قاچاق زباله‌های الکترونیکی ایران
دانیال رمضانی – بیش از یک دهه از وعده‌ها و تفاهم‌نامه و هشدارها برای مهار معضل رو به گسترش زباله‌های الکتریکی، الکترونیکی و دیجیتالی در ایران می‌گذرد، اما اکنون به نظر می‌رسد به علت انفعال، کندی و بی‌برنامگی دولت‌های ایران، این دلال‌ها و قاچاقچیان هستند که ابتکار عمل را در دست گرفته‌اند و حالا شاهد قاچاق میلیاردی زباله‌های سودمند از ایران به کشورهای دیگر هستیم.
در کشور ما اگرچه ضوابط و آئین‌نامه مدیریت پسماندها تهیه و ابلاغ شده، اما تاکنون هیچ مشوقی برای ورود سرمایه‌گذاران به این حوزه در نظر گرفته نشده است. طی ماده واحده و پیوست‌های این قوانین در مورد انواع ترکیبات سمی‌تعیین تکلیف شده مثلا جوهر دستگاه پرینتر ترکیبات سمی و آلوده‌کننده‌ای دارد که باید به شیوه مناسب و ویژه‌ای جمع‌آوری و نگهداری شوند، باتری‌های موبایل و تبلت و لپ‌تاپ، چون لیتیوم که فلز فعالی است، دارند، اگر شکسته شوند در معرض هوا واکنش نشان می‌دهند و ممکن است آتش‌سوزی ایجاد کند بنابراین نحوه برخورد با آنها نیز نیاز به تدابیر ویژه‌ای دارد. با توجه به اینکه سوانح جاده‌ای کشور ما بالا است برای حمل این مواد باید مطابق آئین‌نامه حمل‌ونقل جاده‌ای مواد خطرناک و سمی‌عمل شود و یا پسماند‌هایی که ممکن است بخارات جیوه و یا فیلتر کربن فعال داشته باشند تدابیر ویژه‌ای لازم دارند که از مرحله جمع‌آوری، بسته‌بندی و حمل‌ونقل تا بازیابی، استحصال و بازیافت نهایی باید رعایت شود.
زباله‌هایی که طلا هستند
به گفته یک کارشناس محیط زیست، ۹۰ درصد پسماندهای الکترونیک قابل بازیافتند و اجزای الکترونیکی پسماندهای مربوط مادر بورد فلزات گران قیمتی را شامل می‌شوند. استحصال طلا یک کارگاه بازیابی پسماند الکترونیک بیش از یک معدن طلا است.
به عبارت دیگر خیلی از اجزای الکترونیکی پسماندهای مربوط مادر بورد، بورد گوشی و تبلت‌ها فلزات گران‌قیمتی مثل طلا و پلاتین دارند، بنابراین استحصال و بازیابی این فلزات، از ضایعات ارزشمند است و ارزش افزوده بالایی دارد، یعنی اگر بخواهیم یک معدن طلای متوسط به لحاظ میزان تولید روزانه را با یک کارگاه بازیابی پسماند الکترونیک مقایسه کنیم ارزش افزوده و طلایی که از یک کارگاه استحصال بازیابی پسماند الکترونیک تولید می‌شود بیشتر از یک معدن طلا است؛ بنابراین نباید تصور کنیم این‌ها پسماند‌هایی هستند که باید دفن و زباله‌سوزی شوند.
به گفته این کارشناس، انجام پروسه بازیابی پسماند الکتورنیک در کشور نیاز به تکنولوژی خاصی ندارد، اما باید نسبت به تشویق و هدایت سرمایه‌گذاران اقداماتی صورت گیرد که تاکنون کاری صورت نگرفته است. مثلا سی‌دی یک کالای مستعمل است که می‌تواند بازیافت شود و فناوری ویژه‌ای هم لازم ندارد، با بازیابی آنها می‌توان باکیفیت‌ترین و محکم‌ترین نوار نقاله دنیا را تولید کرد، اما تاکنون توجهی به این موضوع نشده است.
حجم زباله‌های الکترونیکی ایران
مهرماه سال قبل بود که فاطمه اکبرپور رییس اداره محیط زیست انسانی استان تهران اعلام کرد: «کشور ایران در منطقه، بزرگ‌ترین بازار مصرف قطعات رایانه را دارد، اما به دلیل نبود فرهنگ بازیافت، وجود این قطعات خطر بزرگی برای محیط‌زیست محسوب می‌شود. پسماندهای ناشی از قطعات رایانه‌ای و دستگاه‌های الکترونیکی با توجه به خطرهایی که دارند باید به صورت جداگانه و با روش‌های علمی، دفع شود تا مانع از اثرات مخرب، بر محیط‌زیست و موجودات زنده شود. در کشورهای جهان، مراکزی وجود دارد که این پسماندها را تفکیک کرده و بر اساس میزان خطر، آنها را تقسیم بندی کرده و سپس به صورت جداگانه و با تفکیک از دیگر پسماندها، دفع و بازیافت می‌کنند.»
به گفته وی، بر اساس برآوردهای انجام گرفته در کشور، سرانه تولید پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی از ۲۷ /۰ کیلوگرم در سال ۱۳۷۶ به ۱۷/۳ کیلوگرم در سال ۱۴۰۰ رسیده است. در ساختار انواع مختلف وسایل الکتریکی و الکترونیکی مستعمل، مقادیر زیادی از فلزات نظیر مس، فولاد، آلومینیوم، سرب و انواع دیگر فلزات با ارزش نظیر طلا و نقره به کار رفته است که بسیاری از صنعتگران را به سوی بازیافت این نوع پسماندها ترغیب می‌کند. به طوری که مقدار طلای موجود در این نوع پسماندها به طور متوسط ۱۵ تا ۲۰ برابر بیشتر از طلای موجود در کانه معدنی طلا است و به دلیل ارزش بسیار بالایی که این نوع پسماندها دارند، در دنیا آنها را معادن رو زمینی می‌نامند.
سرنوشت عجیب زباله‌های ایران
سال قبل مدیر عامل یک شرکت کرمانی فعال در بازیافت زباله‌های الکترونیکی در اظهاراتی قابل تامل و تاسف‌برانگیز به خبرگزاری دولت گفته بود: هیچکدام از ادارات دولتی با ما همکاری نمی‌کنند و حاضرند این زباله‌ها را کیلویی به نان خشکی‌ها و اتباع خارجی بفروشند اما در اختیار تیم متخصصی مثل ما که تعدادی اشتغال ایجاد کردیم قرار ندهند.
این کارشناس با اشاره به اینکه حاضرند دوره آموزشی رایگان و تولید را هم برگزار کنند، تاکید کرد: برخی دستگاه‌های دولتی متولی به جای حمایت از ما، ما را همانند توپ فوتبال پاس می‌دهند و سنگ اندازی می‌کنند؛ متاسفانه رفت و آمدها در این ادارات ما را دلسرد می‌کند.
مافیا به دنبال زباله‌های الکترونیکی
وی تاکید کرد: باندهایی که دنبال زباله هستند پس از جمع آوری، زباله‌های الکترونیکی را در کوره می‌سوزانند تا یکسری فلزات سنگین را جدا کنند، که هم در اثر سوختن آنها گاز آزاد و هم پسماندهای آن دوباره وارد طبیعت می‌شود و با شیرابه‌ها وارد آب زیر زمینی خواهد شد؛ در صورتی که ما این کار را انجام نمی‌دهیم و از آنها مجدد استفاده می‌کنیم.
وی گفت: سازمان مدیریت پسماند شهرداری که باید فکری برای پسماندها انجام دهد خود، پسماندها را می‌فروشد؛ مثلا همین زباله‌های الکترونیکی را قول داده بودند که به ما بدهند اما وقتی مراجعه کردیم آنها را فروخته بودند؛ ما باید برویم و این زباله‌ها را از دیگران که عموما اتباع هستند بخریم.
سود میلیاردی قاچاقچیان
فروردین ماه امسال بود که توحید صدری نژاد، رییس اتحادیه صنایع بازیافت ایران ارزش تنها ۸ قلم ضایعات اصلی کشور را حدود ۳ میلیارد دلار در سال عنوان کرد که شامل کاغذ، سه گروه پلاستیک، شیشه، آهن، لاستیک و آلومینیوم است، ارزش تنها این ۷۵ هزار میلیارد تومان (به قیمت دلار ۲۵ هزار تومانی) جدا از ضایعات الکتریکی و الکترونیکی است که این رقم را بسیار بسیار بالاتر خواهد برد.
اکنون اما مدیر یک شرکت دانش‌بنیان در خصوص قیمت خرید انواع پسماندهای الکترونیک و الکتریکی از شهرداری‌ها نیز با بیان اینکه، قیمت هر پسماندی متفاوت است به خبرگزاری دولت گفته: به عنوان مثال از کارتریج پرینتر کیلویی حدود ۸۰۰ تومانی می‌خریم تا سی پی یو که هر عدد ۲۰ هزار تومان است. یا برد الکترونیکی را کیلویی ۸۰ هزار تومان و گوشی موبایل را ۲۰۰ هزار تومان و کیس کامل، تلویزیون و لوازم الکترونیکی مصرفی تر راکه ارزش اولیه خرید بیشتری دارند، با قیمت بالاتری خرید می‌کنیم و تراز قیمتی این پسماندها از رقم پایین تا رقم‌های خیلی بالا وجود دارد.
و در نهایت او نیز با بیان سابقه 12 سال فعالیت در عرصه بازیافت، با تایید وجود مافیا و دلالان در این عرصه می‌گوید: این دلالان مستقیما پسماندهای جمع آوری شده را به بازار سیاه و خارج از کشور از جمله پاکستان و برخی کشورهای آفریقایی ارسال می‌کنند و در آنجا نیز این پسماندها را بدون توجه به مخاطرات زیست محیطی می‌سوزانند و از آن برخی فلزات گرانبها از جمله طلا، پلاتین، پالادیوم و مس ناخالص استحصال می‌کنند که امکان اینکه با پالایش خلوص این فلزات را هم بالا ببرند وجود دارد.
مشکلی که لاینحل مانده است
به گفته رییس اداره محیط زیست انسانی استان تهران، «از مهمترین مشکلات و موانع انجام بازیافت پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی در کشور، علاوه بر فقدان عزم به اجرای قوانین، می‌توان به عدم تعامل بازار مصرف با تولیدکننده، پایین بودن سطح فناوریها و تجهیزات تولیدی (علت گرایش به استفاده از فناوری‌هایی با سطح پایین به علت نیاز به سرمایه گذاری پایین است)، عدم وجود امکانات و تجهیزات مورد نیاز برای جداسازی و تفکیک از مبداء، عدم سازماندهی بخش غیر رسمی‌جداسازی مواد و بازیافت و عدم وجود بازار فروش رسمی‌برای مواد بازیافتی و شفاف نبودن مناسبات حاکم بر بازار پسماندها و …، اشاره کرد.»
و در نهایت مخلص کلام اینکه ظاهرا معضل مذکور نیز با خطرات و خساراتی که دارد، ظاهرا به یکی از مشکلات پذیرفته شده و لاینحل در کشور تبدیل شده که پس از سال‌ها وعده و پیگیری، به جز گزارش‌های پراکنده مطبوعاتی، اثری از اصلاح و بهبود دیده نمی‌شود.