یکی از آسیب‌های اجتماعی امروز، استفاده کودکان از رایانه برای ساعت‌های متوالی است که مشکلات جسمانی و روانشناختی عواقب آن است. چیزی که خانواده‌های گسترده کمتر با آن رو به رو هستند.
شهرام خرازی‌ها، رئیس گروه سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگوی تفصیلی به بررسی آسیب‌های جسمی و روانشناختی می‌پردازد که متوجه کودکان و نوجوانان معتاد به رایانه است.
فارس: آیا می‌توان کاربرانی را که چندین ساعت به طور مداوم از رایانه استفاده می‌کنند، معتاد دانست؟
خرازی‌ها: اعتیاد به رسانه، از جمله رایانه از نظر تابلوی بالینی تا حدودی مشابه اعتیاد به مواد مخدر است. هر چند این جمله به آن معنی نیست که هر آن چه در اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد، در وابستگی به رایانه نیز وجود دارد، اما الگوی کلی اعتیاد به رایانه شبیه اعتیاد به مواد مخدر است.
فارس: چرا؟
خرازی‌ها: زیرا نوعی عادت در فرد ایجاد میکند که در صورت قطع، نیاز به مواجهه مجدد به وجود می‌آورد. از طرفی فعالیت و عملکرد شغلی و اجتماعی فرد را مختل میکند.
فارس: آسیب‌های جسمانی کاربران چیست؟
خرازی‌ها: بچه‌هایی که از رایانه زیاد استفاده می‌کنند دچار مشکلات استخوانی و مفصلی مختلفی می‌شوند و اگر بین ساعات استفاده وقفه نیندازند به مرور زمان به سمت انجماد می‌روند. یعنی از قالب انسانی که باید انعطاف داشته باشد، به مجسمه‌ای تبدیل می‌شوند که ابتدا مومی و بعد از مدتی خشک میشود.
فارس: از طرفی نشستن مداوم پای رایانه موجب کم تحرکی و افزایش وزن نیز میشود.
خرازی‌ها: بله، چاقی هم می‌تواند تبعاتی برای کاربران داشته باشد. به هر حال کودکانی که به مدت چندین ساعت از رایانه استفاده می‌کنند تحرک کمتری نسبت به سایر همسالانشان دارند.
فارس: به نظر می‌رسد که حافظه کودکانی که از رایانه استفاده می‌کنند کارآیی دیگر کودکان را ندارد.
خرازی‌ها: وقتی مطالب با روشی غیر از رایانه آموزش داده میشود، یادگیرنده را وادار به استفاده از حافظه میکند. یعنی نیروی حافظه از طریق آموزش‌های غیر رایانه‌ای تقویت می شود چرا که کودک باید ببیند، بشنود، آنها را به خاطر بسپارد و تمرین کند. کسانی که با رایانه کار می‌کنند و تنها با چند اشاره به آنچه می‌خواهند دسترسی پیدا می‌کنند، ممکن است حافظه‌شان خیلی فعال نشود.
فارس: منظورتان این است که در آموزش‌های غیر رایانه‌ای حافظه فعال میشود؟
خرازی‌ها: بله، قوه حافظه و قدرت یادآوری در یادگیری با رایانه کمتر از آموزش بدون رایانه میشود. به عبارتی دیگر بچه‌هایی که با رایانه کار می‌کنند قدرت حافظه انسانی‌شان آرام آرام به قدرت حافظه رایانه‌ای تبدیل میشود. در واقع بچه کم حافظه‌ای میشود که حافظه رایانه جایگزین حافظه او شده تا به جای ثبت اطلاعات در حافظه به رایانه متکی باشد.
فارس: اما روش کار با رایانه در برخی مدارس کشور وجود دارد. بالاخره کدام یک بهتر است؟
خرازی‌ها: هر دو روش مزایا و مضراتی دارند و نمی‌توان به صراحت گفت که کدام یک بهتر است.
فارس: یکی از دلایل استفاده کودکان از رایانه، فعالیت‌های هنری مانند نقاشی است. استفاده از این ابزار با نقاشی سنتی چه تفاوت‌های روانشناختی دارد؟
خرازی‌ها: بچه‌هایی که بر پهنه کاغذ نقاشی می‌کنند، ضمن تقویت و مهارت دست‌ها میتوانند تخیلشان را نیز روی کاغذ بیاورند. از طرفی آن‌هایی که با رایانه کار می‌کنند، قدرت مانورشان بیشتر است چرا که میتوانند چند بعدی کار کنند. بنابراین کار کردن با رایانه از نظر نقاشی و تجسم بخشیدن به اجسام، قدرت اجرایی بیشتری می‌دهد و از این منظر موجب شکوفایی بیشتر خلاقیت در کاربران میشود.
فارس: چه مشکلات دیگری این کودکان را تهدید میکند؟
خرازی‌ها: به طور قطع نوری که از صفحه نمایشگر رایانه ساطع می شود، موجب عیوب انکساری عدسی هر دو چشم میشود. اگر کاربران یکسری اصول بهداشتی و پیشگیرانه را رعایت نکنند علاوه بر ابتلا به مشکلات مفصلی و استخوانی، ممکن است زودتر از زمان پیش‌بینی شده نیاز به عینک پیدا کنند. البته همه کودکانی که از رایانه استفاده می‌کنند دچار این مشکل نمی‌شوند اما جمعیت قابل ملاحظه‌ای از این کودکان دچار عیوب انکساری در عدسی چشمشان می‌شوند.
فارس: یکی از آسیب‌هایی که کودکان معتاد به رایانه با آن مواجهند، عدم برقراری تعامل مناسب با اطرافیان است. دلایل آن را بفرمائید.
خرازی‌ها: این کودکان کم کم یاد میگیرند که رایانه را جایگزین چیزهای زنده و غیر زنده کنند. در واقع توانمندی‌های روانشناختی در این بچه‌ها رشد لازم را نمی‌کند زیرا این توانمندی‌ها در پرتو تعامل با خانواده مشکل می‌گیرد. بعد از مدتی تعامل کودک تقریباً به حالت یکطرفه در می‌آید. یعنی کودک داده وارد میکند و بازخورد کمی از رایانه می‌گیرد. زیرا ارتباط او در دنیایی خشک و مکانیکی است.
فارس: با این مقایسه باید گفت که این کودکان در دراز مدت دچار انزوا می‌شوند.
خرازی‌ها: بله، این کودکان در ارتباط مؤثر با دیگران دچار ضعف‌هایی می‌شوند. تجربه نشان داده که کودکانی که از شهرها دور هستند ارتباط بهتری با اطرافیان برقرار می‌کنند زیرا در آن مناطق کار با رایانه کمتر است در عوض بچه‌هایی که در جوامع شهری زندگی می‌کنند به دلیل استفاده زیاد از رایانه در برقراری ارتباط با اطرافیانشان مشکلات بیشتری دارند.
فارس: در مورد بازی‌های خشن رایانه‌ای چطور؟
خرازی‌ها: برخی اختلالات روانی مانند شب اداری در پی استفاده زیاد از رایانه مخصوصاً بازی‌های خشن و تصاویر نامناسب به وجود یا تشدید میشود. خوبی‌ها یا ترس‌های کودکانه دیگر پیامد بازی‌های خشن رایانه‌ای است. ممکن است این تصاویر وارد رویاهای شبانه کودکان شده و به کابوس‌های شبانه آنها تبدیل شود.
فارس: آیا خطرات روانی جدی کودکانی را که از رایانه به مدت طولانی استفاده میکند تهدید میکند؟
خرازی‌ها: بله، در پی انزوای کودکان، افسردگی حاصل میشود که اگر افسردگی این کودکان عود کند، آنها دچار تمایلات خودکشی می‌شوند. فیلم «آدم آهنی» به مسئله اعتیاد نوجوانان به بازی‌های رایانه‌ای اشاره میکند که توصیه میشود والدین و نوجوانان حتماً آن را ببینند.
فارس: آیا این ادعا درست است که اشتغال بیش از حد والدین می‌تواند موجب پرداختن کودکان به رایانه شود؟
خرازی‌ها: بله، کاملاً چند دهه است که بر ارتباطات والدین و فرزندان در خانه تأکید میشود. تکنولوژی موجب شده تا حضور سر سفره غذا کمتر شود. از طرفی شرایط اقتصادی باعث شده تا والدین یک یا دو نوبت کار کنند. با توجه به غیاب والدین از خانه یکی از مشغله‌هایی که بچه‌ها در خلوت خودشان پیدا می‌کنند، مواجهه با رایانه است که این مسئله می‌تواند تبعات منفی به بار آورد.
فارس: به دلیل عدم نظارت والدین؟
خرازی‌ها: بله، ممکن است کودک سر از سایت‌های غیر مجاز در‌آورد. البته بخشی از خطر این رفتار به دلیل عادتی شدن کودک است. زیرا او در دنیایی خودساخته و رایانه ساخته زندگی میکند نه در جهانی که والدین ساخته‌اند.
فارس: راهکارش چیست؟
خرازی‌ها: به هر حال ساعت‌های ماندن کودکان در خانه در حال افزایش است، بنابراین آنها در غیاب والدین و خواهر و برادر بزرگتر فرصت بهتری برای استفاده از رایانه پیدا می‌کنند و این به مرور زمینه اعتیاد آنها را به رایانه بیشتر میکند. از طرفی هرقدر خانواده پرجمعیت‌تر باشد و تعامل بیشتری میان اعضاء خانواده وجود داشته باشد کار با رایانه کمتر میشود.
فارس: با توجه به غیر ممکن بودن حذف یارانه از زندگی کودکان، چه اقداماتی باید از سوی والدین صورت گیرد تا آسیب‌های احتمالی به حداقل ممکن برسد؟
خرازی‌ها: توصیه میشود به کودکان و نوجوانان کار صحیح با رایانه آموزش داده شود. دیده شده که برخی کودکان روی تخت دراز می‌کشند و لپ‌تاپ را روی شکمشان می‌گذارند. یا دمر می‌خوابند و از لپ‌تاپ استفاده می‌کنند. این کار موجب مشکلات استخوانی میشود.
بهتر است کودکان هر 20 دقیقه از پشت میز بلند شوند و برای دقایقی راه بروند. به لحاظ بهداشت چشم هم نباید ساعت‌ها به مانیتور خیره شوند.
فارس: اما ترس از دست دادن امتیاز مانع از این رفتار میشود.
خرازی‌ها: به هر حال باید توصیه شود هر از گاهی بازی را رها کنند یا دست کم برای دقایقی به نقطه‌ای دیگری خیره شوند و خودشان را کمی حرکت دهند. باید مدیریت زمان را به کودکان آموخت. باید به آن ها یاد دهیم که از تمام اوقاتشان برای رایانه استفاده نکنند. چرا که تفریح در مصرف محصولات رسانه‌ای خلاصه نمی‌شود.
فارس: کنترل مستقیم والدین به صورت اعمال فشار برای جلوگیری از کار با رایانه چه عواقبی دارد؟
خرازی‌ها: این رفتارها دافعه ایجاد میکند و کودک را برای استفاده بیشتر از رایانه ترغیب میکند، آموزش‌ها باید غیر مستقیم باشد. بهترین شیوه رویارویی این کودکان با کودکانی است که از رایانه زیاد استفاده کرده‌اند و دچار تبعات منفی آن شده‌اند. وقتی کودکان همسالان خود را می‌بینند، تأثیر بیشتری نسبت به خواندن مقاله یا نوشته پیدا می‌کنند. متأسفانه آموزش‌ها در برخی کشورها از جمله کشور ما متمرکز بوده بر تبعات منفی رسانه و رایانه در حالی که باید در این زمینه دیدی کاملاً منصفانه داشته باشیم.
به هر حال زمانی تلویزیون هم در خانه‌ها نبود اما امروز 2 یا چند تلویزیون در خانه‌ها موجود است. در مورد رایانه هم همینطور است. بر همین اساس باید طی سال‌های آتی علاوه بر رایانه مرکزی، تبلت‌ها و پدها را هم اضافه کنیم.
فارس: ناتوانی برخی والدین در استفاده از ابزار رایانه‌ای می‌تواند به آسیب‌هایی که کودکان معتاد به رایانه دارند، دامن بزند؟
خرازی‌ها: ۱۰۰درصد. برخی والدین مفهوم تالارهای گفت‌وگو را نمی‌دانند. این متأسفانه ضعف بزرگی است که والدین را از دنیایی که کودکانشان در آن بسر می‌برد دور میکند.
گفت و گو از ژیلا آهنگرزاده
