جدال فیلترینگی میان تصمیم‌گیر و مجری
احمد محمد‌غریبان - کمتر کسی فکر می‌کرد که شورای‌عالی فضای مجازی به‌ویژه با انتصاب آذری‌جهرمی در وزارت ارتباطات، دچار چالشی شود؛
چراکه دبیر این شورا در واقع از بدنه دولت است و حتی خود آن‌قدر به رییس‌جمهوری نزدیک است که کاندیدای وی برای انتخاب به‌عنوان وزیر ارتباطات بود. حالا اما نوعی جدال و بگومگوی رسانه‌ای میان شورای‌عالی فضای مجازی و مرکز ملی فضای مجازی از یک‌سو و وزارت ارتباطات و شرکت ارتباطات زیرساخت از سوی دیگر در خصوص نحوه اعمال فیلترینگ و مقابله با فیلترشکن‌ها شروع شده است.
اصل ماجرای اعمال فیلترینگ و مهار فیلترشکن‌ها از سوی وزارت ارتباطات، به دستور رییس جمهوری (رییس شورای عالی فضای مجازی) حدود یک ماه قبل از دستور فیلترینگ تلگرام باز می‌گشت که در آن نامه به وزارت ارتباطات ماموریت داده شد که جلوی کار فیلترشکن‌ها را بگیرد. اتفاقی که در آن مقطع باعث اعتراضاتی از سوی برخی کاربران اینترنت نیز شد به ویژه زمانیکه وزیر ارتباطات در یک مصاحبه اعلام کرد کار فیلتر فیلترشکن‌ها را آغاز کرده‌اند و نحوه اجرای این دستور نیز به نحوی بود که بسیاری از کاربران اینترنت به سادگی امکان فعال‌سازی و استفاده از فیلترشکن‌ها را نداشتند.
بعد از اجرای تقریبا موفق فیلتر فیلترشکن‌ها از سوی وزارت ارتباطات، اما با یک تغییر رویکرد، این رویه دچار تغییراتی شد و اجرای دستور مثل سابق انجام نشد. این ماجرا از روزی رسانه‌ای شد که ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی در یک گفت‌وگوی تلویزیونی صریح، اعلام کرد: من تایید می‌کنم فیلترینگ شُل شده و کسانی که متولی فیلتر در کشور هستند به دلایلی فیلترینگ را انجام می‌دهند. وزارت ارتباطات و شرکت زیرساخت که این کار را بر عهده دارند، به دلایلی که خودشان می‌دانند و به ما هم گفتند، فیلترینگ را ضعیف کردند.
اگرچه بلافاصله روابط عمومی وزارت ارتباطات نیز به اظهارات دبیر شورای‌عالی فضای مجازی واکنش نشان داد و اعلام کرد: همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند، مرکز ملی فضای مجازی، مرکز هماهنگی و نظارت بر همه دستگاه‌های مس,ول در حوزه فضای مجازی است و بنا نیست هرگاه تقدیر کردند بپذیریم و هرگاه نقدی شد موضع انتقادی داشته باشیم!
این اما پایان ماجرا نبود و هفته قبل مرکز ملی فضای مجازی در واکنش به اظهارات مدیرعامل زیرساخت که از نحوه اجرای فیلترینگ دفاع کرده بود، اعلام کرد: برخلاف ادعای مدیرعامل شرکت زیرساخت بارها در خصوص وضعیت نامناسب فیلترینگ با ارایه شواهد و مدارک لازم گزارش داده و انتظار دارد با رفع نواقص وضعیت مزبور بهبود یابد.
علامت سوالی در برابر ضمانت اجرایی مصوبات شورا
اکنون اما پرسشی جدید و البته جدی در خصوص الزامات و مصوبات شورای‌عالی فضای مجازی پیش آمده که می‌تواند بار دیگر جایگاه سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری این شورا را با چالشی جدید از سوی مجریان مصوباتش مواجه کرده و ضمانت اجرایی این مصوبات و متعاقب آن جایگاه شورای‌عالی را زیر سوال ببرد؛ چراکه وزارت ارتباطات اعلام کرده که نظرات کارشناسی خود را دارد و قرار نیست هرگاه تقدیر کردند این وزارتخانه نیز پذیرفته و مجری تمام و کمال باشد.
همچنین از آنجا که این چالش‌ها در روالی کم و تقریبا بی‌سابقه در دولت فعلی به عرصه رسانه‌ای کشور کشیده شده است، نشان از اختلاف نظرهای جدی دارد و البته باید پیگیر خروجی این جدال‌های رسانه‌ای نیز باشیم، چون موضوع صرفا نحوه اجرای فیلترینگ از سوی وزارت ارتباطات و رضایت یا نارضایتی شورای‌عالی فضای مجازی نیست، بلکه حالا موضوع تفسیر وزارت ارتباطات از جایگاه و مصوبات شورای‌عالی فضای مجازی است که خود می‌تواند به مساله و چالشی مهم در این عرصه تبدیل شود.
دعوای رسانه‌ای از کجا کلید خورد
با این مقدمه اما اکنون زمان مناسبی برای مرور شروع و پایان این ماجرا است:
26 شهریورماه بود که ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفت: ما گزارش‌هایی درباره میزان استفاده از تلگرام داریم که بر اساس سه شاخص عضویت در کانال‌ها، دیدن تعداد خبرها و دیدن خبرهای آپلود شده مدام رصد می‌شود و طبق آمارهای به‌دست آمده، شیب نزولی دارند و من تایید می‌کنم فیلترینگ شُل شده و کسانی که متولی فیلتر در کشور هستند به دلایلی فیلترینگ را انجام نمی‌دهند.
او در پاسخ به اینکه آیا منظورش وزارت ارتباطات است به‌صراحت گفت: بله، وزارت ارتباطات و شرکت زیرساخت که این کار را بر عهده دارند، به دلایلی که خودشان می‌دانند و به ما هم گفتند فیلترینگ را ضعیف کردند.
به گفته فیروزآبادی، استدلال وزارت ارتباطات برای شل گرفتن فیلترینگ این است که چون استفاده از فیلترشکن جرم است و استفاده از آن ممکن است مشکلاتی به دنبال داشته باشد، برای اینکه نوعی تعادل برقرار کنند فیلترینگ تا حد فعلی شُل باشد. او البته به اختلاف نظر در این زمینه هم اشاره و تصریح کرده که البته ما این را قبول نداریم که تا این حد شُل باشد و در حال مذاکره با آنها در این مورد هستیم تا یک تعادلی برقرار شود و آمار استفاده مردم از فیلترشکن‌ها کاهش پیدا کند.
نخستین واکنش وزارت ارتباطات
بلافاصله و فردای مصاحبه دبیر شورای‌عالی فضای مجازی یعنی در 27 شهریورماه روابط عمومی وزارت ارتباطات پاسخ او را داد. جمال هادیان، رییس مرکز روابط عمومی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به‌صراحت گفت: همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند، مرکز ملی فضای مجازی، مرکز هماهنگی و نظارت بر همه دستگاه‌های مسوول در حوزه فضای مجازی است و بنا نیست هرگاه تقدیر کردند بپذیریم و هرگاه نقدی شد موضع انتقادی داشته باشیم.
او در عین حال گفته که وزارت ارتباطات درباره مباحث فضای مجازی اعم از پیام‌رسان‌ها، فیلترشکن‌ها، شبکه ملی اطلاعات، موتورهای جست‌وجوی داخلی و سایر موارد مرتبط، علاوه بر اجرای وظایف قانونی خویش، برحسب وظیفه تخصصی ادله و توجیهات کارشناسی و علمی را پیش روی مسوولان و نخبگان قرار می‌دهد تا مبادا روزی متهم شود که ای کاش زودتر می‌گفتید تا مسیر را آن‌گونه که درست و به مصلحت جامعه است، انتخاب می‌کردیم و دچار ضعف و خسران نمی‌شدیم.
دفاع مجدد از عملکرد و انکار یک گزارش
پس از اطلاعیه وزارت ارتباطات، موضوع این جدل مسکوت ماند تا آنکه مدیرعامل شرکت زیرساخت در 14 مهرماه دوباره به دفاع از عملکرد فیلترینگی وزارت ارتباطات پرداخت. صادق عباسی شاهکوه درباره گلایه دبیر شورای‌عالی فضای مجازی از کم‌کاری وزارت ارتباطات در بستن فیلترشکن‌ها گفت: قرار شد گزارشی از موارد کم‌کاری که عمل نکردهایم ارایه کنند که گزارشی دریافت نکردهایم.
معاون وزیر ارتباطات حتی گفت که این بحث‌ها را صرفا در رسانه‌ها شنیده و در همین رسانه‌ها از مرکز ملی فضای مجازی خواست تا به صورت دقیق به ما اعلام کنند که منظور از کم‌کاری چیست و کجا خوب عمل نکرده‌اند.
عباسی شاهکوه از عملکرد وزارت ارتباطات در بستن فیلترشکن‌ها دفاع کرد و گفت: در برخی مواقع از نظر فنی این کار امکان‌پذیر نیست، اما در مواردی که از نظر فنی امکان بستن VPN بوده و ما انجام نداده باشیم در صورت اطلاع حتما اصلاح خواهیم کرد.
انتقاد مجدد شورای‌عالی فضای مجازی
این بار اما نوبت روابط عمومی مرکز ملی فضای مجازی بود که بلافاصله یعنی در 16 مهرماه پاسخ مدیرعامل شرکت زیرساخت یعنی مجری فیلترینگ را بدهد.
مرکز ملی فضای مجازی کشور در واکنش به ادعای صادق عباسی شاهکوه، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در رسانه‌ها مبنی بر اینکه تاکنون «گزارشی از نحوه عملکردمان در زمینه فیلترینگ دریافت نکردیم»، اعلام کرد: مرکز ملی فضای مجازی کشور به‌عنوان ناظر بر اجرای قوانین در حوزه فضای مجازی کشور برخلاف ادعای مدیرعامل شرکت زیرساخت طی نامه‌های متعدد به وزیر محترم ارتباطات و فناوری اطلاعات و همچنین رییس هیات‌مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت بارها در خصوص وضعیت نامناسب فیلترینگ با ارایه شواهد و مدارک لازم گزارش داده و انتظار دارد با رفع نواقص وضعیت مزبور بهبود یابد.
تذکری که داده شد و مدیرعاملی که در جریان نبود
بعد از آن بود که حمید فتاحی، رییس هیات‌مدیره زیرساخت درباره دریافت نامه انتقاد و تذکر مرکز ملی فضای مجازی از عملکرد شرکت ارتباطات زیرساخت و وزارت ارتباطات، درباره مسدودسازی فیلترشکن‌ها و بی‌اطلاعی دکتر صادق عباسی شاهکوه، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت از این نامه و گزارش عملکرد، توضیحاتی داد. او با بیان اینکه مرکز ملی فضای مجازی در نامه‌ای به وزارت ارتباطات در خصوص اعمال فیلترینگ انتقادهایی وارد داشته، ادامه داد: در این رابطه نمایندگان وزارت ارتباطات و شرکت ارتباطات زیرساخت در جلساتی با مرکز ملی فضای مجازی، این موضوع را بررسی کردند.
معاون وزیر ارتباطات گفت: در این جلسات دکتر عباسی شاهکوه حضور نداشته و اظهار بی‌اطلاعی وی از موضوع، به‌رغم اظهارات رییس مرکز ملی فضای مجازی، به همین دلیل بوده است.
آنچنان که این مقام مسوول وزارت ارتباطات می‌گوید، مرکز ملی فضای مجازی انتظاراتی غیر از آنچه توسط وزارت ارتباطات تا به حال عمل شده داشته است، ما نیز در مقابل استدلال‌هایی داشتیم و اینها به‌صورت مکاتباتی با مرکز ملی فضای مجازی مطرح شد، اما هنوز نهایی نشده است.
معاون وزیر ارتباطات با بیان اینکه اپراتورهای ارتباطی به‌عنوان مجریان فیلترینگ، در موضوع مدیریت ترافیک اینترنت، از یک فرمانده واحد برخوردار نیستند، می‌گوید: برای مثال دستور قضایی درباره فیلترینگ به تمامی اپراتورها ابلاغ شد اما نحوه اجرا متفاوت بود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
همان‌طور که ذکر شد، اصولا نفس جایگاه شورای‌عالی فضای مجازی، مصوبات و نحوه اجرای آنها حالا زیر سوال رفته و باید دید در انتها چه می‌شود.
در این کشمکش رسانه‌ای البته می‌بینیم که نقش شورای‌عالی فضای مجازی صرفا به عنوان یک هماهنگ‌کننده پذیرفته می‌شود؛ آن‌هم هماهنگ‌کننده‌ای که قرار نیست هرچه تقدیر کرد پذیرفته شود و البته می‌بینیم که سیاست‌گذاری‌ها در زمینه فیلترینگ با استدلالی که مجری می‌کند و البته نهاد بالادستی آنها را نپذیرفته روی زمین می‌ماند.
البته در بررسی وظایف، نقش و استحکام مصوبات شورای‌عالی فضای مجازی اولا به هدف تاسیس آنچه مقرر شده تا نقطه کانونی متمرکزی برای سیاست‌گذاری، تصمیم‌گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور باشد، می‌رسیم و دیگر اینکه چون رییس‌جمهور در رأس شورا است و مصوبات آن به امضای مقام اول اجرایی کشور می‌رسد قاعدتا مصوبات آن برای دستگاه‌های اجرایی لازم‌الاجراست که البته حالا مرتبط‌ترین دستگاه اجرایی به نوعی این اصل را تشکیک کرده و باید ببینیم ادامه این ماجرا چه می‌شود.