ایران در دوران پساتلگرام
نادر نینوایی - سال‌ها قبل پیام‌رسان وایبر جایگاه امروزی تلگرام را داشت؛ البته نه از نظر جمعیت کاربری و کسبوکارهای شکل‌گرفته در آن، بلکه از نظر محبوبیت و داشتن سهم قالب. اما دست مسوولان سرانجام روی دکمه فیلترینگ رفت و این پیام‌رسان برای همیشه از فضای سایبری ایران حذف شد.
از لحظات حذف این پیام‌رسان اما رقبای خارجی زیادی وجود داشتند و هیچ حرفی از نمونه‌های داخلی نیز نبود. با این وجود و درحالی‌که پیامرسانهای به مراتب بزرگ‌تر و مطرح در دنیا وجود داشت، ناگهان قرعه به نام تلگرام افتاد.
**اینکه چرا تلگرام موفق شد از میان تمام رقبایی که برخی امتیازات بسیار بیشتری نسبت به آن داشتند، پیام‌رسان قالب ایرانیان شود و چه عواملی مهاجرت میلیونی ایرانیان در فضای سایبری را رقم زد، همچنان محل سوال و ابهام‌های فراوان است.**
حالا اما طبق آمارهای موجود تعداد کاربران ایرانی تلگرام از 23 میلیون نفر در سال 94 به 45 میلیون نفر در سال 96 رسیده که نشان از رشد دو برابری این پیام‌رسان ظرف این مدت کوتاه دارد. همچنین طبق اعلام مرکز ملی فضای مجازی 60 درصد پهنای باند کشور در حال حاضر در اختیار تلگرام است. علاوه بر این، در این مدت کسبوکارهای بسیاری بر بستر این پیام‌رسان موبایلی شکل گرفته و از خرید و فروش بازی انبوهی از محصولات گرفته تا طیف وسیعی از خدمات و بسیاری مشاغل دیگر در حال فعالیت بر بستر تلگرام هستند که طبیعتا حتی چند ساعت قطعی زیان مالی بالایی برای آنها به وجود می‌آورد. کما اینکه **برخی گمانه‌های غیررسمی از اشتغال 30 هزار نفری تلگرام و زیان 500 میلیارد تومانی هر روز اختلال در آن حکایت دارند.**
حال اما با مسدود شدن اینستاگرام و حتی تلگرام با وجود مراوداتی که میان وزیر ارتباطات و پاول دوروف، مدیر تلگرام برقرار شد، شایعات و حدس و گمان‌های مختلفی در خصوص آینده پیامرسانهای این‌چنینی در ایران وجود دارد و برخی معتقدند که در صورت تدوام فیلترینگ تلگرام، اگر نگوییم تمام مردم، اما بخش زیادی از ایرانی‌ها به‌ناچار و به‌سرعت به اپ‌های مشابه کوچ می‌کنند.
با این وجود** دولتی‌ها می‌گویند که قرار نیست تلگرام برای همیشه فیلتر بماند. این موضوع البته از جهاتی قابل اتکاست؛ چراکه در شرایطی که بسیاری از نمونه‌های مشابه مانند وایبر، لاین، وی‌چت، تانگو و... به‌سرعت با محدودیت‌ها و فیلتر مواجه شدند، این موضوع که چرا قرعه فیلتر نشدن از ابتدای امر گریبان تلگرام را هم نگرفت، محل پرسش است.**
جایگزین‌های احتمالی اینستاگرام و تلگرام
از وقتی دسترسی‌ها به تلگرام و اینستاگرام محدود و مسدود شده، بسیاری از کاربران ایرانی این روزها در پی جایگزین احتمالی این اپ‌های موبایلی هستند. در خصوص اینستاگرام که در عمل اپلیکیشن جایگزینی که قابلیت‌های مشابه داشته باشد وجود ندارد و صحبت از نمونه‌ای رقیب و جدی برای این اپلیکیشن نیست.
در مورد تلگرام اما اوضاع کاملا فرق می‌کند، چون آلترناتیوهای زیادی برای جایگزینی با این اپ موبایلی وجود دارد. به‌طور کلی گزینه‌هایی را که به‌عنوان جایگزین تلگرام مطرح هستند می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد؛ گروه اول مربوط به نمونه‌های داخلی پیام‌رسان‌ها، گروه دوم پیامرسانهای خارجی را شامل شده و گروه سوم مربوط به پیامرسانهای موبایلی است که منشا اصلی آنها نامعلوم و مبهم است.
از میان این سه دسته پیام‌رسان، پیامرسانهای با منشا مجهول و پیامرسانهای داخلی شانس زیادی برای مطرح شدن در سطح وسیعی از جامعه را ندارند.
درواقع پیامرسانهای داخلی به‌دلیل زیرساخت فنی ضعیف‌تر، نداشتن امکانات متنوع همچون رقبای خارجی و از همه مهم‌تر به‌دلیل دغدغه‌هایی که در خصوص حریم خصوصی وجود دارد چندان مورد توجه کاربران ایرانی نیستند. **پیامرسانهای مجهول‌الهویه نیز هرچند به لحاظ امکاناتی که ارایه می‌دهند تقریبا به‌روز بوده و ظرفیت کاربری بالایی نیز دارند، اما دغدغه اصلی مردم برای رعایت شدن حریم خصوصی همچنان در خصوص آنها نیز وجود دارد.**
تحرکات پیامرسانهای داخلی و مجهول‌الهویه
اما همزمان با مسدود شدن تلگرام و اینستاگرام در هفته گذشته، تحرکات تبلیغی پیامرسانهای داخلی و مجهول‌الهویه برای جذب مخاطبان اپ‌های مسدود‌شده افزایش بسیار چشمگیری پیدا کرد. ارسال پیامک برای فهرست مخاطبان کسانی که پیامرسانهای ایرانی را نصب کرده‌اند و دعوت از آنها برای نصب پیام‌رسان ایرانی یکی از این تحرکات است. از سوی دیگر پیامرسانهای ایرانی و مجهول‌الهویه با ذکر امکانات خود در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی و تاکید بر خارجی بودن، در پی جذب مخاطبان تلگرام هستند. تبلیغات رسانه‌ای در رسانه‌ها و به‌خصوص تبلیغ پیامرسانهای داخلی در صداوسیما و نیز تبلیغ برخی پیامرسانهای موبایلی مجهول‌الهویه و با منبع نامشخص در شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان نیز از جمله اقداماتی بوده که در این مدت صورت گرفته و نشان از فعال شدن بیش از پیش این دسته از پیام‌رسان‌ها دارد. **در همین حال اما برخی از سایت‌ها و خبرگزاری‌ها نیز با اعلام انتشار اخبارشان در برخی از پیامرسانهای داخلی و مجهول‌الهویه وارد بازار تبلیغاتی شدند.**
از سوی دیگر از آنجایی که بسیاری از مشاغل در ایران مانند کسبوکارهای اینترنتی بر بستر تلگرام بوده و حتی برخی کارمندان شرکت‌های خصوصی و دولتی از طریق تلگرام پروژه‌های کاری را هر روز برای یکدیگر ارسال می‌کنند، بنابراین **در همین مدت کوتاه از فیلتر به‌ظاهر موقت تلگرام، این افراد از روی اجبار و ناچاری با این امید که این پیام‌رسان‌ها در شرایط خاص دیگر مسدود و فیلتر نمی‌شوند، اقدام به نصب نمونه‌های داخلی کرده‌اند. **
در همین حال به دنبال مسدود شدن پیام‌رسان تلگرام و شبکه اجتماعی اینستاگرام، یک مقام در کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه نیز در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها اعلام کرد که توصیه می‌کند خبرگزاری‌ها اکیدا از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی استفاده کرده و مردم را به استفاده از آن ترغیب کنند.
**با این وجود برخی از کارشناسان فضای مجازی معتقدند که مسدود بودن تلگرام نمی‌تواند باعث شود که قاطبه مردم به پیامرسانهای داخلی روی بیاورند و اگر جایگزینی نیز برای تلگرام مطرح شود، احتمالا ایرانی نخواهد بود؛ اگرچه در چنین شرایطی رویکرد مسوولان در این خصوص نیز تعیین‌کننده خواهد بود.**
این گروه از کارشناسان یادآوری می‌کنند زمانی که وایبر مسدود شد، با وجود حمایت واعظی، وزیر ارتباطات وقت، مردم به سمت نمونه‌های داخلی نرفته و جذب تلگرام که یک پیام‌رسان خارجی و کمتر شناخته‌شده بود رفتند.
صاحب‌نظران معتقدند بسیاری از مردم همچنین باور دارند که پیامرسانهای مجهول‌الهویه نیز منشا داخلی دارند و به همین علت جذب آنها نخواهند شد. همچنین در خصوص مکان و سرورهای دیتای پیامرسانهای مجهول‌الهویه نیز ابهام‌های زیادی وجود دارد و تبلیغات آنها در شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان باعث شده برخی کاربران آنها را مرتبط با کشور بدانند.
**از سوی دیگر نباید فراموش کرد که میلیون‌ها نفر از ایرانی‌ها هنوز هم از توییتر و فیس‌بوک با کمک فیلترشکن استفاده می‌کنند؛ پس هیچ بعید نیست بسیاری با نصب فیلترشکن‌های رایگان و ارزان‌قیمت همچنان به استفاده از تلگرام ادامه دهند.**
سهم پایین پیامرسانهای داخلی
اما برای بررسی این موضوع که در صورت مسدود یا فیلتر شدن دایمی تلگرام کدام گروه از پیامرسانهای موبایلی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند، به تحقیقی میدانی پرداختیم. نتایج این تحقیق نشان داد که به احتمال زیاد تمرکز 45 میلیون ایرانی حاضر در تلگرام در هر سه گروه پیامرسانهای داخلی، خارجی و مجهول‌الهویه می‌شکند، اما در این میان سهم اصلی باز هم در اختیار نمونه‌های خارجی خواهد بود. بر این **اساس پیش‌بینی می‌شود در صورت تداوم روند فعلی (فیلترماندن تلگرام) 10 تا 20 درصد مخاطبان فعلی تلگرام احتمالا جذب پیامرسانهای مجهول‌الهویه یا داخلی می‌شوند و از 80 درصد باقی‌مانده برخی با نصب فیلترشکن به استفاده از تلگرام ادامه می‌دهند و گروهی دیگر به پیامرسانهای خارجی کوچ می‌کنند.**
علت اصلی اقبال پیامرسانهای خارجی نیز طبق نظرسنجی انجام‌گرفته حفظ اطلاعات شخصی و حریم خصوصی عنوان شده است.
این موضوع که کدام پیام‌رسان خارجی پرنده اقبال روی شانه‌اش خواهد نشست، البته هنوز معلوم نیست اما روشن است که نحوه برخورد دولت با پیامرسانهای خارجی می‌تواند عاملی تعیین‌کننده باشد؛ چراکه همان‌طور که ذکر شد، در برهه‌ای که وایبر فیلتر شد اگرچه مردم در ابتدا به اپ‌هایی چون لاین، وی‌چت و تانگو اقبال نشان دادند، اما به مرور با مسدود و محدود شدن فعالیت آنها همه کاربران جذب تلگرام شدند. در آن زمان گویا جمع‌بندی دولتی آن بود که تلگرام مخاطرات امنیتی کمتری نسبت به سایر گزینه‌ها دارد و البته شاید دلایل دیگر که هنوز مبهم هستند موجب چراغ سبز دولت به این اپ شد. با این تفاسیر در صورت مسدود ماندن تلگرام باید دید که چراغ سبز دولتی به کدام پیام‌رسان خارجی داده می‌شود تا مقصد نهایی کوچ بعدی کاربران ایرانی مشخص شود. (منبع:عصرارتباط)