دفن یا سوزاندن زبالههای الکترونیکی، راه‌حل مناسبی نبوده یا حداقل آخرین راه‌حلی است که باید به آن اندیشید؛ چراکه با دفن این زباله‌ها یا تلنبار کردن آنها در محیط، خرد و شکسته می‌شوند.
این روزها به دلیل مخاطرات روزافزون زبالههای الکترونیکی برای محیط‌زیست، دغدغه‌ها برای مهار این نوع از زباله به شدت افزایش یافته است. پسماندهایی که از تلفن همراه، تبلت یا رایانه شخصی شما بر جای می‌مانند - برخلاف ظاهر آراسته‌شان - می‌توانند آینده محیط‌زیست زمین و سلامتی انسان‌ها را به خطر بیاندازند؛ چراکه حاوی فلزات سنگینی همچون سرب، جیوه و کادمیوم هستند و تجزیه آنها نیازمند چند صد سال زمان است.
حتما شما هم در خانه خود وسایل الکترونیکی دارید که دیگر نتواند نیازهای شما را طبق تحولات روز برطرف کند و البته جایی هم برای نگه‌داشتن آنها ندارید؛ یک گوشی تلفن همراه، یک رایانه شخصی مستعمل، یک هارد دیسک از کار افتاده و حتی یک تلویزیون یا یک رادیوی قدیمی. اما آیا فکر کرده‌اید که وقتی چنین وسیله‌ای را دور می‌اندازید، چه بر سر محیط‌زیست و سلامتی‌تان می‌آورد؟ این زباله‌ها درصورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و بازیافت نشدن صحیح، آلوده‌کننده خطرناک محیط‌زیست به شمار می‌روند.
عمر کوتاه تجهیزات رایانه‌ای از یکسو و تنوع‌طلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید از سوی دیگر، سبب شده است که به تدریج موضوع زبالههای الکترونیک به یکی از مشکلات بزرگ جهان تبدیل شود؛ مشکلی که کشورهای پیشرفته و بزرگ برای آن راه‌حلی یافته‌اند و با تصویب قانون خاص مربوط به آن و موظف شناساندن تولیدکنندگان به بازیافت محصولات تولید شده خود این مشکل را تا حدودی حل کرده‌اند اما هنوز چاره‌ای برای این مشکل در کشورهای در حال توسعه اتخاذ نشده است.
آمار دقیقی از وضعیت زبالههای الکترونیکی در ایران وجود ندارد اما عمر مفید این وسایل در جهان 2 تا 3 سال و در ایران حدود 5 سال است. کشورهای توسعه‌یافته - و در راس آنها آمریکا - بزرگ‌ترین تولیدکننده این تجهیزات هستند و گاهی نیز این دستگاهها را پس از مصرف به کشورهای جهان سوم ارسال می‌کنند.
حمید بابادی‌نیا کارشناس سخت‌افزار و امنیت شبکه در خصوص بازیافت زبالههای الکترونیکی به خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم می‌گوید: امروزه در دنیا موضوع تولید محصولات سبز (Green products) مطرح است که نشانه مخصوصی هم دارد. حتی در تولید محصولات دقت میشود که این محصولات، آثار سوء زیست‌محیطی بر جای نگذارد و بتواند بازیافت (recycle) شود. در اغلب محصولات شناخته‌شده در سراسر جهان، علامتی تحت‌عنوان «Green» وجود دارد که به معنای استفاده بهینه منبع تغذیه (Power) محصول است و محصول به گونه‌ای نیست که انرژی را اتلاف کند. استفاده از چنین محصولی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است و تجهیزات فیزیکی محصولی (Product) که در اختیار شما قرار دارد، می‌تواند تجهیزات بازیافتی باشد یا از مواد بازیافتی تولید شده باشد.
چالشی به نام دفن زبالههای الکترونیک
آنچه در رابطه با زبالههای الکترونیکی از اهمیت بسزایی برخوردار است، چگونگی دفن آنهاست. این کار چگونه باید انجام شود که کمترین معضلات زیست‌محیطی ممکن را ایجاد کند؟ و مهمتر از این سوال، این مسئله است که معضلات زیست‌محیطی ناشی از زبالههای الکترونیکی چیست؟
در دولت دهم، سازمان حفاظت از محیط‌زیست نقشه راه مدیریت اجرایی پسماندها برای 31 استان کشور را تدوین و به تمام دستگاهها ابلاغ کرد؛ دستورالعملی که شامل پسماندهای الکترونیکی و الکتریکی هم میشود. مسئولان سازمان حفاظت از محیط‌زیست البته تنها به تهیه نقشه راه پسماندها اکتفا نکردند بلکه آیین‌نامه و ضوابط اجرایی مدیریت پسماندهای الکتریکی را نیز تهیه و ارایه کردند. در این آیین‌نامه، رویه یکنواخت مدیریت پسماند الکترونیکی و الکتریکی مشخص شده و تمام نهادهای ذیربط ملزم به رعایت آن شدند.
این نوع پسماندها، در رده پسماندهای خانگی - شهری دسته‌بندی می‌شوند و لذا داشتن رویه‌ای مناسب برای نحوه جمع‌آوری و تفکیک آنها از مبدا، باید مورد توجه دستگاههای مختلف - خصوصا شهرداری‌ها - واقع شود.
زبالههای الکترونیکی؛ معضلات سلامتی و زیست‌محیطی
کارشناسان محیط‌زیست همواره نسبت به مخاطرات ناشی از زبالههای الکترونیکی و الکتریکی و بیماری‌های ناشی از انتشار انواع مواد خطرناک موجود در این دستگاهها هشدار می‌دهند. در حال حاضر آمریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن، کره‌جنوبی و استرالیا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زبالههای الکترونیکی و کشورهایی همچون چین، هند، تایلند، برزیل، مکزیک، نیجریه، سنگاپور و پاکستان واردکنندگان عمده این زباله‌ها هستند.
زبالههای الکترونیکی به‌طور مستقیم، با تنفس و تماس بدنی موجب بروز انواع بیماری‌های پوستی، تنفسی و شنوایی می‌شوند. ایـن زباله‌ها همچنین به شکل غیرمستقیم نیز از طریق آلوده کردن هوا، خاک و آب‌های زیرزمینی، در بافت گیاهان و جانوران رسوب کرده و وارد زنجیره غذایی می‌شوند که مشکلات و بیماری‌هایی نظیر اختلال در دستگاه تولیدمثل، سیستم عصبی و گردش خون، مسمومیت، بیماری‌های ریـوی، گوارشی و کلیوی، پوکی استخوان و انواع سرطان‌ها از عوارض آنهاست.
فلزات موجود در زبالههای الکترونیکی بـه 2 گروه فلزات سمی و غیرسمی تقسیم می‌شوند که قابلیت حل شدن در آب را دارند؛ نخست فلزات غیرسمی نظیر مس، آلومینیوم، آهــن و روی که در صورت نفوذ در آب با غلـظت بالا، علاوه بر تغییر رنگ، طعم و بوی آب، بیماری‌های گوارشی ایجاد می‌کنند. گروه دوم، فلزات سنگین و سمی موجود در زبالههای الکترونیکی همچون کادمیوم موجود در باتری‌های تلفن همراه. هنــگامی اینگونه فلزات در طبیعت رها شوند، با ورود به زنجیره غذایی، وارد بدن شده و موجب اختلال در کارکرد آنزیم‌ها، تخریب گلبول‌های قرمز، ایجاد فشارخون و بیماری‌های کلیوی میشود. به‌عنوان مثال، کادمیوم موجود در هر باتری گوشی تلفن همراه می‌تواند 600 متر مکعب آب را آلـوده کند و جیوه موجود در زبالههای الکترونیکی نیز خطرات فراوانی به همراه دارد. براساس تحقیقات انجام‌شده، تعداد زیادی از اهالی شهر مینی‌ماتای ژاپن نیز بر اثر مصرف آبزیان آلوده به جیوه زبالههای الکترونیکی، دچار اختلالات شدید عصبی، زائده‌های مغزی، نواقص جنینی و حتی مرگ شدند.
با سوزاندن زبالههای الکترونیکی نیز هیدروکربورهای هالوژنه‌ای که از سوختن این مواد در فضا منتشر میشود، در بافت ماهی و گوشت دام‌ها تجمع کرده و شدت رسوب آن به حدی است که حتی با محصولات لبنی و فرآورده‌های دامی وارد بدن و موجب مسمومیت و ایجاد سرطان میشود.
زبالههای الکترونیک البته خطرات دیگری نیز دارند. برای مثال کادمیوم موجود در یک باطری تلفن همراه می‌تواند 600 متر مکعب آب را آلوده کند. علاوه بر این، "پی‌وی‌سی حاصل از پوشش‌های پلاستیکی و کابل‌ها"، "دیواکسین‌ها و فوران‌های حاصل از سوزاندن کابل‌ها و پوشش‌های عایق"، " فلزاتی همچون سرب و مس و ترکیبات آلی در سیم‌ها، بردها، مدارهای الکتریکی"، "اکسید سرب و کادمیوم در باطری‌های کامپیوتر" و همچنین "سرب استفاده‌شده برای اتصال و لحیم" سبب آلودگی‌ها و خطرات فراوانی می‌شوند.
بسیاری از قطعات دستگاههای رایانه‌ای، الکترومغناطیسی هستند و به دلیل تشعشعاتی که از خود ساطع می‌کنند، اگر به‌صورت درست دفع نشوند، سلامتی انسان‌ها را با خطر جدی روبه‌رو خواهند کرد. در قطعات الکترومغناطیس، امواج به‌صورت عمود بر هم منتشر میشود که برای انسان‌ها بسیار خطرناک است. درست مانند کاری که دستگاههای مایکروویو انجام می‌دهند و مواد غذایی را از درون می‌پزند این تشعشعات نیز می‌توانند تاثیرات خطرناک و مخرب ژنتیکی بر بدن انسان‌ها گذاشته و علاوه بر آسیب رساندن به اندام‌های داخلی بدن موجب متولد شدن کودکان ناقص‌الخلقه نیز شوند.
همان‌طور که می‌دانیم، از سال 1371 رایانه وارد ایران شد و اولین محموله تقریبا شامل 10 هزار رایانه بوده است. براساس برآوردها طی چند سال اخیر هر ساله یک میلیون و 200 هزار تا یک میلیون و 500 هزار رایانه در ایران مونتاژ شده است و هم‌اکنون بیش از 4 میلیون رایانه از دور خارج‌شده در ایران وجود دارد. زبالههای الکترونیکی، سومین منبع بزرگ تولید سرب در زبالههای جامد شهری است. اگرچه زبالههای الکترونیکی فقط 2 درصد از حجم کل زبالههای جهان را تشکیل می‌دهند اما این حجم ناچیز شامل 70 درصد زبالههای حاوی مواد سمی است.
مانیتور حدود 4 تا 8 پوند و یک تلویزیون رنگی قدیمی به‌طور متوسط 8 پوند سرب دارد که از جمله زیان‌های آن، ایجاد آسیب‌های مغزی در کودکان است. پردازنده مرکزی رایانه (Cpu) نیز شامل مقادیری جیوه و کادمیوم است که این 2 فلز، در زمره فلزات سمی هستند.
دفن یا سوزاندن زبالههای الکترونیکی، راه‌حل مناسبی نبوده یا حداقل آخرین راه‌حلی است که باید به آن اندیشید؛ چراکه با دفن این زباله‌ها یا تلنبار کردن آنها در محیط، خرد و شکسته می‌شوند. بدین‌ترتیب، مواد سمی موجود در آنها راه خود را به سفره‌های آب زیرزمینی می‌یابند و سوزاندن آنها نیز تنها گازهای سمی خطرناک وارد محیط زیست می سازد.
حجم کلی زبالههای تولید شده در سال
بر اساس گزارش سازمان ملل سالانه 20 تا 50 میلیون تن زباله الکترونیکی دفع میشود که آمریکا رتبه نخست آمار تولید این زباله‌ها را به خود اختصاص داده است. ایالات‌متحده تاکنون بزرگ‌ترین تولیدکننده زبالههای الکترونیکی در دنیا بوده اما این زباله‌ها در جای دیگری انباشته می‌شوند؛ یعنی در کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند، چراکه کشورهای ثروتمند این زباله‌ها را از کشور خود خارج می‌کنند.
20 درصد زبالههای الکترونیک را زبالههای مربوط به یخچال، 10 درصد مانیتور، 10 درصد تلویزیون، 15 درصد کامپیوتر، فکس، تلفن و پرینتر، 15 درصد رادیو و ضبط‌صوت، و 30 درصد ماشین‌های ظرفشویی، قهوه‌ساز، چای‌ساز و سرخ‌کن تشکیل می‌دهند.
در عین حال آمار دقیق روزانه‌ای از میزان پسماندهای الکترونیکی و الکتریکی در ایران وجود ندارد اما آمارها نشان می‌دهد روزانه 48 هزار تن پسماند خانگی - شهری در ایران تولید میشود که 150 گرم بالاتر از سرانه جهانی است. بر اساس آماری که از سوی کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای منتشر شده است، بیش از چهار میلیون رایانه غیرقابل استفاده در ایران وجود دارد و هر رایانه رومیزی دارای 32 درصد پلاستیک، حدود هفت درصد سرب، 41 درصد آلومینیوم، شصت و یک صدم درصد طلا، دو دهم درصد آهن، نه صد و هشتاد و یک هزارم درصد نقره و مقادیری فلزات سنگین و خطرناک مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است.
به اعتقاد کارشناسان بازیافت و جداسازی این تعداد رایانه، حجم عظیمی از عناصر ارزشمند و عناصر خطرناک به همراه خواهد داشت که باید با برنامه‌ریزی و نظارت کامل علمی انجام شود.
چگونه زبالههای الکترونیکی را بازیافت کنیم؟
به‌طور کلی می‌توان زبالههای الکترونیکی را به دو روش "سنتی و پرخطر" و "مدرن و زیست‌سازگار" مدیریت و بازیافت کرد. روش‌های بازیافت پرخطر که خلاف استانداردهای رایج بین‌المللی بوده و باعث به خطر افتادن سلامت انسان و محیط‌زیست می‌شوند، دو روش سوزاندن و دفن کردن را در برمی‌گیرد. در روش سوزاندن، زباله‌ها از طریق سوزاندن تجزیه می شوند. سوزاندن می‌تواند در محیط باز و در شرایط غیرقابل کنترل باشد و یا اینکه در یک محیط بسته و کنترل شده باشد تا مانع از انتشار ذرات آلوده‌کننده در هوا شود. به دلیل تنوع مواد موجود در قطعات الکترونیکی، در این روش خطر انتشار آلودگی و مواد سمی زیاد است؛ به‌نحوی‌که سوزاندن زبالههای رایانه‌ای بزرگ‌ترین عامل تولید دی‌اکسین‌ها و انتشار فلزات سنگین نظیر جیوه در جو است.
اما روش‌های مدرن و زیست‌سازگار، در سه مرحله انجام میشود؛ "جداسازی و آلودگی‌زدایی"، "فرایندهای مکانیکی" و "پالایش". در فرایند جداسازی و آلودگی‌زدایی، مواد سمی و مضر برای محیط‌زیست مانند CRTها و باطری‌ها باید جدا شوند. فرایندهای مکانیکی، جهت جداسازی مواد مختلف قابل بازیافت و آلاینده‌ها انجام میشود که شامل "واحد شکستن و خرد کردن و جداکننده‌های مغناطیسی"، "جداکننده‌های بادی"، "جداکننده‌های جریان گردابی" و... میشود. در این فرایندها، گرد و غبارهای تولیدی بایستی قبل از رهاسازی برای کاهش آلودگی، فیلتر شوند.
در مرحله پالایش، مواد موجود در زبالههای الکترونیکی می‌توانند به‌صورت مواد خام بازیابی شوند که برای این منظور باید از فرایندهای مختلفی مانند فرایندهای پیرومتالورژی، هیدرومتالورژی و الکتروشیمیایی عبور کنند. اغلب موادی که از فرایند پالایش به‌دست می‌آیند شامل فلزات، پلاستیک‌ها و شیشه هستند.
در اغلب بوردهای مادربوردهای الکترونیکی - خصوصا موبایل یا مادربوردهای کامپیوتر - از طلا و نقره به خاطر رسانا بودن به میزان زیادی استفاده میشود اما در برخی بوردهای معمولی، مردم به راحتی نمی‌توانند طلا و نقره به کار رفته را تشخیص دهند. در صورتی‌که پسماندهای رایانه‌ای و الکترونیکی با روش اصولی بازیافت شود، می‌توان فلزات متعددی را از آنها استخراج کرد؛ به‌نحوی‌که از یک تن زباله موبایل می‌توان 150 تا 300 گرم طلا به دست آورد. این حجم از گوشی تلفن همراه همچنین حدود 100 کیلوگرم مس و سه کیلوگرم نقره را در کنار فلزات ارزشمندی همچون پلاتین در خود جای داده است. این در حالی است که در معادن طلا، در هر تن سنگ معدن، بین 20 تا 30 گرم طلا یافت میشود.
راه‌های جایگزین دفن زبالههای الکترونیک
در دوره فعلی، روش‌های جدیدی برای بازیافت مواد زائد الکترونیکی وجود دارد. یکی از فناوری‌های جدیدی که به‌عنوان روشی مناسب در بازیافت زبالههای الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از روش تجزیه بیولوژیکی است. در این روش، از میکروارگانیسم‌ها برای بازیافت فلزات سنگین استفاده میشود که در مقایسه با روش‌های دیگر صرفه اقتصادی بیشتری دارد و آلودگی‌های شیمیایی حاصل از بازیافت زبالههای الکترونیکی را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
حمید بابادی‌نیا کارشناس سخت‌افزار و امنیت شبکه در این باره به خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم می‌گوید: در آمریکا و اروپا، یک سوئیچ شبکه یا یک روتر (Router) ساخت کمپانی‌های شناخته‌شده‌ای همچون سیسکو (Cissco) یا اچ‌پی (Hp)، پس از مدتی از رده خارج میشود. شرکت‌هایی وجود دارند که کارشان بازیافت است و این محصولات از رده خارج را از کمپانی‌های بزرگ خریداری می‌کنند. کارخانه‌هایی با فاصله قابل‌توجه از مناطق مسکونی ایجاد شده که این محصولات را با میکسرهای بزرگ خرد می‌کنند و آنها را آنالیز می‌کنند. برای مثال در برخی المان‌های کامپیوتر مانند رم‌ها، مقدار بسیار اندکی در حد میکرون، طلا در پایه‌های آنها وجود دارد. این مواد بازیافت و جذب شده و مجددا به‌عنوان مواد اولیه بازیافتی به کارخانه‌هایی که در این کشورها فعالیت می‌کنند، فروخته می‌شوند؛ البته با قیمتی کمتر.
بابادی‌نیا با بیان اینکه در سالهای اخیر برای کم کردن وزن و همچنین قیمت تمام‌شده محصولات رایانه‌ای، از بدنه‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند که قابل بازیافت است، ادامه می‌دهد: وقتی این مواد در فرایند بازیافت ذوب میشود، می‌تواند بار دیگر در تولید محصولات مورد استفاده قرار گیرد اما کمپانی‌ها موظف هستند که به مصرف‌کنندگان خود اطلاع دهند که بدنه محصول یا دفترچه راهنما، از مواد بازیافتی است. طبعا، مصرف‌کنندگانی که به حفظ محیط‌زیست اهمیت می‌دهند، اقبال فراوانی نسبت به استفاده از این محصولات دارند. وقتی دفترچه راهنمایی در اختیار ما قرار می‌گیرد که علامت بازیافت برای روی آن درج شده است، متوجه می‌شویم که برای تهیه آن، درخت جدیدی قطع نشده و از دفترچه‌هایی تهیه شده که از رده خارج (obsolete) هستند. افرادی که از این محصولات استفاده می‌کنند از سطح فرهنگ و دانش بالایی برخوردارند و این هماهنگی در میان آنها وجود دارد. همچنین بدنه‌های فلزی، طی فرآیند خاصی ذوب شده و شمش تهیه‌شده از آنها، مجددا وارد چرخه صنعت میشود.
محققان ژاپنی استفاده از موادی را که از قابلیت تجزیه زیستی برخوردارند، در ساخت تراشه‌های الکترونیکی که در ابعاد بزرگ طراحی می‌شوند، بررسی کرده‌اند. این مواد که بر پایه ترکیبات گیاهی تولید می‌شوند از موادی مانند اسید پلی‌لاکتیک مشتق می‌شوند که از ذرت به دست آمده و از نظر زیستی به‌راحتی قابل‌تجزیه است. علاوه بر این، سوختن چنین موادی سبب تولید گازهای سمی نخواهد شد. آنها همچنین مدعی شده‌اند که کاغذ روزنامه یکی از مهمترین اجزای فرآیندی است که طی آن طلا و سایر فلزات زبالههای صنعتی، بازیافت می‌شوند و بدین منظور آزمایش‌هایی را نیز طراحی و اجرا کرده‌اند.
امروز تقریبا همگان به این اتفاق‌نظر رسیده‌اند که دفن یا سوزاندن روش‌های مناسبی برای امحای زبالههای الکترونیکی نیست زیرا به کارگیری آنها سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط‌زیست میشود.
با توجه به اهمیت این موضوع، وزرای 170 کشور جهان در سال 2008 در اندونزی گردهم آمدند تا راه‌های بازیافت زبالههای خطرناک از جمله زبالههای الکترونیک را بررسی کنند زیرا نه تنها این زباله‌ها عوارض فراوانی برای محیط‌زیست دارند بلکه بازیافت غیر اصولی آنها نیز خطراتی را در پی دارد و هم‌اکنون در برخی از کشورهای جهان سوم منجر به آلودگی‌های گسترده زیست‌محیطی شده است.
براساس معاهده‌ای که سازمان ملل در سال 1989 برای کنترل روند صادرات زبالههای خطرناک از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای فقیر اعلام کرد، هر کشوری می‌تواند به‌طور یک‌جانبه واردات این کالاها را ممنوع کند و کشورهای صادرکننده باید موافقت کشور واردکننده را جلب کنند.
این در حالی است که دولت آمریکا هیچ‌گاه زیر بار امضای این قرار داد نرفت و کشورهایی از جمله چین، به امید دستیابی به درآمدی ناچیز از محل بازیافت این تجهیزات از امضای این قرار داد خودداری کردند. در حال حاضر، قریب به 70 درصد رایانه‌ها و تلفن‌های همراه جهان در چین بازیافت می‌شوند.
مطالعات انجام‌شده در آمریکا حاکی از آن است که حداکثر 2 درصد از زبالههای شهری را زبالههای الکترونیک تشکیل می‌دهد و میزان رشد تولید زبالههای الکترونیک 3 برابر سایر زباله‌هاست.
برخی شرکتهای بزرگ خود موظف به بازیافت کالاهای تولیدی‌شان شده‌اند. برای مثال، شرکت ژاپنی HP، هنگام فروش کالا مبلغی را نیز به‌عنوان بازیافت از مشتریان خود دریافت می‌کند تا پس از اسقاطی شدن کالای الکترونیکی، آن را بار دیگر وارد چرخه بهره‌وری کند. علاوه بر این، فرآیند جداسازی قطعات الکترونیکی برای بازیافت، کاری پیچیده است؛ به‌طوری‌که در اروپا 2 مرکز در سوئد و انگلستان برای انجام این کار احداث شده و بقیه کشورها کالاهای الکترونیکی خود را برای بازیافت به این 2 کشور می‌فرستند.
یکی از این راه‌حل‌ها، توسعه برنامه بازیابی رایانه‌های شخصی و تلفن‌هاست که شرکت Dell این اقدام را انجام داد. کاهش استفاده از فلزات سمی در تولید قطعات نیز اقدامی بود که شرکت Apple آن را در دستور کار خود قرار داد. با این حال پولی که کشورهای فقیر از راه ذوب این فلزات به‌دست می‌آورند به قدری زیاد است که حاضر به ترک این روش نباشند.
با خرید تجهیزاتی که قابل‌ارتقا هستند می‌توان عمر محصول را تا حدی افزایش داد. می‌توان مانیتور کامپیوتر را برای استفاده نگه‌داشت و تنها پردازنده مرکزی (CPU) را تعویض یا با اضافه کردن حافظه به یک کامپیوتر یا ارتقاء نرم‌افزاری همچنان از آن استفاده کرد. این کار نه تنها مقرون به صرفه است بلکه از محیط‌زیست نیز حفاظت می‌کند. می‌توان کامپیوترهای مستعمل را به خیریه‌ها یا مدارس اهدا کرد یا آنها را به افراد، سازمان‌ها یا مؤسسات دیگر فروخت.
زبالههای رایانه‌ای هر چند به خاطر داشتن بعضی فلزات گران‌بها مانند طلا و پلاتین ارزشمند است، اما بازیافت آن به علت وجود فلزات سنگین و سمی مثل سرب و کادمیوم اقدامی پیچیده بوده و برای سلامتی انسان و محیط‌زیست پیرامون ما مخاطرات فراوانی دارد. بنابراین در ایران انجام این کار اقتصادی نیست و فقط قطعات پلاستیکی و بعضی از فلزات آن مانند آلومینیوم و آهن توسط زباله جمع‌کن‌ها جداسازی و برای استفاده مجدد فروخته میشود اما قطعات مداری پس از چندین بار استفاده دور انداخته شده و با بقیه زباله‌ها دفن میشود.
براساس قانون مدیریت پسماندها، مسئولیت اجرایی پسماندهای ویژه و صنعتی بر عهده تولیدکنندگان آنهاست و عرضه‌کنندگان اینگونه خدمات باید جنبه‌های مدیریت پسماندهای تولیدات‌شان را هم ارائه دهند اما سازمان‌های بازیافت و محیط‌زیست هیچ برنامه‌ای برای جمع‌آوری و بازیافت زبالههای الکترونیکی ارائه نکرده‌اند.
بازیافت بهترین راه برای کامپیوترهای بسیار قدیمی یا مانیتورهای شکسته‌شده است. تقریباً تمام اجزای یک کامپیوتر می‌تواند بازیافت شود؛ از شیشه مانیتور گرفته تا پلاستیک کیس، مس موجود در منبع تغذیه، فلزات گران‌قیمت به کار رفته در مدارها، مودم یا منابع تغذیه. اما عملاً برای بازیافت ایمن این مواد به‌گونه‌ای که هیچ مشکل آلودگی برای محیط و کارکنان در این زمینه ایجاد نشود، صرف هزینه‌های زیادی لازم است.
محل دفن زباله‌ها
اساسی‌ترین نکته در خصوص دفن کردن زبالههای الکترونیکی، این است که نفوذناپذیری محل دفن، شرط اصلی دفن زبالههای رایانه‌ای است اما جالب است بدانیم که تقریبا چنین مکانی وجود ندارد؛ به عبارت دیگر، در بلندمدت، تمام محل‌های دفن زبالههای الکترونیکی نفوذناپذیری خود را از دست می‌دهند.
تحقیقات انجام‌شده حاکی از آن است که در محل دفن مانیتورهای CRT، هر عدد لامپ اشعه کاتدی می‌تواند تا 86/1 گرم سرب وارد شیرابه محل دفن کند. در مکان‌های دفن نه تنها امکان نفوذ شیرابه (مایعی که از زباله خارج میشود)، فلزات سنگین و عناصر موجود در آنها به محیط اطراف وجود دارد و موجب آلوده شدن آب‌های زیرزمینی و خاک میشود، بلکه وقوع آتش‌سوزی نیز محتمل است.
وضعیت زبالههای الکترونیک در ایران
همان‌طور که اشاره شد، آمار دقیقی از وضعیت زبالههای الکترونیک در ایران در دست نبوده و هیچ سازمانی نیز متولی رسیدگی به زبالههای الکترونیک نیست. البته یکی از شرکتهای داخلی که به‌عنوان اولین شرکت تخصصی در زمینه مدیریت و بازیافت این زباله‌ها فعالیت می‌کند، مجری طرح جامع مدیریت و بازیافت زبالههای الکترونیکی اصفهان است. این شرکت برای نخستین بار در کشور اقدام به طراحی و ساخت دستگاه امحاء و بازیافت اولیه انواع لامپ فلورسنت نیمه‌فشرده (مهتابی) و فشرده (کم‌مصرف) در کشور کرده است.
همچنین یک شرکت دانش‌بنیان در مرکز رشد دانشگاه فردوسی مشهد نیز اولین کارخانه بازیافت زبالههای الکترونیک را راه‌اندازی کرده و در آن فلزات طلا، نقره و مس بازیافت و همچنین آلیاژ لحیم استخراج میشود. روزانه 800 کیلوگرم زباله الکترونیکی مانند موبایل و رایانه‌های مستعمل در این کارخانه پس از انجام مراحل بازیافت به 100 کیلوگرم پسماند تبدیل می‌شوند. این پسماندها شامل طلا، نقره، مس، قلع، سرب و نقره با درجه خلوص 99 درصد است که برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید بازمی‌گردد.
از دیگر مزایای راه‌اندازی این خط نیمه‌صنعتی می‌توان به کاهش خطرات ناشی از دفن زبالههای الکترونیکی از قبیل فلزات سنگین، آلودگی آب‌های زیرزمینی، حفظ منابع خاک با کاهش میزان دفن زباله، صرفه‌جویی در مصرف سوخت، آب و سایر نهاده‌های طبیعی تولید، بازیابی و استفاده دوباره از قطعات الکترونیک اشاره کرد.
بابادی‌نیا درباره وضعیت زبالههای الکترونیکی در ایران به تسنیم می‌گوید: در کشور ما، پس از مدتی که کامپیوترهای شرکتها و ادارات بزرگ از رده خارج می‌شوند، آنها را انبار می‌کنند. در حال حاضر هیچ کارخانه بازیافتی در کشور وجود ندارد؛ البته طرح‌هایی برای بازیافت تهیه شده اما کارخانه‌ای که کارخانه تخصصی بازیافت (recycle) در حوزه فناوری اطلاعات باشد، وجود ندارد. برای مثال ترانزیستورها، المان‌های کامپیوتری و فیبرهای مدار چاپی و... می‌توانند بار دیگر مورد استفاده قرار گیرند. در عین حال شاید کارخانه‌هایی باشند که کار بازیافت را انجام بدهند و در کنار این کار، زبالههای الکترونیکی را هم ذوب یا خرد کنند اما در آمریکا، کارخانه‌هایی هستند که به شکل تخصصی، به امر بازیافت المان‌ها و قطعات رایانه‌ای می‌پردازند که طرف قرارداد کمپانی‌های بزرگ تولید قطعات رایانه‌ای هستند و مواد اولیه را با قیمت بسیار اندک در اختیار آنها قرار می‌دهند.
آیا زبالههای الکترونیکی از ایران خارج می‌شوند؟
فرامرز بداغی مجری طرح بازیافت پسماندهای الکترونیکی با اشاره به اهمیت بازیافت پسماندهای الکترونیکی در کشور می‌گوید: کشورهایی همچون آلمان، ترکیه، ژاپن و چین بوردهای الکترونیکی را با قیمتی در حدود 17 تا 18 هزار تومان در ازای هر کیلو از ایران خریداری می‌کنند و پس از بازیافت و یا تعمیر با هزینه 10 تا 50 برابر به ما می‌فروشند.
وی با بیان اینکه پسماندهای الکترونیکی از بازارهای اطراف تهران خریداری شده و پس از وارد کردن آنها به کارخانه، فرآیند پسماند بر روی آنها اعمال میشود، ادامه می‌دهد: این طرح با راه‌اندازی کارخانه‌ای در اشتهارد کرج عملیاتی شده است. در حال حاضر بوردهای الکترونیکی غیرقابل‌مصرف در انبارهایی در تهران سوزانده میشود که این امر علاوه بر اینکه باعث از بین رفتن مواد با ارزش موجود در این بوردها میشود، سموم خطرناکی را وارد محیط زیست می‌کند. این در حالی است که با راه‌اندازی این خط تولید قادر به بازیافت هرگونه پسماند الکترونیکی هستیم.
مجری طرح بازیافت پسماندهای الکترونیکی با تاکید بر اینکه در این کارخانه هرگونه بورد الکتریکی به کار رفته در کیس‌های کامپیوتر، ابزارهای مخابراتی و تلویزیون‌ها با خلوص صددرصد در این کارخانه بازیافت می‌شوند، تصریح می‌کند: هیچ قسمتی از پسماندهای الکترونیکی دور ریختنی نیست و از این‌رو کلیه پسماندهای الکترونیکی پس از بازیافت به مواد اولیه چون پلاستیک، قلع، مس و سرب تبدیل شده و پس از آن وارد بازار و کارخانه‌های متقاضی می‌شوند.
بداغی با بیان اینکه مشکلی در زمینه ایجاد بازار برای مواد تولید شده از بازیافت این پسماندها در کشور نداریم، اضافه می‌کند: مشکل اصلی، تهیه پسماندهای الکترونیکی است که امیدواریم با همکاری دولت و حمایت از این طرح اقدام به توسعه این فناوری در کشور کنیم؛ ضمن آنکه با فرهنگ‌سازی مناسب سازمان‌های دولتی، نهادها و شرکتهای خصوصی پسماندهای الکترونیکی خود را به ما واگذار کنند. تاکنون برخی از سازمان‌های محیط‌زیست در برخی از استانها قول‌هایی در مورد تحویل پسماندها داده‌اند که امیدواریم هرچه زودتر عملی شود.
وی، خروج پسماندهای الکترونیکی را به معنای خروج ارز از کشور می‌داند و می‌گوید: شهرداری می‌تواند در کنار ایجاد مراکزی برای دریافت بازیافت کاغذ و پلاستیک و زبالههای خشک، مراکزی را برای دریافت پسماندهای الکترونیکی در نظر گیرد تا بازیافت این مواد آسان‌تر شود.
این درحالی است که حمید بابادی‌نیا در رابطه با مزایا و معایب خروج زبالههای الکترونیکی از کشور به تسنیم می‌گوید: اگر این محصولات پس از غیر قابل استفاده بودن در چرخه محیط‌زیست قرار بگیرند، می‌توانند به محیط‌زیست صدمه وارد کنند. شاید دوری ما از تکنولوژی سبب شده است که ما حداقل در این قسمت، آسیبی به محیط‌زیست وارد نکنیم. ما در این حوزه فقط و فقط از لحاظ فیزیکی و جایی که توسط این محصولات اشغال میشود، دچار مشکل هستیم. در سالهای اخیر اتفاق قابل تحسینی رخ داده و آن این است که برخی از شرکتها و ادارات بزرگ، کامپیوترهای غیرقابل استفاده (Obsolete) را جمع می‌کنند و برای استفاده مجدد، به مدارس شهرستان‌ها می‌فرستند.
این کارشناس سخت‌افزار و امنیت شبکه این اتفاق را یکی از مزایای تحریم برای ایران می‌داند و تصریح می‌کند: وقتی در آمریکا یک منبع تغذیه (Power Supply) می‌سوزد، آن را کنار می‌گذارند. در اینگونه موارد، تعمیر برای آنها معنی ندارد و بیشتر موضوع جایگزینی (Replacement) مطرح است در حالی‌که مهندسین ما به علت تحریم، از المان‌ها برای تعمیر مجدد دستگاههای دیگر استفاده می‌کنند؛ یعنی ما از قطعات معیوب برای بازگشت آنها به چرخه کاری استفاده می‌کنیم. این اتفاق به ندرت در کشورهای دیگر رخ می‌دهد؛ خصوصا در حوزه فناوری اطلاعات و تجهیزات الکترونیک. شما معمولا کسی را نمی‌بینید که بورد اصلی (Motherboard) را تعمیر کند و ترجیح می‌دهند از مادر بورد جایگزین استفاده کنند. مقوله تعمیرات به تدریج در حال از بین رفتن است چراکه صرفه اقتصادی ندارد مهندسی که چند هزار دلار حقوق می‌گیرد، وقت خود را برای عیب‌یابی و تعمیر یک مادربورد صرف کند.
بابادی‌نیا در رابطه با خروج زبالههای الکترونیک برای بازیافت و احتمال درز اطلاعات از طریق آنها به تسنیم می‌گوید: ما تا کنون چنین چیزی نداشته‌ایم. فقط برخی کمپانی‌ها که نمایندگی رسمی و قانونی دارند، هارد دیسک‌های معیوب را از ایران خارج می‌کنند و یک هارد دیسک نو به مشتری می‌دهند. نهایتا اینکه در کشور ما چیزی نمی‌ماند و فقط هاردهای بدون گارانتی از کشور خارج نمی‌شوند. هیچ محل خاصی وجود ندارد که این هارد دیسک‌ها را معدوم یا دفن کنند. شرکتهای بزرگ، این هارد دیسک‌ها را در میکسرهای بزرگ می‌ریزند و بعد از ذوب کردن بدنه فلزی، آنها را وارد چرخه تولید می‌کنند. همچنین بورد اصلی و ترانزیستورها را جدا کرده و برای استفاده مجدد در تولید مواد نیمه‌هادی، آنها را وارد چرخه تولید می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: کمی بعید به نظر می‌رسد که یک کمپانی بزرگ که سالانه چندین میلیون هارد دیسک تولید می‌کند، بر روی یک هارد دیسک خاص که از سوی یک فرد خاص دریافت کرده، فوکوس کند و برای بازیافت و بازگرداندن اطلاعات آن، زمان صرف کند؛ مگر اینکه بحث‌های امنیتی ویژه‌ای وجود داشته باشد که بر روی شرکت بخصوصی و یک سریال خاصی تمرکز کرده باشند؛ برای مثال بدانند که یک هارد دیسک با شماره سریال خاصی در سازمان انرژی اتمی ایران کاربرد داشته و بخواهند اطلاعات آن را بازیابی کنند. البته عزیزانی که در بخش امنیت شبکه سازمان انرژی اتمی فعالیت می‌کنند به قدری دانش دارند که هارد دیسک‌های معیوب را نزد خود نگهداری می‌کنند و به دلیل مهم بودن اطلاعات این هارد دیسک‌ها، آنها را برای شرکت تولید کننده نمی‌فرستند. اگر شما خودتان ادمین یا مدیر یک شبکه یا سرور باشید، اجازه تعمیر یک هارد دیسک را در خارج از آن محیط نمی‌دهید و اگر احساس کنید که کارآیی لازم را ندارد، خودتان آن را از حوزه استفاده، خارج می‌کنید. معمولا به این هارد دیسک‌ها یک ضربه وارد می‌کنند تا نتوان اطلاعات آنها را بازیابی کرد. اما در عین حال در تمام این حوزه‌ها، طبقه‌بندی اطلاعات بسیار مهم است.
بدین‌ترتیب به‌نظر می‌رسد که زبالههای الکترونیکی تا حد امکان به خارج از کشور منتقل نمی‌شوند چراکه از یکسو امکان بازیافت آنها در داخل فراهم است و از سوی دیگر به دلیل امکان نشت اطلاعات خاص از آنها، یا نسبت به طبقه‌بندی اطلاعات آنها اقدام شده و یا از باقی گذاشتن هرگونه اطلاعاتی بر روی آنها خودداری میشود.
مجوز محدود برای خروج زبالههای الکترونیک
این اظهارنظرها در حالی است که سعید متصدی، معاون انسانی سازمان محیط‌زیست فروردین ماه امسال در گفتوگو با خبرنگار محیط‌زیست خبرگزاری تسنیم، از صدور مجوز محدود برای خروج پسماندهای الکترونیکی از کشور خبر داد و گفت: مدیریت پسماند و راه‌اندازی مکانی برای دفن پسماند ویژه باید مدنظر قرار گیرد.
وی در خصوص پسماندهای ویژه اظهار داشت: پیشنهاد دادیم پسماندهایی که در کشور قابلیت دفن آنها ممکن نیست به خارج از کشور صادر شوند. ما در سال گذشته حجم قابل ملاحظه‌ای از پسماندها را به خارج از کشور صادر کردیم اما باید مکان‌هایی برای دفن پسماندهای ویژه در کشور راه‌اندازی شود و ما در این زمینه برنامه داریم.
معاون انسانی سازمان محیط‌زیست با اشاره به اینکه یکی از مواردی که در دنیا از آن استفاده میشود، سیستم الکترونیک است که در این راستا پسماندهای الکترونیک یا قطعات الکترونیک مطرح است، ادامه داد: اکنون 2 مرکز بازیافت پسماند الکترونیک ایجاد شده است. امید است که مراکز دیگر بازیافت پسماند الکترونیک ایجاد شود. پسماند الکترونیک بسیار مهم است و باید آن را مدیریت کنیم. در واقع درخصوص حمایت، جمع‌آوری و امحاء پسماندهای الکترونیک را انجام خواهیم داد.
متصدی با اشاره به اینکه برای خروج پسماندها از کشور نیز برنامه‌هایی با ضوابط خاص داریم، اظهار داشت: در سال 94 باید بتوانیم مدیریت پسماند به خصوص پسماند بیمارستانی و الکترونیک را انجام دهیم.
معاون انسانی سازمان محیط‌زیست از صدور مجوز محدود برای خروج پسماندهای الکترونیکی از کشور خبر داد، افزود: مدیریت پسماند باید در کشور به عنوان موضوع مهم با توجه به میزان رو به افزایش مدنظر قرار گیرد.
