راه‌های امحاء زباله‌های الکترونیکی
امروزه حجم پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی با توجه به پیشرفت تکنولوژی و عطش انسان برای استفاده از آن بیشترین رشد را دارند و حجم بالای تولید آن با توجه به داشتن بازه گسترده‌ای از ترکیبات زائد خطرناک، موضوع پسماندهای الکتریکی و الکترونیک را به معضلی زیست محیطی تبدیل کرده است. اگرچه به گفته یک کارشناس پسماند این نوع از پسماندها سمی‌تر از پسماندهای خانگی هستند اما متاسفانه وجود مشکلات متعدد در تفکیک و بازیافت پسماندهای خطرناک در ایران مانع طرح مسائلی مانند پسماندهای الکترونیک است.
به گزارش ایسنا، پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی به تمامی تجهیزاتی اطلاق می‌شود که مصرف کنندگان این وسایل آن را دور می‌ریزند. این تجهیزات دستگاه‌های خانگی بزرگی مانند یخچال، فریزر، ماشین لباسشویی، ماشین ظرفشویی، اجاق گاز، و... همچنین دستگاه‌های خانگی کوچک نظیر جاروبرقی، اتو، سرخ‌کن، انواع سشوار، و... را شامل می‌شود. تجهیزات مخابراتی و رایانه‌ای، انواع لامپ‌های روشنایی، ابزارهای فنی برقی و الکترونیک، اسباب بازی‌ها و سرگرمی‌ها، بازی‌های کامپیوتری و وسایل جانبی آنها، ابزارهای پزشکی( به جز مواردی با آلودگی‌های عفونی که از جمله پسماندهای ویژه پزشکی محسوب می‌شوند)، ابزارهای اندازه‌گیری و دستگاه‌های خودکار ارائه خدمات نیز از جمله انواع پسماندهای الکتریکی و الکترونیک است.
فاطمه اکبرپور -کارشناس پسماند اداره حفاظت محیط زیست استان تهران- با اشاره به اینکه متاسفانه آمار دقیقی از میزان تولید پسماندهای الکتریکی و الکترونیک در دسترس نیست، اظهار کرد: در استان تهران به دلیل جمعیت روز افزون، استقرار واحدهای خدماتی، تجاری، تولیدی، و صنعتی و از همه مهم‌تر وزارتخانه‌ها، ادارات، و سازمان‌ها تولید پسماندهای الکتریکی و الکترونیک قابل توجه است. افزایش استفاده از وسایل و تجهیزات الکتریکی و الکترونیک از یک سو و از سوی دیگر رشد سریع فناوری و تغییرات در محصولات به همراه کاهش طول عمر این نوع لوازم مصرفی سبب شده است که در ایران مدیریت و بازیافت این نوع پسماندها به عنوان یکی از دغدغه‌های زیست محیطی مطرح شود.
پسماندهای الکترونیک سمی‌تر از پسماندهای خانگی
وی با بیان اینکه وسایل الکترونیک کیفیت زندگی ما را به میزان زیادی بالا برده اما نوع جدیدی از پسماندها را ایجاد کرده است که سبب رشد چند برابر پسماند خانگی شده و به مراتب سمی‌تر از آن است، تصریح کرد: پسماندهای الکترونیک به دلیل وجود فلزات سنگین در این پسماندها و موادی از قبیل پلاستیک، سرب، آلومینیوم، طلا، نقره به ویژه فلزات سنگینی همچون جیوه، کادمیوم، و آرسنیک بسیار خطر آفرین هستند.
اکبرپور ادامه داد: دفن یا سوزاندن پسماندهای الکترونیک سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط زیست می‌شود. در جهان به تفکیک پسماندهای الکترونیک از دیگر پسماندها اهمیت جدی داده می‌شود ولی متأسفانه وجود مشکلات متعدد در تفکیک و بازیافت پسماندهای خطرناک در ایران مانع طرح مسائلی مانند پسماندهای الکترونیک است.
پسماندهای الکترونیک؛ خطر بزرگ برای محیط زیست
این کارشناس پسماند اداره حفاظت محیط زیست استان تهران با اشاره به اینکه طبق تحقیقات انجام شده کشور ایران در منطقه بزرگ‌ترین بازار مصرف قطعات رایانه را دارد، گفت: به دلیل نبود فرهنگ بازیافت، وجود این قطعات خطر بزرگی برای محیط زیست است. پسماندهای ناشی از قطعات رایانه‌ای و دستگاه‌های الکترونیک با توجه به خطرهایی که دارند باید به صورت جداگانه و با روش‌های علمی، حمل سپس دفع شود تا مانع از اثرات مخرب بر محیط زیست و انسان‌ها شود. در کشورهای جهان مراکزی وجود دارد که این زباله‌ها را تفکیک و بر اساس میزان پرخطر بودن، آنها را تقسیم بندی و به صورت جداگانه و با تفکیک از دیگر پسماندها دفع می‌کنند.
روش صحیح دفع و امحای پسماندهای الکترونیک و الکتریکی
وی درباره روش صحیح دفع پسماندهای الکترونیک و الکتریکی توضیح داد: این قطعات را باید در قالب‌های ضخیم بتنی در عمق زمین دفن کرد تا تشعشعات آن به بیرون و فضای محیط زیست نفوذ نکند. با توجه به اینکه بسیاری از قطعات دستگاه‌های رایانه‌ای «الکترومگنتیک» هستند اگر به صورت درست و کارشناسانه دفع نشوند با تشعشعاتی که از خود بروز می‌دهند سلامتی انسان‌ها را با خطر جدی رو به رو خواهند کرد. در قطعات «الکترومگنتیک» امواج به صورت عمود بر هم منتشر می‌شوند؛ درست مانند کاری که دستگاه‌های مایکروویو انجام می‌دهند و مواد غذایی را از درون می‌پزند.
این کارشناس پسماند اداره حفاظت محیط زیست استان تهران در ادامه گفت: رفتار پایدار - که یکی از نیازهای بدیهی صنایع الکتریک و الکترونیک است - موجب رعایت مقررات زیست محیطی می‌شود و جوابگوی نیاز مشتریان محصولاتی با استانداردهای بالای زیست محیطی است. در این راستا پذیرش فرایندهای نوین تولید، استفاده از مواد جدید و جایگزین‌های دوستدار محیط زیست و توسعه راهبردهای استفاده و فرآوری مجدد کالاهای مستعمل، ضروری است.
وی افزود: از فناوری‌های مدرن دفع این نوع پسماندها می‌توان به جداسازی، آلودگی‌زدایی و فرایندهای مکانیکی پالایش اشاره کرد. جداسازی و آلودگی زدایی به این معنا است که در این فرایند مواد سمی و مضر برای محیط زیست (مانند CRTها و باطری‌ها) جدا می‌شوند. فرایندهای مکانیکی نیز برای جداسازی مواد مختلف قابل بازیافت و آلاینده‌ها انجام می‌شود که عموما شامل واحد شکستن و خرد کردن و جداکننده‌های مغناطیسی، جداکننده‌های بادی و جداکننده‌های جریان گردابی می‌شود. در این فرایندها گرد و غبارهای تولیدی باید قبل از رهاسازی برای کاهش آلودگی فیلتر شوند.
اکبرپورادامه داد: پالایش مواد موجود در زباله‌های الکترونیک می‌توانند به صورت مواد خام بازیابی شوند و برای این منظور باید از فرایندهای مختلفی مانند فرایندهای پیرومتالورژی، هیدرومتالورژی و الکتروشیمیایی عبور کنند. عمده موادی که از فرایند پالایش به دست می آیند شامل فلزات، پلاستیک‌ها، و شیشه می‌شود.
بهترین روش دفع پسماندهای الکتریکی و الکترونیک بازیافت است
این کارشناس پسماند اداره حفاظت محیط زیست استان تهران با تاکید بر اینکه بهترین روش دفع پسماندهای الکترونیکی بازیافت آنها است، اظهار کرد: بازیافت پسماندهای الکتریکی و الکترونیک (به شکل پراکنده در کشور) هنوز مورد توجه و سرمایه گذاری قرار نگرفته، به دلیل اینکه میزان تولید این ضایعات در گذشته به‌حدی نبوده است که تبدیل به یک معضل شود و دولت برنامه‌های جدی برای بازیافت لوازم الکتریکی و الکترونیک را اجرا کند. از سوی دیگر میزان آنها به‌حدی نبوده است که به عنوان یک فعالیت اقتصادی سودآور از سوی سرمایه گذاران دنبال شود اما اخیرا در این رابطه فعالیت‌هایی آغاز شده است.
وی در ادامه گفت: باید توجه داشت که به دلایل اجتماعی و فرهنگی، بسیاری از لوازمی که از رده خارج می‌شوند، سال‌ها توسط افراد و شرکت‌ها، بی استفاده در منازل و یا مراکز اداری و تجاری انبار می‌شوند و به عنوان پسماند کمتر دورریز می‌شود اما رشد جمعیت و رشد سریع و پرشتاب مصرف لوازم الکتریکی و الکترونیک در کشور همچنین بالا بودن نرخ تعویض اینگونه لوازم به دلیل تغییرات زیاد تکنولوژیک در این حوزه و معرفی محصولات جدید به بازار سبب شده است که انبار کردن چنین لوازمی فضای زیاد و هزینه‌های بالایی را بطلبد بنابراین دور ریختن آنها اجتناب ناپذیر خواهد بود.
تاکید بر حمایت از صنایع بازیافت
اکبرپور با بیان اینکه صنایع بازیافت از مصادیق بارز اقتصاد مقاومتی، توسعه پایدار و اقتصاد سبز است که درباره پسماندهای برقی و الکترونیکی بیشتر نمود دارد، اظهار کرد: حمایت‌های لازم باید در این راستا از صنایع بازیافت صورت بگیرد. در ساختار انواع مختلف وسایل الکتریکی و الکترونیک موجود، مقادیر زیادی از فلزات نظیر مس، فولاد، آلومینیوم، سرب، و انواع دیگر فلزات با ارزش مانند طلا و نقره به کار رفته است که بسیاری از صنعتگران را به سوی بازیافت این نوع پسماندها ترغیب می‌کند، به طوری‌که مقدار طلای موجود در این نوع پسماندها به‌طور متوسط ۱۵ تا ۲۰ برابر بیشتر از طلای موجود در کانه معدنی طلا است.
به گفته وی به دلیل ارزش بسیار بالایی که این نوع از پسماندها دارند، در دنیا آنها را معادن رو زمینی می‌نامند بنابراین لازم است که میزان تولید این نوع پسماندها به منظور برنامه ریزی بازیافت آنها، برآورد شود.
تولید کننده و وارد کننده کالاهای برقی و الکترونیک موظف به بازیافت پسماندهای این کالاها
این کارشناس محیط زیست با اشاره اینکه سازمان حفاظت محیط زیست براساس ماده ۱۱ قانون مدیریت پسماندها اقدام به تهیه «ضوابط و روش‌های اجرایی پسماندهای برقی و الکترونیک» کرد، تصریح کرد: پس از تصویب این ماده، ضوابط آن به کلیه دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شد. این ضوابط با تکیه بر ماده ۱۲ آیین نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها که تولید کننده و وارد کننده کالاهای برقی و الکترونیک را موظف به بازیافت آنها می‌داند و مدیریت صحیح زیست محیطی پسماندهای رایانه‌های مستعمل و لوازم جانبی آنها و دستگاه‌های دارای لامپ تصویر، گوشی‌های تلفن همراه، دستگاه‌های خنک کننده، سایردستگاه‌های الکتریکی، پسماندهای لوح‌های فشرده اطلاعاتی، لامپ‌های فلورسنت و نحوه نگهداری و حمل و نقل و مشخصات واحدهای بازیافت کننده یا اوراق کننده را تحت پوشش قرار می دهد.
خلازیر و تقی آباد در تهران، دو منطقه‌ای که به صورت غیر اصولی در زمینه بازیافت این پسماندها فعالیت می‌کنند
اکبرپور افزود: با توجه به اینکه پسماندهای الکتریکی و الکترونیک تولیدی توسط افراد، خانوار و واحدهای تجاری و خدماتی در محدوده و حریم شهرها جزو ویژه پسماندهای عادی محسوب می‌شوند، مدیریت اجرایی این نوع پسماندها بر عهده شهرداری است. فعالیت شهرداری در این راستا مربوط به برپایی غرفه‌های بازیافت در برخی از نقاط شهر برای تحویل این پسماندها از مردم است. فعالیت افراد و پیمانکاران به خاطر خاصیت انتفاعی تفکیک، خردایش و بازیافت این پسماندها باعث ایجاد مناطقی همچون خلازیر و تقی آباد در تهران شده است که به صورت غیر اصولی در زمینه بازیافت این پسماندها فعالیت می‌کنند و موجب آلودگی زیست محیطی شده‌اند.
طرح‌های پیشنهاد داده شده برای مدیریت پسماندهای الکترونیک مسکوت مانده است
به گفته این کارشناس پسماند اداره محیط زیست استان تهران بازیافت پسماندهای الکترونیک در دنیا به صورت جدی شروع شده است اما در کشور ما این موضوع هنوز به‌طور جدی مطرح نشده و طرح‌های داده شده نیز تنها در حد یک پیشنهاد مسکوت مانده است چرا که در ایران هیچ گونه نگرانی و دغدغه‌ای فعلاً در این زمینه وجود ندارد بنابراین تا زمانی که مدیریت پسماند در کشور ما دغدغه اصلی نباشد نمی‌توان انتظار داشت تا تولید کننده موظف به تعیین شیوه بازیافت و سیستم جمع‌آوری کالای خود باشد. در حال حاضر تنها اقدام مقدماتی دستگاه‌های ذیربط تفکیک کردن این نوع پسماندها از مبدا است بنابرای مشکل اصلی در این زمینه نبود قانون در کشور نیست بلکه عدم عزم جدی بر اجرای قوانین مادر از علل عمده است.
تهرانی‌ها پسماندهای الکترونیک تفکیک شده خود را به چه مراکزی تحویل دهند؟
اکبرپور در پایان گفت: خوشبختانه در برخی از نقاط شهر تهران ایستگاه‌های بازیافت توسط شهرداری جانمایی شده که شهروندان می‌توانند پسماندهای تفکیک شده الکترونیک خود را به این غرفه‌ها تحویل دهند البته با توجه به ارزش این پسماندها و انتشار آلودگی‌های زیست محیطی در صورت دفع نامناسب آنها و هدر رفت سرمایه از یک طرف و منافع اقتصادی حاصل از آن در صورت بازیافت، انتظار می‌رود شاهد گسترش و توسعه بیش از پیش این ایستگاه‌های سبز و به اصطلاح غرفه‌های بازیافت باشیم. از سوی دیگر باید آموزش و اطلاع رسانی لازم در خصوص تفکیک و مدیریت صحیح این دسته از پسماندها جهت جلب مشارکت‌های مردمی در این زمینه صورت پذیرد.