آیا شبکه های اجتماعی که چندسالی است گسترش پیدا کرده و به یکی از مجراهای مهم اطلاع رسانی تبدیل شده، رقیب روزنامه نگاری و رسانه های رسمی است؟ صاحبنظران و پژوهشگران حوزه ی ارتباطات و رسانه با حضور در نشستی به این پرسش پاسخ دادند.
روز چهارشنبه 24 مرداد برای تهیه ی گزارش نشست «خبررسانی در شبکه های اجتماعی» به دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها رفتیم؛ محلی که برای این نشست در نظر گرفته شده بود، کتابخانه ی این دفتر بود. به سالن که می رسیم، بهت زده می شویم؛ مکان بسیار کوچکی با صندلی هایی چسبیده به هم در سالن تعبیه شده اند؛ جا برای سوزن انداختن نیست و تعدادی سر پا ایستاده اند. شور و هیاهوی خاصی در سالن برپاست؛ استادان و پژوهشگران حوزه ی رسانه و فضای مجازی که قرار است سخنرانی کنند در محل های در نظر گرفته شده می نشینند.
اساتید و پژوهشگرانی که قرار است سخنرانی کنند عبارت اند از: «محمد سلطانی فر» رییس دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها، «حسن نمکدوست تهرانی» مدیر مرکز مطالعات رسانه یی همشهری، «یونس شکرخواه» استاد دانشگاه و سردبیر همشهری آنلاین، «حسین امامی» مدرس دانشگاه، «احسان پوری» مدرس دانشگاه و روزنامه نگار، «مریم سلیمی» پژوهشگر در حوزه فضای مجازی، «الهام باقری» مدرس دانشگاه و «رضا کیمیایی» روزنامه
نگار.
***سلطانی فر: شبکه های اجتماعی جریان سازهای اصلی خبری
مدیر مرکز مطالعات و برنامه ریزی رسانه به عنوان مجری و اولین سخنران می گوید: دغدغه ی امروز ما این است که حوزه ی شبکه های اجتماعی چه قدر می تواند در فضای حوزه ی خبر رسانی ما تاثیر گذار باشد و بالعکس حوزه ی خبردهی ما تا چه اندازه می تواند حوزه ی شبکه های اجتماعی را معطوف به خود کند ؟
وی در ادامه گفت: معتقدم اگر در سالهای 80-1970م، خبرگزاری های بزرگی همچون «آسوشیتدپرس»، «رویترز»، «یونایتدپرس» و ... جریان اصلی اطلاع رسانی (Main Stream) خبری بودند، امروز اعتقاد ما بر این است که شبکه های اجتماعی، جریان اصلی اطلاع رسانی و جریان سازهای خبری این حوزه هستند. در این حوزه سوال هایی مطرح می شود از جمله این که چگونه این ها را بشناسیم و چگونه از این فضا استفاده کنیم؟ چگونه در دایره ی خبر این ها را مورد استفاده قرار دهیم؟ چگونه آن ها را موثق بدانیم؟
مدیر مرکز مطالعات و برنامه ریزی رسانه در ادامه گفت: فضای کنونی، فضای «وب2» است و تمام تولید محتوا در این حوزه توسط مخاطب شکل می گیرد و هر مخاطبی می تواند حتی اخبار نادرستی را در فضای این شبکه ها شکل دهد.
***الهام باقری: زبان خبرنویسی شبکه های اجتماعی تغییر کرده است
مدرس دانشکده ی خبر به عنوان دومین سخنران این همایش از زبان خبر و ادبیات خبر در شبکه های اجتماعی گفت و یادآورشد: فرضیه ام این است که زبان خبرنویسی شبکه های اجتماعی به شدت تغییر کرده و بسیار متفاوت با زبان رسانه یی، نوشتاری و خبرگزاری های رسمی است.
وی در ادامه گفت: آن چیزی که امروزه درباره ی آن کم کار شده، بحث زبان و ادبیات در فیسبوک است. چرا که در این زمینه مقاله، همایش، پایان نامه و کتاب تخصصی در دست نداریم.
باقری تاکید کرد: به طور حتم ابزار اول خبر، زبان است؛ اما در شبکه ی فیسبوک زبان نوشتاری بسیار موثر است. اولین تفاوت زبان در شبکه های اجتماعی با بقیه ی عرصه های ارتباطات آزادی بیان در آن است که جدا از خوبی ها و بدی هایش هر کس می تواند آن چیزی را که می بیند به زبان خودش منتقل کند.
باقری این را اضافه کرد که در رسانه، شخصیتی تولید شد با نام «شهروند-خبرنگار» و پس از آن «خبرنگار-ادیب» و «شهروند-ادیب» هم تولید شد.
ی در ادامه گفت: در شبکه ی اجتماعی فیسبوک اتفاقی که می افتد این است که یک خبری که کار می شود بلافاصله پشت سرش ادبیات تولید می کند.
این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: در ایران یک انقلاب روزنامه نگاری در حال اتفاق است؛ همان اتفاقی که در دوره ی مشروطه افتاد. در دوره ی مشروطه خبر امروز کار می شد فردا شعرش درآمده بود. برای مثال شب خبر تولید شده بود، بچه ها شعرش را فردا در خیابان ها می خواندند و این نشانگر قوت ادبیات در آن زمان بوده است.
وی یادآور شد: شبکه ی اجتماعی فیسبوک در حال ایجاد انقلاب در ادبیات است؛ با توجه به این که زبان هر دوره یی را مختصات فکری و ساختاری تشکیل می دهد، زبان فیسبوک هم اتفاقی برایش افتاده است؛ یعنی یکسری مختصات فکری دارد که آزادی بیان از شاخه های آن است.
باقری در ادامه گفت: هابرماس اعتقاد دارد در نظام سرمایه داری 2 مفهوم اصلی وجود دارد که دست به دست هم می دهند و ایجاد تغییر می کنند؛ یکی فضای عمومی و دیگری گفت و گوی عمومی است. برای فضای عمومی می شود فیسبوک را فرض کرد و گفت و گویی که پشت سرش اتفاق می افتد را می توان گفت و گوی عمومی یا عام دانست. یعنی هر کسی با هر زبانی می تواند در این گفت و گوی جمعی یا دیالوگ جمعی شرکت کند. نکته ی مهم اینجاست که این فضا وقتی گسترده تر شود گفت و گو بزرگتر می شود و هرچه گفت و گو بزرگتر شود نقد ساختاری قوی شکل می گیرد.
باقری در پایان سخنانش گفت: گفت و گوی عمومی تنش زا هم هست، به همان سان که در زمان برگزاری جام جهانی در شبکه های اجتماعی دیدیم . البته در کنار زبان تنش زا، طنز هم شکل می گیرد و طنزها بسیار خاص، نو و حتی جریان ساز هستند. سرعت کار در شبکه های اجتماعی بسیار بالاست؛ برای همین متن های بلند را چندان بر نمی تابد. به این دلیل متن های بلند کمترامکان خوانده شدن دارند.
***مریم سلیمی: روزنامه نگاری اجتماعی پیوند بین رسانه های اجتماعی و روزنامه نگاری است
سلیمی پژوهشگر فضای مجازی به عنوان سخنران بعدی در مباحث خود به تاثیر شبکه های اجتماعی بر روزنامه نگاری و رسانه های جمعی پرداخت.
سلیمی گفت: تصاویر انقلاب را می شود در صفحه ی تلویزیون مشاهده کرد ولی امروز می گویند اخبار و رویدادهای مهم را برای اولین بار می شود در شبکه ها و رسانه های اجتماعی دید.
وی در ادامه گفت: در زمان حاضر سرعت جریان اطلاع رسانی و خبررسانی در شبکه های اجتماعی در حال شکل گیری است و این سرعت به قدری زیاد است که روزنامه نگاران را در بعضی موارد به خستگی رسانده و حتی زمینه ی جنبشی به نام جنبش خبررسانی آهسته می شود.
پژوهشگرفضای مجازی در ادامه گفت: «جان مک فارلین» سردبیر نشریه ی کانادایی می گوید: مفهوم خبر فوری در ظاهر اگرچه معنی اش این است که همچنان بتوانیم پیش از دیگران خبری را منتشر کنیم ولی با آمدن شبکه های اجتماعی این واژه به طور کلی دچار تغییر مفهوم شده و به واقع شبکه های اجتماعی این فرصت را از سایر رسانه ها می گیرند و این خودش خطاهایی را بوجود می آورد و امکانی نمی دهد که اخبار و اطلاعات به صورت واقعی و حقیقی منتشرشوند. کوتاه بودن و محدودیت استفاده از واژه ها در شبکه های اجتماعی سبب می شود که این نقص ها به اصل خبر لطمه بزند.
وی در ادامه گفت: «آنتونی دروسا» خبرنگار خبرگزاری رویترز می گوید در زمان حاضر رفتن و مراجعه کردن به فیسبوک مثل رفتن به میدان اصلی شهر است. مثل آن است که شما به تک تک آدم ها یی مراجعه می کنید که در این فضا وجود دارند.
به باور سلیمی در زمان حاضر برای رسانه های جمعی و همچنین شبکه های اجتماعی شرایطی بوجود آمده که ناخودآگاه این ها را به تعامل وادار کرده است.
وی در ادامه گفت: رسانه های بزرگ مثل بی بی سی و رویترز برای خبرنگاران خود تعریف کرده اند که وقتی می خواهند به شبکه های اجتماعی ورود پیدا نند باید طبق چه قواعد و شرایطی مراجعه کنند و این اطلاعات را دریافت کنند. در مواردی برخی خبرنگاران از این سطح عبور کرده اند؛ بدین معنا که با سمت رسمی خودشان در یک رسانه یی آمده اند و وارد شبکه ی اجتماعی شده و فعالیت هایی انجام داده اند که بلافاصله صدمه اش را دیده اند. نمونه ی آن «اکتاویو نصر» بوده که پس از 20سال همکاری با «سی ان ان» به خاطر این که در شبکه ی اجتماعی نسبت به مرگ یکی از علمای شیعه لبنان اظهار تاسف کرده بود، بلافاصله عذرش را خواستند و بعد از 20 سال مجبور به ترک آن جا شد.
سلیمی با بیان این که شکل گیری رسانه های اجتماعی فرضیه یی را فراهم کرده که ما با چیزی به نام انقلاب رسانه های اجتماعی رو به رو هستیم، انقلاب رسانه های اجتماعی ناشی از شکل گیری روزنامه نگاری اجتماعی هستند.
وی در پایان بر این نکته تاکید کرد که روزنامه نگاری اجتماعی از پیوند بین فعالیت در رسانه های اجتماعی و روزنامه نگاری حاصل شده که نتیجه ی آن، این نوع روزنامه نگاری است.
***رضا کیمیایی: در شبکه ی اجتماعی مخاطب تنها مصرف کننده نیست
کیمیایی روزنامه نگار و پژوهشگر رسانه به عنوان سخنران بعدی همایش مباحث خود را با برشمردن ویژگی های شبکه های اجتماعی شروع کرد و گفت: اتفاقی که با شکل گیری شبکه های اجتماعی بوجود آمده این است که در این شبکه ها دیگر مخاطب تنها مصرف کننده نیست بلکه خودش تولید کننده ی خبر است.
وی در ادامه گفت: در رسانه های سنتی ارتباط به صورت یک طرفه است ولی در رسانه های اجتماعی یا اینترنت چون در محیط وب2 اتفاق می افتد یک جور دوسویه بودن اتفاق می افتد؛ یعنی تولید کننده با مصرف کننده ی خبر می تواند ارتباط برقرار کند. این ارتباط در آن واحد و با ابزارهایی چون کامنت ها صورت می گیرد.
کیمیایی یادآوری کرد که دو نوع خبرنویسی در شبکه های اجتماعی داریم؛ یک گروه خبرنگار و خبرنویس اند و گروه دیگر خبرنگار نیستند و خبرنویس اند. تعداد افرادی که خبرنگار هستند و در شبکه های اجتماعی خبر می نویسند خیلی کم است ولی تعداد افراد عادی که خبرنویسی می کنند، چندین برابر خبرنگاران است. این دو دسته با یکدیگر تفاوت دارند که آن در زمینه صحت مطالبی است که هر یک مخابره می کنند.
به گفته ی این روزنامه نگار برای درستی یا نادرستی اخبار ما باید چیدمانی متنوع از اخبار را بررسی کنیم و شبکه های اجتماعی نیز فرصت به وجود آمدن این چیدمان را فراهم کردند و امروز این رویداد نیست که تبدیل به خبر می شود بلکه این توییت ها هستند که تبدیل به خبر می شوند.
کیمیایی گفت: سوالی مطرح می شود با این عنوان که خبرنگاران چگونه می توانند از شبکه های اجتماعی استفاده ی درستی کنند؟ به نظرمن آن چه شبکه های اجتماعی به خبرنگار می دهد، سوژه است. خبرنگاران به دلیل در دسترس بودن، رایگان بودن و حس مالکیت محتوا از شبکه های اجتماعی به عنوان رسانه استفاده می کنند.
کیمیایی در پایان سخنانش خاطرنشان کرد: ما در دنیا به سمتی حرکت می کنیم که بسیاری از خبرگزاری های بزرگ دنیا هم اکنون دبیر و سردبیر در حوزه ی شبکه های اجتماعی نیز دارند.
***حسین امامی: شبکه های اجتماعی منجر به تکامل رسانه ها شده نه انقلاب در رسانه ها
امامی مدرس دانشگاه سخنران بعدی نشست در مورد این که رسانه ی اجتماعی(social meadia) با شبکه ی اجتماعی(social network) چه تفاوتی دارد گفت: خصلت شبکه ی اجتماعی، شبکه سازی است. ولی در رسانه ی اجتماعی هدف اصلی شبکه سازی نیست بلکه استفاده از رسانه است؛ برای مثال می توانیم بگوییم «یوتیوپ» رسانه ی اجتماعی است ولی «فیسبوک» شبکه ی اجتماعی است.
وی با اشاره به نتایج یک پژوهش علمی که در دفتر مطالعات و برنامه ریزی صورت گرفته است گفت: براساس این پژوهش نگرش خبرنگاران به شبکه های اجتماعی مثبت بوده است. دوم خبرنگاران به دلیل شهرت خودشان مایل هستند با نام شخصی خود در شبکه های اجتماعی حضور داشته باشند. سوم بانوان خبرنگار تمایل بیشتری در مشارکت تولید محتوا نسبت به آقایان دارند.
این مدرس دانشگاه در پایان بر لزوم تعیین تکلیف در زمینه ی سیاستگذاری و فعالیت در حوزه ی شبکه های اجتماعی در کشور تاکید کرد و با بیان این که معاونت مطبوعاتی فقط مختص روزنامه هاست گفت: متاسفانه هنوز رسانه های ما راهبرد مشخصی در رو به رو شدن با شبکه های اجتماعی ندارند.
***احسان پوری: غلبه ی فضای دیجیتال بر فضای آنالوگ
پوری مدرس دانشگاه و روزنامه نگار، به عنوان سخنران بعدی نشست با اشاره به تفاوت های فضای آنالوگ و دیجیتال گفت: ما در فضای آنالوگ خیلی محدود بودیم اما در فضای دیجیتال چنین محدودیتی وجود ندارد. در این فضای جدید مفاهیم هم تغییر کرده است. رهبری و مدیریت افکار در رسانه های اجتماعی با هم تفاوت پیدا کرده است و آن دوران گذشت که ما مجبور بودیم برای خواندن مقاله نویسان مشهور در روزنامه ها جلوی دکه ها صف بکشیم.
وی تاکید کرد که امروز کسی در شبکه های اجتماعی مطرح است که فعالیت بیشتری داشته باشد. شبکه های اجتماعی را نمی توان با نگاه از بالا به پایین دید و تحلیل کرد.
**حسن نمکدوست: شبکه های اجتماعی آلترناتیو جریان اصلی اطلاع رسانی هستند
استاد دانشگاه و مدیر مرکز مطالعات همشهری سخنران دیگر نشست بود که در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا شبکه های اجتماعی اکنون به جریان اصلی رسانه یی در ایران یا جهان تبدیل شده اند؟ گفت: من در این خصوص تردید دارم و هنوز به یقین نرسیده ام که شبکه های اجتماعی جریان اصلی هستند پس بنابراین من شبکه های اجتماعی را آلترناتیو می دانم و هنوز جریان اصلی اطلاع رسانی (Main Stream) نمی دانم.
وی در ادامه گفت: درباره ی اینکه شبکه های اجتماعی چه تاثیری بر حوزه ی خبر می گذارند براین باورم که حضور شبکه های اجتماعی یک فشار مثبت در حوزه ی اطلاع رسانی وارد می کند. البته نباید نگران انتشار شایعات و حتی اخبار کذب در این شبکه ها باشیم؛ برای اینکه اساس شکل گیری آن ها بر این منظور نبود که اخبار موثق منعکس کنند. شبکه های اجتماعی قرار نیست متعهد به اخلاق حرفه یی روزنامه نگاری باشند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: ما ناچاریم در مقام رسانه نگار، شبکه های اجتماعی را رصد کنیم چون اگر ما رویدادهایی را که در این شبکه ها بازتاب می یابد منعکس نکنیم، مردم می دانند که ما چه چیزی را از آن ها پنهان کرده ایم و می گویند که این برخلاف اصول حرفه یی کار شماست.
مدیر مرکز مطالعات همشهری در مورد آموزش فعالیت در شبکه های اجتماعی گفت: آموزش غیر ممکن و همچنین بی فایده است. چگونه می شود جمعیت 15-20 میلیونی را در یک جا جمع کرد و به آن ها آموزش داد؟ در واقع چنین چیزی شدنی نیست، ما باید پدیده ها را واقعی ببینیم.
***شکرخواه: شبکه های اجتماعی مشروعیت روزنامه نگاری را ندارند
استاد دانشگاه و سردبیر همشهری آنلاین به عنوان آخرین سخنران گفت: من نیز همچون نمکدوست، شبکه های اجتماعی را جریان اصلی اطلاع رسانی نمی دانم. در ایران شبکه های اجتماعی به طور عمده با فیسبوک شناخته می شوند.
وی ادامه داد: رشد شبکه های اجتماعی به این طریق است که هر جا نهادهای مدنی محدود باشند، این شبکه ها گسترش پیدا می کنند؛ برای نمونه در برخی کشورهای اروپایی خیلی ها نمی دانند فیسبوک چیست و حتی مردم دلیلی برای بیان نظراتشان در جایی مانند فیس بوک ندارند.
شکرخواه با بیان این که به طور کلی ساختار شبکه های اجتماعی، از نظر سلیقه و ذایقه مرکز گریزند. شبکه های اجتماعی را در حقیقت کندوی زنبورهای مختلف دانست؛ یعنی هر کدام با میثاق های مختلف می آیند و در کنار هم قرار می گیرند.
به گفته ی وی روزنامه نگاری یک تعهد تاریخی به افکار عمومی دارد، پس بنابراین مشروعیتی که در روزنامه نگاری وجود دارد به هیچ وجه در شبکه های اجتماعی وجود ندارد.
سردبیر همشهری آنلاین در ادامه گفت: ما(رسانه ها) در حوزه ی عکس و فیلم به تدریج بازی را به شبکه های اجتماعی می بازیم؛ البته خیلی از کارهایی که روزنامه نگاران بلدند، فعالان شبکه های اجتماعی بلد نیستند.
شکرخواه در عین حال تاکید کرد که ارزش مهم خبری، ارزش دربرگیری است و ما از این نظر به شبکه های اجتماعی و رصد آن ها نیاز داریم.
