‌های اخیر برای اینترنت و دسترسی به سرویس های بین المللی پیش آمده و موجب نارضایتی هموطنان شده، تلاش می کند در حیطه عملکرد پلتفرم خود، تا زمان در دسترس قرار گرفتن مجدد سرویس‌های بین‌المللی، خدمات ارتباطی مناسبی را به هموطنان ارائه کند.
روبیکا ضمن تکذیب ادعای نادرست در خصوص پرداخت کمک هزینه‌های هنگفت به این مجموعه در گذشته و آینده خاطر نشان کرد: روبیکا با سهامداری همراه‌اول و ایرانسل، ماهیتی خصوصی دارد و تاکنون حمایت ویژه‌ای از دولت‌ها دریافت نکرده است. این اپلیکیشن باتوجه به مدل درآمدی براساس سهم درآمد از ترافیک مصرفی کاربران، برای سهامداران خود سودآور بوده و نیازی به حمایت‌های مالی دولتی ندارد. لازم به ذکر است باتوجه به مدل درآمد روبیکا براساس سهم درآمد از ترافیک مصرفی کاربران و اقبال گسترده مخاطبان، نه تنها این سوپراپلیکیشن برای سهامداران خود بار هزینه‌ای نداشته، بلکه سودآور نیز بوده است. همچنین، از سال گذشته تاکنون که سرویس کسب درآمد روبیکا در اختیار تمام کاربران قرار گرفته است، بیش از ۱۰۰ هزار نفر توانسته‌اند از طریق تولید محتوا و فعالیت در روبیکا کسب درآمد داشته باشند.
در بخش دیگری از این بیانیه آمده است: ترجیح می‌دهیم در یک فضای رقابتی، بر اساس مزیت‌های بومی با سایر پلتفرم‌ها رقابت کنیم.
• روبیکا چیست؟
اما روبیکا دقیقا چیست، چه امکاناتی دارد و آیا توان رقابت با نمونه‌های مشابه خارجی را دارد؟
آنچه از طراحی و استخوان‌بندی این اپلیکیشن چند منظوره مشاهده می‌شود این است که ظاهرا روبیکایی‌ها تلاش کرده‌اند که در ساخت این اپلیکیشن، با شناسایی عمده‌ترین و پرکاربردترین خدمات و نیازهای کاربران ایرانی، با یک تیر چند نشان بزنند.
لذا روبیکا یک اپلیکیشن است که در واقع مجموعه‌ای از چندین اپلیکیشن و خدمات را پوشش می‌دهد.
در واقع روبیکا:
– یک پیام رسان است.
– یک شبکه اجتماعی با نام روبینو است که یک شبیه‌ساز پروفایل اینستاگرام بوده و دارای دو بخش پست و استوری و اشتراک‌گذاری محتوا با سایر کاربران روبیکا است.
– یک بخش مشابه اکسپلور در پلتفورم اینستاگرام با نام ویترین است.
– یک پلتفورم نمایش فیلم و سریال است.
– دیگر بخش‌ها و خدمات روبیکا شامل ارسال پیام، برقراری تماس صوتی (در آینده حتی به سمت مشترکان همراه اول و ایرانسل)، پرداخت قبوض، خرید شارژ، خرید کتاب‌های الکترونیکی، اشتراک‌گذاری فیلم و عکس، عضویت در کانال‌های مختلف، کیف پول دیجیتال، خدمات نیکوکاری و دسترسی به اخبار است.
لذا همانطور که ذکر شد تقریبا بخش عمده‌ای از علایق و خدمات مورد نیاز کاربران ایرانی که در مجموع شامل چندین اپلیکیشن روی گوشی‌های ایرانی‌ها می‌شود، به یکباره و به صورت یکپارچه و تجمیعی، در یک سوپر اپلیکیشن ظاهر شده و با ورود به آن بخش زیادی از خدمات قابل دریافت است.
• روش درآمدزایی در روبیکا
روبیکا می‌گوید، ۳۲ میلیون کاربر یکتا و تا کنون ۱۵ میلیون مراجعه روزانه دارد. از اینکه کاربران این پلتفورم به شکل واقعی چه میزان درآمد از طریق روبیکا دارند، اطلاعاتی در دست نیست و این موضوعی است که باید از زبان شاخ‌های روبیکا مطرح شود و اصولا بحث اعلام درآمد و مسایلی از این دست، عموما بنا بر پاره‌ای ملاحظات خصوصی تلقی می‌شود.
اما برخی شنیده‌ها در شبکه‌های اجتماعی نشان از رضایت تبلیغات‌دهندگان در بستر روبیکا و درآمدهای نسبتا بالا از سوی برخی کاربرانش دارد.
ظاهرا روبیکا بابت ترافیک ایجاد شده از طریق محتوای تولیدی کاربران نیز سهمی برای آنها در نظر می‌گیرد.
موضوع تسهیم حق‌تولید ترافیک یکی از روش‌های نوین فعالیت اقتصادی در فضای مجازی است که کشورهای مختلف از آن استفاده می‌کنند، فلسفۀ مبنایی آن نیز بر این اساس است که تولید کنندۀ محتوا، سبب شده تا ترافیکی در شبکه تولید شود بنابراین همان مقدار که سکوی انتشار در دیده شدن محتوای او موثر بوده، وی هم در فروش ترافیک سکو تأثیر گذاری داشته است به همین جهت تسهیم درآمد حاصله از این فروش ترافیک مدلی اساسی برای توسعۀ زیست بوم اقتصاد دیجیتال است.
در همین راستا ۲۶ مهرماه تیم فنی مجموعۀ روبیکا اعلام کرد که پیرو دریافت پیام‌های متعدد کاربران مبنی بر درخواست کاهش زمان تسویۀ حساب حق تولید ترافیک کاربرانی که کانال یا صفحات فعال در بستر آن دارند، توانسته تا بازۀ زمانی این تسویه‌ها را به حدود پانزده روز از زمان درخواست تقلیل دهد تا فعالان روبیکایی با انگیزۀ بیشتری به فعالیت‌های خود ادامه دهند.
در خصوص روش‌های کسب درآمد از طریق روبیکا نیز مقالات زیادی در اینترنت منتشر شده است.
اگرچه مجموعه روبیکا، چندان اطلاع‌رسانی، نشست‌های خبری، پلن‌های تبلیغاتی، گزارش‌های مستمر آماری و دیگر رویه‌های مشابه پلتفورم‌هایی نظیر فروشگاه‌های اینترنتی و تاکسی‌های اینترنتی و دیگر پلتفورم‌های ایرانی را در دستور کار نداشته است.
لذا در نتیجه این رویکرد، اگرچه روبیکا آمار بالایی از میزان کاربران و مراجعات روزانه اعلام کرده است، اما در عین حال تناسبی با گستره فعالیت‌ها با تبلیغات این اپلیکیشن مشاهده نمی‌شود.
• جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
به هر ترتیب با توجه به شرایط گذشته، فعلی و احتمال تکرار آن در آینده، همانطور که ذکر شد بخشی از کاربران و کسب‌وکارهای ایرانی به بسترهای داخلی از جمله پیام‌رسان‌ها، مسیریاب‌ها، مارکت‌های اندرویدی/iOS و همچنین روبیکا مهاجرت کرده‌اند، بخشی از طریق فیلترشکن‌ها روی بسترهای خارجی مانده‌اند و بخش دیگری از کاربران نیز با هدف کاهش ریسک کسبوکار و از دست ندادن ناگهانی تمامی مشتریان خود (به ویژه در زمان قطع اینترنت)، استراتژی حضور همزمان در هر دو بستر داخلی و خارجی را در پیش گرفته‌اند.
همچنین همانطور که در موضوعات زیادی در زندگی، حق انتخاب با کاربران و مردم است، در مورد خدمات فضای مجازی اعم از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز حق انتخاب باید پابرجا باشد.
کمااینکه بسیاری از پلتفورم‌های داخلی بارها در بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها و نشست‌های خبری خود اعلام کرده‌اند که آماده رقابت با نمونه‌های خارجی بوده و انتخاب باید بر اساس خدمات ارایه شده و تشخیص کاربران باشد.
در مورد پلتفورم‌های داخلی اما باید چند تفاوت و ملاحظه را در قیاس با نمونه‌های خارجی در نظر داشت.
نخست آنکه پلتفورم‌های داخلی بر خلاف نمونه‌های خارجی تابع قوانین و مقررات کشور هستند. به همین جهت قاعدتا از نظر محتوا در قالب متن، عکس، صوت و تصویر شاهد انتشار موارد مغایر با فرهنگ کشور، در پلتفورم‌های داخلی نیستیم و این موضوع می‌تواند برای برخی خانواده‌ها که نسبت به دسترسی فرزندانشان نگرانی‌هایی دارند، قابل توجه باشد.
دوم آنکه کاربران پلفتورم‌های داخلی بر خلاف نمونه‌های خارجی، قاعدتا احراز هویت شده و لذا مسایل و مشکلاتی که منجر به تشکیل پرونده‌های زیادی در پلیس فتا به علت هویت ناشناس کاربران وجود دارد، رخ نداده و به صفر متمایل است.
این دو موضوع نیز البته بسته به نوع کاربری و سلیقه کاربران، هم می‌تواند محدودیت تلقی شود و هم مزیت رقابتی.
لذا انتخاب با کاربر و کسب‌وکاری است که قصد فعالیت بر این بسترها را دارند.
اگرچه این مساله را نیز نمی‌توان کتمان کرد که در شرایط کنونی که فیلترشکن‌ها در دسترس هستند، فعلا حق انتخاب با کاربران است و البته باید این حق را محترم شمرده و محفوظ دانست. (منبع:آی‌سی‌تی‌نیوز)
