راز بقای «فرزندان ایرانی تلگرام»
دانیال رمضانی - «یک عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به نقل از وزیر اطلاعات عنوان کرد که تلگرام طلایی متعلق به جمهوری اسلامی ایران است و اکنون ۲۵ میلیون عضو دارد و قانونی است.»
این خبر به‌سرعت در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی داخل و خارج کشور پیچید و تا کنون نه آن نماینده مجلس و نه وزارت اطلاعات رسما ایرانی بودن، قانونی بودن و داشتن 25 میلیون عضو تلگرام‌های ایرانی را تکذیب نکرده‌اند.
موضوع فرزندان ایرانی و نسخه‌های وطنی تلگرام از زمانی بیشتر بر سر زبان‌ها افتاد که تلگرام فیلتر شد؛ چراکه این اپلیکیشن‌ها پیش از این نیز فعال بودند و ایرانی یا غیرایرانی بودن آنها چندان مورد توجه نبود.
**اما این اپلیکیشن‌ها چگونه عمل می‌کنند؟ متعلق به کجا هستند؟ آیا سرورهای مستقل دارند؟ آیا به اطلاعات کاربرانشان دسترسی دارند؟ چرا آنها فیلتر نشده‌اند؟ نحوه ارتباط آنها با تلگرام چیست؟ تعداد واقعی کاربران آنها چقدر است و پرسش‌هایی از این دست، موضوعاتی هستند که تلاش می‌شود در متن حاضر به آن پاسخ دهیم. قبل از آن، مروری بر یک تاریخچه ضرورت دارد.**
تاریخچه واسطه‌های ایرانی تلگرام
همان‌طور که ذکر شد، بعد از فیلتر تلگرام، باز ماندن نسخه‌هایی که تقریبا همان ارتباطات و دسترسی‌های تلگرام را در اختیار کاربران می‌گذاشتند، مورد توجه بسیاری از کاربران و رسانه‌ها نیز قرار گرفت.
**اما واقعیت آن است که قبل از اجرای تصمیم به فیلتر تلگرام، موضوع بازماندن نسخه‌های ایرانی تلگرام همچون تلگرام طلایی (طلاگرام)، هاتگرام، موبوگرام، لیدی‌گرام و غیره مد نظر مسوولان کشور بوده است.**
بیست و هشتم فروردین‌ماه سال جاری یعنی حدود 12 روز قبل از فیلتر رسمی تلگرام، ابوترابی، عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس به خبرآنلاین گفته بود: **موبوگرام و تلگرام طلایی که تحت لیسانس تلگرام فعالیت می‌کنند، فعلا در فاز بسته شدن قرار ندارند؛ چون این دو برنامه داخلی‌تر بوده و بک‌آپ داخلی دارند، به همین دلیل تصمیمی برای بسته شدن آنها وجود ندارد.**
این نماینده مجلس در آن مقطع همچنین گفته بود: طبق شنیده‌ها در آینده نزدیک و احتمالا اوایل اردیبهشت تمامی پیام‌رسان‌های خارجی و در وهله اول تلگرام و بعد اینستاگرام و واتس‌ا‌پ در صورت نپذیرفتن قوانین کشورمان بسته می‌شوند.
پس همان‌طور که ملاحظه می‌شود، تدابیر اولیه از مدت‌ها قبل از فیلتر رسمی تلگرام مد نظر مسوولان بوده و برخلاف برخی اظهارات، مدیران دولتی که خود را همچون مردم از تصمیم ناگهانی فیلتر تلگرام غافلگیر می‌دیدند، موضوع را از جهات مختلف مورد بررسی قرار دادند.
در این میان برخی ماجرای بازماندن فرزندان ایرانی تلگرام را در واقع به دولت و تلاش آنها برای باز نگه داشتن بخش کنتر‌ل‌شده برای دسترسی به تلگرام منسوب می‌کردند.
اظهارنظر این نماینده مجلس مدتی قبل از فیلترینگ تلگرام صورت گرفته بود. بعد از فیلتر تلگرام اما موضوع ادامه دسترسی به این پیام‌رسان از طریق واسطه‌های ایرانی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و این بار نگاه‌ها به سمت قوه قضاییه یعنی نهادی که دستور فیلتر تلگرام را صادر کرده بود، چرخید.
پاسخ معاون فرهنگی این قوه به علت باز بودن نسخه‌های ایرانی تلگرام جالب بود. نهم خردادماه جاری معاون فرهنگی قوه قضاییه توضیحاتی درباره دسترسی به تلگرام از طریق هاتگرام و تلگرام طلایی به خبرگزاری تسنیم ارایه کرد.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه به‌رغم دستور مقام قضایی در مسدودسازی تلگرام، همچنان امکان دسترسی به این پیام‌رسان از طریق دو نرم‌افزار هاتگرام و تلگرام طلایی وجود دارد، گفت: ** ملاحظاتی در خصوص دو موردی که اشاره کردید وجود دارد؛ این‌ها به تمام تلگرام دسترسی ندارند و کانال‌های نامناسب را به‌صورت فیلترشده در اختیار دارند. لذا از این جهت دسترسی‌ها پالایش شده است، اما معلوم نیست پایدار بماند.** به هر حال ما در دوره گذار هستیم و مردم به‌تدریج کوچ می‌کنند و باید فرصت دهیم تا بتوانند اطلاعاتشان را به سامانه‌های دیگر ببرند و به نظرم این فرصت، فرصت معقول و درستی است.
تکذیبیه‌ای از سوی وزارت ارتباطات
دوم خردادماه جاری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات که از جهت تخصیص زیرساخت‌های فنی به نسخه‌های ایرانی تلگرام زیر سوال بود، اطلاعیه‌ای صادر کرد که بازخوانی مجدد آن در زمان حاضر جالب توجه است:
«وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرد با توجه به انتشار برخی اخبار نادرست درباره نسخه‌های فارسی پیام‌رسان تلگرام که موجب ایجاد سردرگمی در بین کاربران شده است، به منظور تنویر افکار عمومی به اطلاع می‌رساند:
1- وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تاکنون هیچ‌گونه سروری در اختیار تلگرام یا نسخه‌های غیررسمی آن قرار نداده است و آنچه از امکانات وجود داشته با ابلاغیه مرکز ملی فضای مجازی، در اختیار پیام‌رسان‌های بومی مجاز قرار گرفته است.
2- مرکز ماهر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در گزارشی در بهمن‌ماه 96، هشدارهای لازم درباره عدم استفاده از نسخه‌های غیررسمی تلگرام را منتشر کرده است.
**در متن هشدار مرکز ماهر آمده است: «از آنجا که تلگرام برنامه‌ای متن‌باز است و هر روز چندین نسخه غیررسمی از آن ایجاد می‌شود و از طرفی شناسایی و بررسی همه این نسخه‌ها کار مشکلی است، لذا توصیه می‌شود کاربران از نصب هرگونه نسخه غیررسمی و تاییدنشده تلگرام خودداری کنند.»**
3- همچنین در پاسخ به این سوال که چرا محدودیت برای این‌گونه نسخه‌ها ایجاد نمی‌شود، همان‌گونه که قبلا اعلام شده بود، مجددا تاکید می‌شود وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تصمیم‌گیر پالایش و فیلتر سایت‌ها و نرم‌افزارها نیست.»
تماس با مالک تلگرام طلایی و هاتگرام
باز گردیم به ابتدای متن حاضر و اظهارات تکذیب‌نشده‌ای که از سوی وزیر اطلاعات نقل شد و به‌سرعت نیز بازتاب گسترده‌ای یافت. به موجب نقل قول از سوی وزیر اطلاعات، تلگرام طلایی متعلق به جمهوری اسلامی ایران است و اکنون ۲۵ میلیون عضو دارد و قانونی است.
اما تلگرام طلایی و هاتگرام هر دو متعلق به شرکت «ر.ه» هستند. همان روز که اظهارات منتسب به وزیر اطلاعات منتشر شد، تلاش کردیم تا با فرد مسوولی در این شرکت صحبت کنیم. در تماس نخست، فردی که تلفن را برداشت، در پاسخ به تقاضای ما برای صحبت کردن با مدیر شرکت یا فرد مسوولی، اعلام کرد که خود پاسخ سوالات ما را خواهد داد.
از او پرسیدیم چرا شرکت به شکل همزمان روی هر دو نسخه تلگرام طلایی و هاتگرام کار کرده؟ پاسخ این بود: حتما این‌طور صلاح دیده‌اند.
از جنس پاسخ مشخص بود که قرار نیست اطلاعات درست و دقیقی دریافت کنیم. سپس در مورد امکان کپی‌گرفتن از داده‌های کاربران این اپلیکیشن‌ها سوال کردیم که فرد پاسخگو اعلام کرد این‌ها اطلاعات فنی است و من آنها را در اختیار ندارم.
**سوال بعدی این بود که آمار اعلام‌شده از سوی وزیر اطلاعات را تایید می‌کنید و این آمار چرا از سوی ایشان بیان شده است؟ فرد پاسخگو که ظاهرا تا آن زمان در جریان این خبر نبود، درخواست شماره تلفنی برای تماس و بررسی بیشتر کرد. شماره تلفن داده شد و البته که تماسی هم گرفته نشد.**
فردای آن روز مجددا و برای یادآوری با شرکت ر.ه تماس گرفتیم و همان فرد قبلی گوشی را برداشت. مجددا همه‌چیز را خاطرنشان کردیم و این بار شماره موبایلی خواستند که تماس بگیرند و البته تاکید کردند موضوع را به مدیران شرکت منتقل کرده و اگر مایل بودند خودشان تماس می‌گیرند.
**به فرد مذکور خاطرنشان کردم این آخرین تماس ما با آن شرکت است و دلیلی برای ادامه پیگیری وجود ندارد؛ چراکه طبق قانون دسترسی آزاد به اطلاعات، از آنجا که شرکت شما خدمات عمومی می‌دهد، باید پاسخگوی پرسش‌ها باشند و از نظر حرفه‌ای نیز ما برای دریافت پاسخ سوالاتمان اقدام کرده و لذا نقدی به احتمال انتشار اطلاعات نادرست از سوی ما وارد نیست و اگر مایل بودند می‌توانند بعد از انتشار گزارش توضیحات خود را ارسال کنند.**
و البته همان‌طور که واضح و قابل پیش‌بینی بود، شرکت مذکور به دلایلی همچون تلاش برای فراموشی موضوع، تمایل نداشتن برای شناخته شدن، تمایل داشتن و صرفه‌بردن از مبهم ماندن بسیاری سوالات جانبی و یا دلایل دیگر، حاضر به تماس و پاسخگویی نشدند تا این شائبه را ایجاد کنند که احتمالا در موقعیت و جایگاهی قرار دارند که می‌توانند به سوالات و ابهامات پاسخی ندهند.
** در نهایت پیگیری پرونده از شرکت مالک بی‌نتیجه ماند تا ادامه ماجرا توسط افراد بی‌اطلاع، کم‌اطلاع و گاه مغرض و شایعات راست و دروغ در سایر رسانه‌های خارجی و شبکه‌های اجتماعی جلو برود. (وضعیتی آشنا برای ما مطبوعاتی‌ها)**
به هر حال آن‌طور که پیداست، باید اپلیکیشن‌های تلگرام طلایی، هاتگرام، موبوگرام، لیدی‌گرام و... را نیز بی‌سروصدا در کنار سایر اپلیکیشن‌های رسمی و داخلی همچون سروش، بله، ویسپی، بیسفون و غیره قرار داد.
فرزندان داخلی تلگرام اما از رقبای داخلی‌شان ظاهرا کاربران به‌مراتب بیشتری دارند و آن‌طور که گفته می‌شود، این نسخه‌های واسطه نیز از تسهیلات 5 میلیاردتومانی حمایتی برخوردار شده‌اند.
پاسخ به ابهامات پیرامون فرزندان ایرانی تلگرام
اما بازگردیم به ابتدای گزارش حاضر و پرسش‌هایی که مطرح کردیم.
1. **اپلیکیشن‌هایی نظیر تلگرام طلایی و هاتگرام چگونه عمل می‌کنند و نحوه ارتباط آنها با تلگرام چیست؟**
اپلیکیشن تلگرام به‌عنوان نرم‌افزار مادر در واقع با نوعی ادعای متن‌باز جلو آمد؛ به این نحو که این اپلیکیشن اجازه اتصال و بهره‌گیری از سرورهای خود را برای رونق بیشتر به سایر واسطه‌ها و اپ‌نویسان می‌دهد.
آن‌طور که یک کارشناس برای خبرنگار ما توضیح می‌دهد، اپلیکیشن‌هایی نظیر تلگرام طلایی و هاتگرام در واقع امکان دسترسی به بخش‌هایی از تلگرام را دارند که به آنها نوعی دسترسی واسطه‌ای داده و به موجب آن می‌توانند علاوه بر تعریف برخی خدمات جدید برای کاربران، از داده‌های تلگرام بهره‌مند شوند.
2. **آیا این اپلیکیشن‌ها سرورهای مستقل داشته و به اطلاعات کاربرانشان دسترسی دارند؟**
پاسخ این پرسش بله و خیر است. این پرسشی بود که قصد طرح مستقیم آن از شرکت سازنده را داشتیم که پاسخ ندادند. از نظر فنی این اپلیکیشن‌ها امکان ایجاد سرورهای جانبی در داخل کشور را دارند که از این طریق یک کپی از تمام داده‌های کاربرانشان را علاوه بر تلگرام در سرورهای خود نیز ذخیره می‌کنند.
**نکته دیگر آنکه به موجب عضویت کاربران این اپلیکیشن‌ها در گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی و در صورت چت آنها با کاربرانی که اپلیکیشن تلگرام را دارند، این اطلاعات نیز قابل ذخیره و دسترسی در سرورهای جانبی است.**
البته این امکان نیز وجود دارد که سرور برای کپی‌برداری ایجاد نکرده و صرفا به‌عنوان یک واسط ویترینی مقابل تلگرام و کاربران قرار بگیرند.
به‌عنوان نکته پایانی، در پاسخ به این پرسش، شما را مجددا به اظهارات ابوترابی، نماینده مجلس و عضو حقوقی و قضایی ارجاع می‌دهیم که قبل از فیلتر تلگرام گفته بود: موبوگرام و تلگرام طلایی که تحت لیسانس تلگرام فعالیت می‌کنند فعلا در فاز بسته شدن قرار ندارند.** چون این دو برنامه داخلی‌تر بوده و بک‌آپ داخلی دارند، به همین دلیل تصمیمی برای بسته شدن آنها وجود ندارد.**
3. **این اپلیکیشن‌ها متعلق به کجا هستند؟**
از نظر ظاهری اپلیکیشن‌هایی نظیر تلگرام طلایی و هاتگرام متعلق به یک شرکت داخلی هستند که ظاهرا خصوصی بوده و از نظر قابلیت‌های فنی شرکت موفقی محسوب می‌شود، اما اینکه چه ارتباط ساختاری یا تشکیلاتی با نهادهای دولتی دارند، قابل پیگیری و تایید نیست. اما آنچه مسلم است، از قبل فیلتر تلگرام برای بسیاری از مسوولان کشور به‌مراتب بیشتر و قبل‌تر از اپلیکیشن‌هایی نظیر سروش، بله، بیسفون و امثالهم شناخته شده بودند.
4. **چرا آنها فیلتر نشده‌اند؟**
پاسخ تا اینجای گزارش تقریبا روشن است. نکته دیگر آنکه این اپلیکیشن‌ها در واقع نسخه فیلترشده تلگرام محسوب می‌شوند و کاربران آنها به بسیاری از کانال‌ها و گروه‌های تلگرام که در زمره مصادیق مجرمانه اینترنتی کشور به‌شمار می‌رود، دسترسی ندارند.
5. **تعداد واقعی کاربران تلگرام طلایی و هاتگرام چقدر است؟**
پاسخ به این پرسش کمی سخت است. همان‌طور که از قول وزیر اطلاعات نقل شده، تلگرام طلایی به‌تنهایی 25 میلیون عضو دارد. برای یافتن پاسخ دقیق‌تر دو مرجع وجود دارد؛ یکی گوگل‌پلی و دیگری کافه‌بازار ایران.
تلگرام طلایی به دلایلی که نمی‌دانیم و برایمان جای سوال بود، روی گوگل‌پلی عرضه نشده است. در عوض تلگرام طلایی روی کافه بازار ایران عرضه شده و آخرین آمار تعداد نصب این مارکت اندرویدی داخلی نشان از نصب 9 میلیون نسخه این اپلیکیشن دارد.
اما این آمار نیز دقیق نیست و می‌تواند اعداد به مراتب بیشتر و بزرگ‌تر از 9 میلیون اعلامی این بازار باشد؛ چراکه در حال حاضر بسیاری از اپلیکیشن‌ها از طریق شبکه‌های اجتماعی، کانال‌ها و گروه‌های تلگرامی میان کاربران رد و بدل می‌شود.
در همین رابطه یک اپ‌نویس می‌گوید: برای مثال تعداد نصب اپلیکیشنی که ما طراحی کردیم، روی کافه‌بازار 500 هزار نصب را نشان می‌دهد، اما ما اکنون 2 میلیون کاربر فعال داریم که از طرق دیگر اپلیکیشن‌ها ما را دریافت و نصب کرده‌اند و ما نیز همچنان در حال عرضه اپ از مسیرهای مختلف هستیم.
لذا همان‌طور که مشخص است، به آمار این مارکت اندرویدی نیز نمی‌توان چندان اعتماد کرد و در عین حال **روش دقیقی برای تعیین آمار نهایی کاربران تلگرام طلایی و هاتگرام وجود ندارد. اگرچه یک بررسی میدانی نشان می‌دهد تلگرام طلایی به‌مراتب بیشتر از سایر رقبای وطنی خود روی گوشی کاربران ایرانی نصب شده است.**
پرسش، شایعات، ابهامات و گفتنی‌های به‌مراتب بیشتری در خصوص فرزندان ایرانی تلگرام وجود دارد که به علت عدم پاسخگویی از سوی مسوولان و شرکت‌های مالک، دامن زدن و پرداختن به آنها را باید به شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های اینترنتی سپرد.
منتقدان تلگرام طلایی چه می‌گویند؟
اگرچه تلگرام طلایی و هاتگرام توانسته‌اند ادامه دسترسی میلیون‌ها ایرانی به تلگرام را البته با ملاحظاتی فراهم کنند و از تیغ فیلترینگ نیز در امان بمانند، اما این موضوع به‌زعم بسیاری از منتقدان نوعی نقض غرض محسوب می‌شود.
**منتقدان می‌گویند، قرار بود دسترسی کاربران ایرانی به تلگرام که مالکیت و هویت آن زیر سوال است و مشخص نیست از این حجم اطلاعات چه بهره‌هایی می‌برد قطع شود، اما وجود اپلیکیشن‌هایی نظیر تلگرام طلایی و هاتگرام همچنان بستر خروج اطلاعات کاربران از کشور را برقرار نگه داشته‌اند.**
در نهایت بخش‌هایی از نظرات این منتقدان را که از زبان باشگاه خبرنگاران جوان منتشر شده است بخوانید: «نسخه‌های فارسی تلگرام به‌عنوان ترفندی برای ادامه حیات نسخه اصلی است؛ حقیقتی که برخی با نسبت دادن این نسخه‌ها به جمهوری اسلامی در صدد توجیه آن هستند.
فیلترینگ تلگرام، ماجرای داغ و ادامه‌دار ماه‌های اخیر، با حواشی بسیاری همراه بود. اجرای این طرح در کنار حمایت‌ها و استقبال بسیار، مخالفانی هم داشت. عده‌ای ذی‌نفع تلاش کردند با سنگ‌اندازی، از فیلترینگ این پیام‌رسان خارجی جلوگیری کنند. **رواج و استفاده از نسخه‌های فارسی تلگرام از جمله تلگرام طلایی و هاتگرام از اقداماتی بود که این عده برای پیشبرد اهداف خود و دادن تنفس مصنوعی به تلگرام بهره بردند؛ اقدامی که واکنش‌هایی را در پی داشت.** دولت در مواجهه با حجم انتقادها اعلام کرد مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی مبنی بر پیوستن نسخه‌های فارسی به پیام‌رسان‌های داخلی را اجرا خواهد کرد، وعده‌ای که هنوز تحقق نیافته و نسخه‌های فارسی آزادانه و بدون هیچ محدودیتی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
**در واقع روی کار آمدن نسخه‌های فارسی ترفندی بود که حامیان تلگرام از آن برای ادامه حیات این پیام‌رسان بهره بردند...** به‌رغم تمام شواهد و مدارک به‌دست‌آمده دال بر نقش اساسی تلگرام در حوادث تروریستی جهان و ایران، باز هم برخی مدافعان در تلاش‌اند تا با مثبت نشان دادن وجهه این پیام‌رسان، دوباره راه را برای ادامه فعالیت و حضور آن در کشور هموار کنند؛ همان‌هایی که در توجیه فراگیر شدن نسخه‌های فارسی و اعمال نکردن هیچ محدودیتی، آن را به جمهوری اسلامی ربط می‌دهند.
طی یکی دو روز اخیر، یکی از مقامات ارشد در افطاری کمیسیون امنیت ملی مجلس عنوان کرد: تلگرام طلایی متعلق به جمهوری اسلامی است؛ ادعایی که موجب حیرتمان شد. آنچه در این ضیافت از سوی این مسوول، آن‌هم درست یک روز پس از سالروز حادثه تلخ حمله تروریستی به مجلس و شهادت 17 نفر از هموطنانمان عنوان شد، پارادوکس‌های بسیاری را ایجاد کرد و بر شبهات بیشتری دامن زد. تاکنون مستندات بسیاری درباره عملکرد مشابه نسخه‌های فارسی تلگرام با نسخه اصلی آن ارایه شده است.
اینکه تلگرام طلایی هم می‌تواند دقیقا به اندازه خود تلگرام ناامن باشد، اطلاعات کاربران را به‌سرقت ببرد و بستری مناسب برای ادامه فعالیت‌های تروریستی باشد و اینکه مالکیت این نسخه‌های فارسی با کیست، تفاوتی در اصل ماجرا ایجاد نمی‌کند. حتی اگر هنوز با پیام‌رسان‌های داخلی ادغام نشده باشند، باز هم نباید هیچ ارتباطی با تلگرام داشته باشند.
مستندات محکمی وجود دارد که به‌خوبی نقش تلگرام را در حوادث مجرمانه و جنایتکارانه تروریست‌ها نشان می‌دهد. اما نکته سوال‌برانگیز این است که چرا سالروز حادثه تروریستی مجلس در هیچ ارگانی پوشش داده نشد و چرا هیچ صحبتی از آن به میان نیامد؟ معنای این سکوت چه بود؟ **معنای دفاع از نسخه‌های فارسی تلگرام چیست؟ اصلا مگر قرار نبود این نسخه‌ها به پیام‌رسان‌های داخلی بپیوندند؟ چرا این وعده دولت به طول انجامیده و تاکنون هیچ اقدام موثری درخصوص آن صورت نگرفته است؟ در پشت پرده این دوگانگی‌ها چه می‌گذرد؟»**