سامانه بورس کشور بازیچه یک شرکت خارجی
نادر نینوایی - کافی است عبارت «اختلال سامانه بورس» را در گوگل وارد کنید تا تاریخچه‌ای عظیم و طولانی از پاسخ‌ها را به دست آورید. حجم این اخبار به‌قدری زیاد است که اصلا نمی‌دانید باید از کجا شروع به پیگیری و نوشتن گزارش کنید.
گزارش‌های مکرر همه تاکید دارند که این اختلالهای ظاهرا ابدی، تاثیرات مهمی بر معاملات بورس کشور داشته است. اما ماجرا چیست و چه کسانی در سازمان بورس کشور مسوول وضع موجود و تداوم بلاتکلیفی‌ها و اختلال‌ها هستند؟ اصولا چه کسانی از تداوم این مشکل سود می‌برند؟ چرا هیچ نهاد نظارتی روی مشکلات قدیمی و مزمن قلب بازار بورس و سرمایه کشور تمرکز نکرده است؟ چه عواملی مانع درمان این معضل قدیمی شده است؟ اختلالهای مذکور عمدی است یا سهوی؟ این موارد بخشی از پرسش‌هایی است که در نگاه اول به ذهن هر مخاطبی می‌رسد. اما ماجرا و تاریخچه این اختلال‌ها چیست؟
آخرین خبر از اختلال‌ها
موضوع بروز اختلال در سامانه معاملاتی بورس چیز جدیدی نیست و مدت‌ها است که این اختلال ادامه‌دار روی اعصاب کاربران این سامانه راه می‌رود. در تازه‌ترین سریال طولانی اختلال‌ها، اما سه‌شنبه 20 آذرماه بود که سامانه معاملاتی بورس در جریان معاملات بازار سهام با اختلال مواجه شد و معامله‌گران فرابورس امکان دادوستد سهام از طریق آن را از دست دادند.
یکی از سایت‌های کاربردی برای انجام معاملات اوراق بهادار، سامانه معاملاتی بورس یا همان سایت مدیریت فناوری بورس است که در اصطلاح عموم با عنوان TSE شناخته می‌شود و در حقیقت پل ارتباطی سهامداران و فعالان بازار سرمایه با اطلاعات و آمار معاملات سهم محسوب می‌شود.
با توجه به اینکه این سایت تنها مرجع رسمی آمار لحظه‌ای معاملات است، اطلاعات بسیار مهم و حساسی در اختیار فعالان بازار سرمایه می‌گذارد. با توجه به اختلال پیش‌آمده می‌توان از آن به‌عنوان سرگردانی معامله‌گران بورس در دریافت اطلاعات آنی معاملات یاد کرد، کمااینکه در اثر اختلالات اخیر در سامانه و به تبع آن با مختل شدن معاملات شاخص بورس در جریان دادوستدهای بازار سرمایه، شاخص بورس ۶۸۰ واحد افت کرد.
روز بیستم آذرماه در جریان دادوستدهای بازار سرمایه تعداد یک میلیارد و 357 میلیون سهم و حق تقدم به ارزش 339 میلیارد تومان در 112 هزار نوبت مورد دادوستد قرار گرفت که شاخص بورس با افت 680 واحدی در ارتفاع 166 هزار و 235 واحد قرار گرفت.
اما به دنبال این اختلال شاخص‌های اصلی بازار سرمایه هم روز منفی را پشت سر گذاشتند، به‌طوری که شاخص قیمت (وزنی ــ ارزشی) 197 واحد، کل (هم‌وزن) 0.2 واحد، قیمت (هم‌وزن) 0.2 واحد، آزاد شناور 569 واحد و شاخص‌های بازار اول و دوم به‌ترتیب 422 و 1740 واحد افت کردند.
در بازارهای فرابورس ایران هم با معامله 59 میلیون ورقه به‌ارزش 22 میلیارد تومان در 28 هزار نوبت، آیفکس 2 واحد افت کرد و در ارتفاع 1855 واحد قرار گرفت.
بروز اختلال در سامانه بورس باتوجه به تحت تاثیر قرار گرفتن شاخص‌ها می‌تواند در حکم یک فاجعه برای سرمایه‌گذاران و صدالبته کل بورس کشور باشد. با این وجود اما تا این لحظه اقدامی موثر برای جلوگیری از بروز این اختلالات صورت نگرفته و مرور سابقه اختلالهای بورس نشان می‌دهد که این مشکل مدت مدیدی است که وجود داشته است.
مروری بر سابقه اختلالات در سامانه بورس
اگرچه حجم اختلال‌ها در سامانه بورس گسترده است اما بد نیست مروری بر برخی از آنها داشته باشم.
۱۳ مرداد سال 95 بود که بعد از گذشت۴۰ دقیقه از شروع فعالیت سهامداران در بورس، به‌دلیل اختلال در سیستم هسته، کل معاملات بازار متوقف شد و حدود یک ساعت و 10 دقیقه زمان صرف حل مشکل و راه‌اندازی مجدد سامانه شد.
در ۸ آبان 95 نیز بار دیگر این مشکل تکرار شد و بازار با تاخیر حدود دو ساعت فعالیت خود را آغاز کرد. این موضوع که طی سال‌های قبل نیز رخ داده بود، عمدتا در زمان عرضه‌های اولیه بارها به وقوع می‌پیوست و در این خصوص مسوولان طی دوره‌های مختلف یکی از مشکلات عمده درخصوص این اختلالات را فشار بالای معاملات هنگام عرضه‌های اولیه و هنگام رونق بازار می‌دانستند.
24 آذرماه 95، سهامداران بازار سهام در حالی انتظار بازگشایی بازار را داشتند که در اولین اطلاعیه و دقایقی قبل از بازگشایی بازار، پیام ناظر زمان شروع معاملات را ساعت 5/9 صبح اعلام کرد. با وجود اینکه سهامداران در انتظار بازگشایی بازار در زمان مزبور بودند، دومین اطلاعیه منتشرشده از سوی مدیریت عملیات بازار زمان شروع بازار را به ساعت ۱۰ صبح موکول کرد، اما ماجرای سردرگمی سهامداران و توقف بازار به اینجا ختم نشد و در سومین مرحله اطلاع‌رسانی، این نهاد بدون مشخص کردن زمان بازگشایی از تداوم روند اختلال در سامانه معاملاتی خبر داد تا در نهایت بورس تهران در ساعت ۱۰:۱۰ فعالیت خود را آغاز کرد.
اواخر مهرماه امسال چیزی از آغاز به کار سامانه بورس نگذشته بود که بار دیگر اختلال در هسته معاملات سبب توقف سفارش‌گیری و انجام معاملات شد.
به این ترتیب نه‌تنها حفظ رونق بورس به دلیل انفعال مقام سیاست‌گذار محقق نشد، بلکه ابتدایی‌ترین زمینه انجام معاملات در بازار سهام نیز مورد غفلت قرار گرفت.
این اختلالات در سامانه بورس البته هرگز به صورت کامل متوقف نشد و در هفته‌های گذشته نیز در چند نوبت شاهد بروز اختلال در سامانه بورس بوده‌ایم.
گزارشی از زوایای پنهان یک اختلال ابدی
در بررسی تاریخچه گزارش‌ها از اختلال قدیمی سامانه بورس کشور به Atos برخورد می‌کنیم که نام یک شرکت اروپایی فناوری اطلاعات با شعباتی در پاریس، فرانسه و مونیخ آلمان است که با تلفیق سیستم‌ها و خدمات معاملاتی با فناوری بالا، ارتباطات متحدالشکل، داده‌های بزرگ و امنیت سایبری را طراحی و پیاده‌سازی می‌کند.
پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه ایران حدود 12 سال قبل توسط این شرکت فرانسوی طراحی و پیاده‌سازی شد که ظاهرا به‌دلیل تحریم‌ها نوسازی آن انجام نگرفت.
اما در آذرماه 95 کارشناسان این شرکت همزمان با اجرای برجام و تعلیق تدریجی تحریم‌ها، برای بار دوم به ایران سفر کردند تا ضمن دیدار با مدیران سازمان بورس و اوراق بهادار در خصوص به‌روزرسانی پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه ایران، تفاهم‌نامه همکاری امضا کنند.
با این وجود هنوز امضای برجام خشک نشده بود که آمریکا از آن خارج شد و حالا با بازگشت دوباره تحریم‌ها و اما و اگرهای اروپایی‌ها برای ادامه همکاری با ایران، پشتیبانی از نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه با چالش‌های جدیدی مواجه شده است.
این چالش با مستقل شدن سامانه معاملاتی بورس اوراق بهادار تهران از فرابورس ایران در آبان‌ماه 95 عمیق‌تر و بزرگ‌تر نیز شده است.
وجود حفره‌های مختلف در پیکره پایگاه داده‌ها و نرم‌افزار معاملاتی بازار سرمایه باعث شده تا هر چند وقت یک بار داستان تکراری قطع ارتباط با هسته معاملات برای شرکت‌های کارگزاری و به تبع آن سهامداران بازار سرمایه دوباره مرور شود.
این موضوع طی معاملات دو هفته گذشته و نیز به دنبال اعلام اختلال در هسته معاملات فرابورس به اوج خود رسید تا به این ترتیب این بازار مجبور شود در شامگاه همان روز بروز اختلال از ابطال همه معاملات فرابورس خبر دهد بی‌آنکه دلیل آن را توضیح داده یا دست‌کم راهی برای جبران خسارت‌های ایجادشده عنوان کند.
مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس، «این اختلال را ناشی از بروز حادثه‌ای پیش‌بینی‌نشده» دانست، درحالیکه به گفته وی هنوز به‌طور فنی ریشه اصلی حادثه رخ‌داده در هسته معاملات فرابورس مشخص نیست!
این مشکل تا اواخر هفته ادامه یافت، اما در نهایت فرابورس اعلام کرد اختلال ایجادشده رفع شده و از بازگشت دوباره معاملات به روال عادی خبر داد.
مدیرعامل فرابورس ایران ابتدا در پیامی اینستاگرامی از عموم فعالان بازار سهام بابت ایراد به‌وجود‌آمده در هسته معاملات این بازار عذرخواهی کرد و پس از آن دلیل بروز این مشکل را «ناشی از اختلال در load balancing و ترافیک سفارشات در سامانه معاملات» دانست.
علت بروز اختلال درسامانه
درباره دلیل بروز اختلالهای پی‌درپی سامانه معاملات بازار سرمایه برخی کارشناسان معتقدند، نبود قرارداد بلندمدت پشتیبانی با سرویس‌دهنده اصلی این سامانه و در عین حال توقف همکاری‌ها به دلیل بازگشت دوباره تحریم‌ها اصلی‌ترین علت‌ها در وقوع این حوادث است.
در این مورد مدیرعامل یک شرکت فعال در زمینه پردازش داده، دلایل بروز اختلالهای مکرر در سامانه‌های معاملاتی بازار سرمایه را دسترسی‌نداشتن به فراهم‌کننده اصلی سرویس و خدمتIT در ایران دانسته و می‌گوید: سامانه‌هایی که در بازار سرمایه استفاده می‌شود، به خاطر عدم ارتباط با سرویس پروایدرها به دلایلی همچون تحریم یا تمدید نشدن قرارداد پشتیبانی آنها باعث شده تا متخصصانی که به‌تازگی وارد این پروژه‌ها شده‌اند با وجود تلاش‌های فراوان، تجربه کافی برای حل مساله یا رفع ایرادهای ایجادشده را نداشته باشند، به‌خصوص آنکه در نوشتن کدهای اصلی نقشی نداشته‌اند. قدر مسلم شخصی که کد سیستم را نوشته می‌تواند در کمترین زمان ممکن مشکل ایجاد شده را برطرف کند.
اما برخی دیگر از کارشناسان، علت بروز اختلالات را نرم‌افزار تولیدشده از سوی گروه فرانسوی می‌دانند.
طبیعی است که شرکت Atos یعنی تولیدکننده نرم‌افزار وقتی با تحریم‌ها مواجه می‌شود، امکان همکاری با بازار سرمایه ایران را نخواهد داشت، اما همچنان متخصصان شرکت مدیریت فناوری در تمام سال‌های اخیر پای سیستم کنونی معاملات بازار سرمایه باقی مانده و سعی کرده‌اند آن را سرپا نگه دارند. نباید فراموش کرد که وقتی حادثه خاصی در کدنویسی و یا هسته معاملات رخ می‌دهد، شاید پیدا کردن آن مشکل توسط نیرویی غیر از سازندگان اصلی آن بسیار دشوار یا حتی در مواردی غیرممکن باشد.
شعارهایی که درمان نمی‌کنند
سال‌ها است که مقام ناظر، علت اختلال در سامانه معاملات را با ترافیک سنگین داده‌های ارسالی مرتبط می‌داند. مشکل اختلال در هسته معاملات، بیش از 10 سال است که ادامه دارد. به گفته مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، اولین خرابی سیستم به سال 86 برمی‌گردد.
در حال حاضر مقامات سیاست‌گذار در توجیه و نه تشریح مشکل کنونی هسته معاملات، به داستان قدیمی تحریم‌ها اشاره می‌کنند. این در حالی است که از سال‌های بسیار دور ایران با محدودیت‌های تحریمی دست‌وپنجه نرم می‌کن،د ولی در این بازه زمانی طولانی، چاره‌ای برای این مشکل نیندیشیده است.
واقعیت این است که ایران در حیطه نرم‌افزاری کشور ضعیف و بی‌تجربه‌ای نیست و قاعدتا نباید در این خصوص وابستگی خاصی به کارشناسان و شرکت‌های نرم‌افزاری خارج از کشور داشته باشد تا در بحبوحه بازگشت تحریم‌ها با مشکل جدی مواجه شود. علاوه بر این، در حال حاضر معاملات بورس تهران فاقد آپشن‌ها و ابزارهای پیچیده مالی است و سفارش‌های ارسالی تنها نیاز به کدنویسی‌های ساده دارد. در عین حال درصورتی‌که تعداد بازدیدها مشکل کنونی سامانه مذکور باشد، ساده‌ترین راه ممکن برای جلوگیری از رخداد چنین مشکلاتی، اعمال محدودیت برای بازدیدکنندگان است. قاعدتا تمامی بازدیدکنندگان سامانه آنلاین معاملات بازار سهام کشورمان را سهامداران تشکیل نمی‌دهند. به گفته فعالان بازار سهام نیز اعطای دسترسی زنده به تمامی بازدیدکنندگان، مطابق با الگوی بین‌المللی نیست.
از سوی دیگر، نبود پشتیبانی از سوی سازنده به دلیل تحریم‌ها بهانه‌ای است که سال‌ها به‌عنوان عامل اصلی بروز اختلال در سامانه بورس معرفی می‌شود و همچنان نیز دوباره و دوباره اعلام می‌شود. این در حالی است که امکان بومی‌سازی و تولید این سامانه به لحاظ فنی در داخل کشور وجود دارد.
مشکل و راهکار را هم می‌دانیم!
مطهره مروج، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، علت وقوع اختلالات در سامانه بورس را مربوط به باگ چندساله سیستم معاملات که طی سال‌های قبل و از زمان خرید سامانه در دهه ۸۰ وجود داشته می‌داند.
به گفته وی، این باگ در ساعت‌های نامشخص رخ می‌دهد و صرفا وابسته به حجم معاملات نیست، به‌طوری‌که شاهد بروز این باگ در حجم‌های کم و روزهای عادی نیز بوده‌ایم و در مقابل در روزی که بیش از ۷۰۰ هزار معامله هم داشته‌ایم، باگ مذکور رخ نداده است.
مشکل اصلی در حل این باگ، بازتولید شرایط رخداد بوده و سیستم فنی شرکت آتوس فرانسه و مدیریت فناوری تاکنون نتوانسته‌اند آن را بازتولید کنند تا با شبیه‌سازی و تکرار مجدد معاملات بتوان باگ مذکور را کشف کرده و برای رفع آن اقدام کرد؛ از طرفی گفته می‌شود حتی خود شرکت پیاده‌ساز هم نتوانسته این مشکل را مرتفع سازد!
طبیعی‌است که برای حل این مشکل لازم است یک بار برای همیشه کل این سیستم تغییر کرده و بومی‌سازی شود تا در صورت بروز مشکل حداقل امکان حل آن در داخل کشور وجود داشته باشد و تحریم‌ها تبدیل به بهانه‌ای برای ادامه اختلالات در سامانه نشوند.
چرا سامانه بورس بومی‌سازی نمی‌شود؟
از ابتدای امسال تاکنون بیش از شش نوبت اختلال در سامانه معاملات بورس رخ داده است و عدم دسترسی به شرکت فرانسوی تولیدکننده نیز باعث شده تا بسیاری از کارشناسان این موضوع را پیش بکشند که بومی‌سازی این سامانه بهترین و شاید تنها راه‌حل پیش پای مسوولان است که البته تا این لحظه ظاهرا به دلایل نامعلومی از قبول آن طفره رفته‌اند.
براساس اطلاعات موجود در حال حاضر حداقل چند شرکت داخلی فعال در حوزه مالی و بانکی، سامانه‌هایی به مراتب پیچیده‌تر، مهم‌تر و بزرگ‌تر را در کشور بومی‌سازی کرده و از دست و انحصار شرکت‌های خارجی به‌کل خارج کرده‌اند. شبکه شتاب تنها یک نمونه از توانمندی داخلی در کشور محسوب می‌شود که حجم عظیم و گسترده‌ای از تراکنش‌های پیچیده مالی و بانکی کشور را مدیریت کرده است. لذا حرف بر این است که کشور تجربیات موفق، زیر بار و آزموده‌شده‌ای دارد و لذا طبیعتا امکان بومی‌سازی سامانه بورس نیز امری ناممکن و دور از ذهن نیست. اما اینکه چرا تاکنون اقدام روشنی در این خصوص نشده جای تامل و پرسش دارد
برخی از کارشناسان بر این باورند که تا زمانی که سیستم پایگاه داده و سامانه‌های معاملاتی بومی نوشته نشده یا با سرویس پروایدر اصلی ارتباط ایجاد نشود، تمام شدن اختلال در سامانه‌های معاملاتی کنونی بعید است. بنا به گفته یکی از فعالان حوزه بانکی کشور، در حال حاضر فراهم‌کننده‌های قوی سرویس و خدمات (Service Provider) در ایران فعالیت می‌کنند که در صورت باز شدن درهای سازمان بورس به روی آنها می‌توانند کمک‌های فراوانی کنند. ارایه‌کنندگان سامانه‌های بانکداری متمرکز (Core Banking) یا شرکت‌های ارایه‌دهنده خدمات آی‌تی در ایران، سرویس‌پروایدرهای بزرگی در اختیار دارند که در صورت شفافیت بیشتر از سوی سازمان بورس می‌توانند در ایجاد زیرساخت‌های سامانه‌های معاملات بازار سرمایه کمک فراوانی کنند.
جمع‌بندی
سامانه فعلی بورس درواقع حکم خودروی کهنه و اوراقی را دارد که دیگر لوازم یدکی آن هم در دسترس نیست و همچنان با سلام و صلوات و وصله‌پینه جلو می‌رود. به نظر می‌رسد حال با گذشت بیش از یک‌دهه و استمرار اختلال در سامانه و با نظر به ضررهای بسیاری که به این علت به بورس کشور وارد شده، دلیل کافی برای جایگزینی سامانه قدیمی با یک تولید نوین و بومی وجود دارد.
دستاوردهای بومی‌سازی نظام‌های پرداخت و بانکداری الکترونیکی که تراکنش‌هایی چندین و چند برابر سامانه بورس دارند، امروز پیش روی ما و بدون مشکل و وابستگی به کمک‌های خارجی در حال کار هستند. درحالیکه یک دقیقه اختلال در آنها می‌تواند مصیبتی برای کشور به بار آورد، اما با دقت تمام و بدون قطعی در حال ارایه خدمات بانکی هستند. با این تفاسیر بدون شک امکان ارایه مدل داخلی سامانه بورس نیز امری دور از ذهن نیست و در صورت صرف هزینه و اعتماد به توان داخلی کاملا دست‌یافتنی است.
در نهایت اینکه همچون بسیاری از موارد مشابه، علت سکوت و بی‌تفاوتی انبوه نهادهای نظارتی کشور در ورود با فوریت و قاطعیت به پرونده اختلالهای بی‌پایان سامانه معاملات بورس که همچون استخوانی لای زخم، به بازیچه دست یک شرکت خارجی تبدیل شده نیز از دیگر مجهولات این پرونده قدیمی به‌شمار می‌رود.
(منبع:عصر ارتباط)