از خوردن نان فیلترینگ تا مخالف‌نمایی
عباس سیاح طاهری – ایرانی‌ها سال‌هاست که طعم فیلترینگ و مسدودسازی بسیاری از شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و سایت‌های پرطرفدار را چشیده‌اند. اما واقعیت آن است که مسدودسازی برخی از سایت‌ها و خدمات پرکاربرد، اگر برای کاربران ایرانی، سرگردانی، از بین رفتن سرمایه‌های مادی و معنوی و آه و ناله داشت، برای برخی شرکت‌ها و افراد، پولساز و سودمند بوده است.
ایده کپی‌برداری از سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌های خارجی و اصولا هر نوع از خدمات پرطرفدار میان کاربران ایرانی و راه‌اندازی نمونه‌های بومی و داخلی و متعاقب آن (کمی بعد یا قبل از آن) فیلترینگ نمونه خارجی به سال‌ها قبل در ایران باز می‌گردد.
به عبارت دیگر بنیان سیاست پیشبرد پرهزینه فیلترینگ و جایگزینی نمونه‌های خارجی با داخلی، بر اساس تجربه پیشگامانی در این رویکرد در ایران شکل گرفته است که گاه از حافظه تاریخی جوانترها خارج شده است.
در سال‌های نه چندان دور تلگرام‌های ایرانی، جویشگرهای بومی، اپ‌استورهای داخلی، مسیریاب‌ها، تاکسی‌های اینترنتی و … راه اندازی شدند و اکنون نیز نمونه‌های زیادی از پیام‌رسان‌های داخلی و نمونه‌های مشابه اینستاگرام و واتس‌اپ مطرح است.
در مطلب حاضر اما به یکی از بنیان‌ها و نخستین‌های این مدل که ظاهرا الگویی برای سایر نمونه‌هایی داخلی شد، باید پرداخت.
آپارات و شبکه اجتماعی کلوب، هر دو متعلق به هلدینگ صباایده هستند و این شرکت به جز این دو مورد، محصولات دیگری همچون فیلیمو، میهن بلاگ و سینماتیکت را هم در سبد محصولاتش دارد.
- فیلترینگ اورکات و راه‌اندازی کلوب
اورکات یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین شبکه‌های اجتماعی در ایران محسوب می‌شود که همچون دیگر نمونه‌هایی که در ایران فیلتر شدند، در اوج کاربری و استقبال کاربران ایرانی قرار داشت.
این شبکه محبوب ایرانی‌ها سال 83 در فهرست نسبتا کوتاه فیلترینگ در آن زمان قرار گرفت.
قبل از مسدودسازی شبکه اجتماعی اورکات، اما شبکه اجتماعی داخلی ایرانی یعنی «کلوب» با ایده الگوگیری و کپی‌برداری صباایده از اورکات، ایجاد شده بود و تا سال‌ها نام و عنوان «نخستین شبکه اجتماعی ایران» را یدک می‌کشید.
در سال 86 محمدجواد شکوری‌مقدم (مدیر هلدینگ صباایده) و موسس و مدیر کلوب در مصاحبه با یک نشریه ماجرای راه‌اندازی شبکه کلوب را اینگونه شرح داده است: «ایده اولیه کلوب از سایت اورکات بود. کلوب دو ماه قبل از فیلتر شدن اورکات در ایران راه افتاد. در شروع کار سایت خیلی امکانات نداشت، ترافیک زیادی هم نداشت. بعد که اورکات فیلتر شد ما افزایش ترافیک داشتیم. ما فکر کردیم اگر سایتی شبیه به اورکات با محیط فارسی و کنترل شده وجود داشته باشد باعث جذب مخاطب فارسی زبان خواهد شد. مثلا در اورکات شاید بر اساس ارزش‌های غربی وجود محتوای پورنو مشکلی نداشته باشد، ولی این نوع محتوا با فرهنگ ما سازگار نیست. بنابراین فکر کردیم اگر محیط مناسبی با فرهنگ خودمان فراهم کنیم نتیجه کار بهتر خواهد بود.»
در بخش دیگری از این گفت‌وگو آمده: «هم زمانی آن با فیلتر شدن سایت اورکات باعث شد که شاهد ترافیک بیشتری در سایت باشیم. البته در حال حاضر با لطف خدا، سایت هم از برکت ترافیکی و هم برکت مالی برخوردار شده است… همانطور که گفتم فیلتر شدن اورکات در افزایش ترافیک سایت تاثیر بسزایی داشت.»
به عبارت دیگر اگر نگوییم تمام فایده و نفع فیلترینگ اورکات خارجی نصیب کلوب داخلی شد، می‌توان گفت که حداقل بخشی از سود این فیلترینگ به نمونه مشابه داخلی و شرکت راه‌انداز آن رسید.
بماند که شبکه محبوب و قدیمی ایرانیان یعنی اورکات که محصول شرکت گوگل بود سرانجام در سال 93 رسما از سوی گوگل تعطیل شد.
البته شبکه کلوب هم به سرنوشت مشابه کپی خارجی خود دچار شد و شهریور ماه سال 1400 سرانجام شرکت صباایده شکست این محصول را پذیرفت و در خصوص علت تعطیلی کلوب نوشت: « کاربران و همراهان سایت کلوب، از اینکه مجبور هستیم از شما خداحافظی کنیم متاسفیم. بدلایل متعدد فنی و غیر فنی مانند قدیمی شدن نرم افزار سایت، عدم وجود دلیل و انگیزه کافی جهت سرمایه گذاری مجدد برای خرید زیرساخت‌های جدید و دشواری نظارت بر محتوا، پست‌ها و نظرات، سایت کلوب تعطیل خواهد شد. در ضمن از کاربران عزیز خواهشمندیم در صورتیکه اطلاعات خود در این سایت احتیاج دارند ظرف ۱ ماه آینده نسبت به برداشتن اطلاعات خود اقدام کنند.»
- فیلترینگ یوتیوب و راه‌اندازی آپارات
یوتیوب یک پلتفرم سرویس اشتراک ویدئو است که متعلق به شرکت گوگل است و همچنان یکی از پرطرفدارترین سایت‌های دنیاست.
یوتیوب نیز از سال‌ها قبل یکی از سایت‌های پرکاربرد و مورد استقبال ایرانیان بود و هنوز هم با وجود سال‌ها فیلترینگ مورد علاقه ایرانی‌ها از جنبه‌های مختلف آموزش و سرگرمی گرفته تا حتی منبعی برای کسب درآمد.
البته در سال‌های دور این پلتفورم ویدیویی پرطرفدار، بارها و در مقاطع مختلف در ایران و به دلایل گوناگونی فیلتر و مجددا بازگشایی شد.
در سال‌هایی که یوتیوب با اوج استقبال کاربران ایرانی و همزمان زمزمه‌های فیلترینگ در ایران مواجه بود، بار دیگر شرکت «صباایده» ایده کپی‌برداری از این سایت را در دستور کار گذاشته بود.
در نهایت سایت آپارات در بهمن ۱۳۸۹ درحالی که دسترسی به بسیاری از سرویس‌های اشتراک‌گذاری ویدئویی بین‌المللی از جمله یوتیوب در ایران مسدود بود، به کاربران ایرانی معرفی شد.
از نظر بسیاری از منتقدان و کاربران، مهم‌ترین ایده‌های گروه صباایده کپی‌برداری از سایت‌های و شبکه‌های مطرح دنیا مانند یوتیوب و اورکات و … است. البته شکوری مقدم هیچ‌گاه این امر را منکر نشده و در بسیاری از مصاحبه‌ها مسدود بودن یوتیوب در ایران را یک فرصت برای توسعه آپارات عنوان کرد.
- فیلترینگ اینستاگرام و راه‌اندازی لنزو
اما محصولات مشابه شرکت صباایده محدود به نمونه‌های فیلترینگ شده خارجی یعنی یوتیوب و اورکات نبود.
در سال‌های گذشته با توجه به فراگیرشدن و استقبال کاربران خارجی از شبکه اجتماعی جدیدی به نام اینستاگرام و پیش‌بینی استقبال از این شبکه اجتماعی در ایران، بار دیگر و در الگویی مشابه، حالا نوبت ایده ساخت نمونه داخلی این شبکه اجتماعی توسط شرکت صباایده بود و در نهایت از محصول جدیدی به نام لنزور در سال 92 رونمایی شد.
البته لنزور در دولت قبل مورد توجه ویژه وزیر ارتباطات وقت قرار گرفت و در آن مقطع یک وام پنج‌میلیاردتومانی نیز از این وزارتخانه دریافت کرد. اگرچه اطلاعی از سرنوشت این وام در دست نیست چراکه لنزور هم به سرنوشت مشابه کلوب دچار و تعطیل شد.
در همین راستا برخی رسانه‌ها با تیترهایی نظیر، «لنزور با رویای تبدیل شدن به اینستاگرام وطنی تعطیل شد» خبر از پایان کار یکی دیگر از ایده‌های کپی شده صباایده از سایت‌های خارجی دادند.
اواسط سال 99 و در حالی که بر اساس گزارش رسانه‌ها، لنزور طبق آخرین آمار تنها بیش از ۱۰ هزار نصب داشت خبر پایان کار خود را پس از 7 سال اعلام و از کاربرانش خواست تا در صورت نیاز به اطلاعات خود تا پایان مردادماه سال 99 تصاویر خود را از روی سایت لنزور بردارند.
به این ترتیب یکی دیگر از محصولات صباایده با هدف جایگزینی با نمونه‌های خارجی نیز تعطیل شد.
- صباایده و سرمایه ساخت نمونه‌های خارجی
محمد جواد شکوری مدیر عامل صباایده که به مالک آپارات بیشتر شناخته می‌شود متولد سال 61 و دانشجوی انصرافی رشته برق است.
آنطور که به رسانه‌ها گفته، سال 83 با فروختن پراید خود همراه با برادرش سایت کلوب را در یکی از اتاق‌های شرکت ایران سیستم راه‌اندازی کرد.
شرکت ایران سیستم به عنوان اولین تولید کننده رایانه در ایران در سال 1364 تاسیس شد. تولید رایانه‌های شخصی سازگار با IBM و عرضه آن با مارک ICS طراحی اولین کارکترست فارسی، طراحی و اجرای سیستم‌های مالی، حقوق و انبار فولاد مبارکه و چیت ری و سیستم‌های تسهیلات ارزی و ریالی و حقوق بانک صنعت و معدن از پروژه‌های اولیه شرکت بود.
بر اساس اخبار رسانه‌ها پس از آن که یوتیوب در ایران فیلتر شد، محمد جواد شکوری مقدم مالک آپارات که با سرمایه‌گذاری ایران سیستم جان تازه‌ای گرفته بود، این سرویس اشتراک گذاری ویدیو را راه اندازی کرد. دفتر شرکت ایران سیستم در خیابان ظفر تهران است.
مدیر عامل شرکت ایران سیستم، «امیرحسین شکوری‌مقدم» و مدیر عامل شرکت صباایده (آپارات) نیز «محمدجواد شکوری‌مقدم» است.
گروه ایران سیستم، شرکت‌هایی نظیر «شرکت فن آوری اطلاعات ایران سیستم»، «شرکت صنایع الکترونیک ایران سیستم»، «شرکت صبا ایده» و «شرکت ارتباطی کامکار سیستم» را در زیرمجموعه خود دارد.
- حواشی آپارات
در سال‌های قبل به واسطه راه‌اندازی انبوهی از نمونه‌های فیلترشده و یا خارجی سایت‌ها و پلتفورم‌های ایرانی، محمدجواد شکوری مقدم مدیر عامل صباایده، مورد توجه برخی رسانه‌ها بوده است.
علت اینکه او را بیشتر به نام مدیر عامل آپارات و نه دیگر سایت‌های تعطیل‌شده وی می‌شناسند، به حواشی متعدد سخنان و مسایل پیرامون آپارات باز می‌گردد.
بررسی اخبار سال‌های قبل حکایت از خبر چند محکومیت برای مدیر عامل آپارات داشته است که علیرغم هیاهوی شدید برخی رسانه‌ها در پوشش این اخبار که گاه جنبه تبلیغاتی داشت، اطلاعی از نتیجه محکومیت‌ها در دست نیست.
- آبان ماه سال 1399 در خبری که با جنجال زیادی در برخی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازتاب پیدا کرد، اعلام شد مدیر عامل آپارات به علت انتشار یک ویدئو روی سایت آپارات به 10 سال زندان محکوم شد. در آن ویدیو در این ویدئو یک خانم به عنوان مجری در مصاحبه با کودکان کم سن و سال پرسش‌هایی جنسی مطرح می‌کرد. (البته پیگیری اخبار نشان می‌دهد که این حکم اجرایی نشد و البته خبری از حکم نهایی نیز در دست نیست.)
- شهریورماه سال 1400 و بر اساس اعلام روبط عمومی صدا و سیما، مدیرعامل سایت «آپارات»، به اتهام نشر و پخش آثار متعلق به سازمان صدا و سیما در فضای مجازی محکوم به پرداخت جزای نقدی شد. ( البته در این مورد نیز اطلاعی از رقم جریمه و اجرای حکم در دست نیست.)
- هفته قبل نیز بار دیگر مدیر عامل آپارات در توییتر خود نوشت: «امروز حکم جدید کیفری بنده با شکایت شاکی همیشگی، سازمان صدا و سیما از آپارات، صادر و ابلاغ شد.»
البته این خبر نیز مثل سایر موارد با پوشش تبلیغاتی خوبی برای مدیر عامل آپارات همراه شد و البته در خصوص جزییات و سرنوشت این حکم نیز فعلا هم اطلاعی از نتیجه نیست.
- و حالا مخالفت
اما مدیر عامل شرکت صباایده که در دولت قبل از بودجه‌های عمومی کشور برای طرح‌های نمونه‌سازی داخلی و بومی وام می‌گرفت و نشان امین‌الضرب هم از اتاق بازرگانی گرفته بود، حالا به نوعی در نقش مخالف وارد صحنه شده است.
در روزهای قبل وی در چند رشته توییت و با ادبیاتی تند خطاب به مدیر عامل سازمان صدا و سیما نوشت: «روش مواجهه آقای جبلی با پلتفرم‌های کاربرمحور، مثل مدیریت مدرسه آنلاین با چوب و فلک است! در همه جای دنیا صاحب حق یک محتوا اجازه ادعا و گزارش به پلتفرم‌های کاربرمحور دارد و اگر پلتفرم بی‌التفات بود، تازه فرایند حقوقی قابل پیگیری است.»
او در ادامه اضافه کرد: «آقایان به خودشان زحمت یک گزارش ساده را نمی‌دهند و فکر می‌کنند ما کارمند مواجب بگیرشان هستیم و باید نیروی انسانی دربست بگذاریم و بجای‌شان گزارش از محتواهای فاخرشان!! در پلتفرم آپارات تهیه کنیم. نه برادر! اینجا فضای مجازی است، صداوسیما نیست که هر چه بخواهید با پول و مالیات مردم و سؤمدیریت‌تان، ماشین خشم و بی اعتمادی بسازید و کسی هم نگوید بالای چشمتان ابروست.»
شکوری‌مقدم در آخر با یادآوری بازپخش محتوای تولیدی تلویزیون هم نوشت: «شما به سازمان متبوع‌تان برسید که در وضعیت اضمحلال رسانه‌ای و فروپاشی اعتماد قرار دارد، تکرار بازپخش سریال‌هایش ۲ رقمی شده و تبلیغات هر شرکتی را که پخش می‌کند اثر معکوس و منفی می‌گذارد. فضای مجازی را بگذارید برای مردم بماند.»!
موضوع اما درگیری این شرکت با صدا و سیما نیست، بلکه موضوع به نحوه کار رسانه‌ای، شیوه برخورد مالک آپارات و مواضع مخالف‌گونه و از بالا به پایین این شرکت است.
آن هم در شرایطی که رسانه‌های چاپی و به مراتب کوچک‌تر و کم‌مخاطب‌تر از محصولات شرکت وی، بابت انتشار چند خط مطلبی که مغایر قوانین و مقررات کشور شناخته می‌شود، با محکومیت و تعطیلی مواجه می‌شوند و اما این شرکت حالا در جایگاه مخالف همین قوانین و نهادهای قانونی کشور قرار دارد.
- روش رشد آپارات
در نهایت اینکه هفته قبل بر اساس ادعای یک سایت خبری نزدیک به هلدینگ صباایده، مالک آپارات، فیلیمو و سینماتیکت، اعلام شد، این شرکت به طور ناگهانی اقدام به قطع همکاری با ۵۰ نیروی ثابت و چندین تولیدکننده محتوای پروژه‌ای کرده است.
از آنجا که اطلاعات، مستندات و جزییاتی از این مدعا منتشر نشده نمی‌توان تایید کرد که این اتفاقات به محصول آپارات این شرکت مربوط می‌شود و این محصول را هم در صف تعطیلی قرار داده یا نه؟
و کلام پایانی اینکه از آنجا که آپارات محصول شاخص شرکت صباایده محسوب می‌شود، هفته نامه عصر ارتباط همچنین بنا دارد تا در گزارشی مجزا مروری به تاریخچه، روش رشد، مشکلات، مسایل کپی‌رایتی، محتوای شکایات از آپارات و قیاس آن با روش کار نمونه خارجی آن یعنی یوتیوب بپردازد.