هشدار آنکتاد به شکاف هوش مصنوعی
آزاده کیاپور - سازمان تجارت و توسعه سازمان ملل که به اختصار آنکتاد (UNCTAD) نامیده می‌شود، در گزارش 2025، ضمن هشدار درباره شکاف بین کشورها در حوزه هوش مصنوعی و لزوم اقدام فوری، از بازار ۴.۸ تریلیون دلاری AI، تا سال 2033 خبر داد.
• چکیده گزارش آنکتاد، درباره حال و آینده هوش مصنوعی
پیش‌بینی می‌شود بازار هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۳، به ۴.۸ تریلیون دلار برسد؛ رقمی معادل اندازه اقتصاد آلمان، اما منافع آن، همچنان به‌شدت متمرکز باقی مانده است.
تا ۴۰ درصد مشاغل جهان ممکن است تحت‌تأثیر هوش مصنوعی قرار گیرند و این موضوع، نیازمند سیاست‌های فعالانه در حوزه اشتغال است.
کمتر از یک‌سوم کشورهای در حال توسعه، دارای راهبرد ملی در حوزه هوش مصنوعی هستند.
حدود ۱۱۸ کشور در فرایند حکمرانی جهانی هوش مصنوعی نماینده ندارند. این مسئله، شمول جهانی را محدود می‌کند.
کشورهای در حال توسعه باید در زیرساخت‌ها، داده‌ها و مهارت‌های مرتبط با هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کنند تا از تمام ظرفیت‌های آن بهره‌مند شوند.
هوش مصنوعی در حال دگرگون‌سازی اقتصادهاست؛ فرصتی بزرگ اما با خطر افزایش نابرابری.
گزارش سال ۲۰۲۵ آنکتاد درباره فناوری و نوآوری هشدار می‌دهد اگرچه هوش مصنوعی می‌تواند ابزار قدرتمند برای پیشرفت باشد، اما به طور ذاتی، فراگیر و همگانی نیست. کشورها باید همین حالا، با سرمایه‌گذاری در زمینه زیرساخت‌های دیجیتال، تقویت توانمندی‌ها و ایجاد ساختارهای حکمرانی در حوزه هوش مصنوعی اقدام کنند تا این فناوری را در خدمت توسعه پایدار قرار دهند.
ربکا گرینسپن، دبیرکل آنکتاد، با تأکید بر ضرورتِ حضور مردم در مرکز توسعه هوش مصنوعی، خواستار تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای «تغییر تمرکز از فناوری به انسان و ایجاد چارچوب جهانی مشترک برای هوش مصنوعی» شده است.
• منافع اقتصادی چشمگیر است، اما باید عادلانه توزیع شود
پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۳، به رقم ۴.۸ تریلیون دلار برسد و به یکی از نیروهای اصلی تحول دیجیتال بدل شود. با این حال، دسترسی به زیرساخت‌ها و تخصص هوش مصنوعی، همچنان محدود به چند کشور است.
در حال حاضر، تنها ۱۰۰ شرکت، عمدتاً در ایالات متحده و چین، ۴۰ درصدِ کل سرمایه‌گذاری جهانی در زمینه تحقیق و توسعه شرکت‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. غول‌های فناوری مانند اپل، انویدیا و مایکروسافت، هریک ارزشی نزدیک به ۳ تریلیون دلار دارند؛ رقمی که با تولید ناخالص داخلی کل قاره آفریقا برابری می‌کند. سلطه بازار، چه در سطح ملی و چه در سطح شرکت‌ها، ممکن است شکاف‌های فناورانه را عمیق‌تر کند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه را از بهره‌مندی از مزایای این فناوری محروم سازد.
نمودار 1- پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار هوش مصنوعی به ۴.۸ تریلیون دلار برسد؛ معادل اقتصاد آلمان، اما منافع آن، همچنان به‌شدت متمرکز باقی مانده است
• سرمایه‌گذاری در مهارت‌آموزی، حیاتی است
هوش مصنوعی می‌تواند تا ۴۰ درصد مشاغل در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار دهد؛ فرصتی برای افزایش بهره‌وری، اما همزمان با نگرانی‌هایی درباره خودکارسازی و حذف مشاغل همراه است. منافع حاصل از اتوماسیون مبتنی بر هوش مصنوعی، معمولاً به نفع سرمایه است تا نیروی کار. این موضوع، ممکن است نابرابری را تشدید کند و مزیت رقابتی نیروی کار ارزان در اقتصادهای در حال توسعه را کاهش دهد.
با این حال، هوش مصنوعی تنها جایگزین شغل‌ها نیست، بلکه می‌تواند صنایع جدید خلق کند و به توانمندسازی کارکنان بینجامد. به همین جهت برای اینکه هوش مصنوعی به جای حذف شغل‌ها، به بهبود فرصت‌های شغلی منجر شود، سرمایه‌گذاری در بازآموزی، ارتقای مهارت و سازگاری نیروی کار با شرایط جدید، کاملاً ضروری است.
نمودار 2- تأثیر بالقوه بر ۴۰ درصد مشاغل جهانی، نیازمند سیاست‌های فعالانه در حوزه اشتغال است.
• هوش مصنوعی در قلب سیاست‌های صنعتی قرار دارد
هوش مصنوعی در حال بازتعریف فرصت‌های اقتصادی است و فناوری، نوآوری و خدمات دانش‌بنیان را به محور راهبردهای توسعه ملی تبدیل کرده است. برای تدوین سیاست‌های مؤثر در حوزه هوش مصنوعی، کشورها باید سه نقطه اهرمی کلیدی را مدنظر قرار دهند: زیرساخت، داده و مهارت.
جایگاه راهبردی کشورها در این سه حوزه، تعیین خواهد کرد که آیا آنها می‌توانند هوش مصنوعی را به درستی به‌کار گیرند، نوآوری بومی را تقویت کنند و توسعه فناوری را با نیازهای اقتصادی - اجتماعی هماهنگ سازند یا خیر؟
آنکتاد در این مسیر، دانش فنی لازم را برای کمک به کشورهای در حال توسعه ارائه می‌دهد تا نقاط قوت خود را شناسایی و سیاست‌هایی طراحی کنند که نظام‌های نوآوری مقاوم و پایدار بسازند.
• حکمرانی جهانی هوش مصنوعی باید فراگیر باشد
هوش مصنوعی، آینده اقتصادی جهان را رقم می‌زند، اما ۱۱۸ کشور، عمدتاً از جنوب جهان، از حضور در مذاکرات کلیدی در حوزه حکمرانی این فناوری غایب‌اند. اکنون که چارچوب‌های اخلاقی و مقرراتی در حال شکل‌گیری هستند، کشورهای در حال توسعه باید در این فرایند حضور یابند تا اطمینان حاصل شود هوش مصنوعی در خدمت پیشرفت جهانی است، نه منافع چند کشور خاص.
از سوی دیگر همکاری بین‌المللی قوی‌تر می‌تواند به ایجاد یک چارچوب جهانی برای هوش مصنوعی منجر شود که بر عدالت، شفافیت و منافع مشترک تمرکز دارد.
نمودار 3- کمتر از یک‌سوم کشورهای در حال توسعه، دارای راهبرد ملی در حوزه هوش مصنوعی هستند
• برنامه اقدام برای توسعه فراگیر هوش مصنوعی
گزارش آنکتاد، یک نقشه راه برای تضمین این موضوع ارائه می‌دهد که هوش مصنوعی به جای تعمیق شکاف‌ها، به محرک رشد فراگیر تبدیل شود.
توصیه‌های کلیدی سیاستی برای جامعه جهانی عبارتند از:
تعهد صنایع: مشابه چارچوب زیست‌محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG)، ایجاد سازوکاری برای افشای عمومی تعهدات در حوزه هوش مصنوعی می‌تواند شفافیت و پاسخگویی را ارتقا دهد و وعده‌های جهانی را به نتایج ملموس تبدیل کند.
زیرساخت مشترک: ایجاد یک مرکز جهانی اشتراکی می‌تواند دسترسی عادلانه به زیرساخت‌های هوش مصنوعی را برای کشورهای مختلف فراهم سازد.
نوآوری باز: الگوهایی مانند داده باز و متن باز، می‌توانند به دموکراتیزه‌سازی دانش و منابع کمک کرده و نوآوری در حوزه هوش مصنوعی را برای همگان قابل دسترس کنند. هم‌افزایی و هماهنگ‌سازی منابع پراکنده اما ارزشمند متن باز در زمینه هوش مصنوعی، می‌تواند به افزایش دسترسی و همکاری جهانی بینجامد.
توانمندسازی: ابتکاراتی برای اشتراک‌گذاری دانش و منابع هوش مصنوعی، به‌ویژه از طریق همکاری کشورهای جنوب- جنوب، می‌تواند ظرفیت کشورهای در حال توسعه را برای بهره‌گیری از مزایای این فناوری و نیز مقابله با چالش‌های مشترک تقویت کند.
• زمانِ اقدام، همین حالاست!
هوش مصنوعی می‌تواند محرک پیشرفت، نوآوری و رفاه مشترک باشد، اما تنها در صورتی که کشورها به طور فعال مسیر آن را شکل دهند.
این امر به معنای تغییر تمرکز از فناوری به انسان و قرار دادن مردم در مرکز توسعه هوش مصنوعی است.
سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، حکمرانی فراگیر و همکاری بین‌المللی، کلیدهای آن هستند تا هوش مصنوعی به نفع همگان عمل کند، نه اینکه به تشدید شکاف‌های موجود منتهی شود.