از شناسایی نخبگان دانشآموز تا فرار مغزها
جشنواره‌های پژوهشی دانشآموزی متعددی در کشور برگزار میشود که غالباً کارایی آنها در حد شناسایی و تقدیر از پژوهشگران است و پس از آن با رها کردن دانشآموز، زمینه دلسرد شدن و حتی مهاجرت از کشور در او ایجاد میشود.
جوامع مختلف نسبت به نوابغ و صاحبان استعدادهای برتر خود رویکرد پرورش‌دهنده و دلگرم‌کننده دارند و شناسایی دانشآموزان نخبه که هنوز ذهن آنها با دانش معمول انباشته نشده و خلاقیت و ایده‌پردازی، شکل خشک و رسمی در آنها نگرفته است از مهمترین سیاست‌هایی است که در جوامع نخبه‌پرور دنبال میشود.
این رویکرد تا آنجا پیش رفته که این کشورها، دانشآموزان نخبه دیگر کشورها را هم شناسایی می‌کنند و پیش از زمان ورود به دانشگاه برای جذب آنها تلاش می‌کنند؛ اینگونه است که مدتی است سن فرار مغزها در کشورهایی مثل کشور ما، از دوره دانشجویی به دوره دانشآموزی کاهش یافته است.
بررسی آمار سال‌های گذشته نشان میدهد که 62 درصد دانشآموزان مدال‌آور المپیادهای علمی به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند و ارزیابی‌های میدانی حاکی از ارسال دعوتنامه از کشورهای مختلف به دانشآموزان برتر جشنواره‌های داخلی است.
اما ما برای مقابله با این شرایط چه کردهایم؟! به نظر می‌رسد سیاست‌های اتخاذ شده به جای آنکه در جهت جلوگیری از فرار مغزهای دانشآموز باشد به این مسئله دامن زده است؛ چند سالی است که در ایران، توجه به پرورش خلاقیت از دوران دانشآموزی مورد توجه قرار گرفته و علاوه بر ساخت و تجهیز پژوهش‌سراها، جشنواره‌های متعددی برای شناسایی و تشویق دانشآموزان نخبه برگزار میشود که البته معمولاً این جشنواره‌ها در حد شناسایی و تقدیر باقی می‌مانند و دانشآموز برای ثبت اختراع یا تجاری‌سازی طرح خود هفت‌خوانی طاقت‌فرسا پیشرو دارد.
در کشور ما سالانه 7 جشنواره ملی دانشآموزی مستقیم و غیر مستقیم توسط وزارت آموزش و پرورش برگزار میشود و چندین جشنواره دانشآموزی هم توسط مراکز علمی‌ـ‌فرهنگی دیگر برگزار میشود که بعد از شناسایی و تقدیر از دانشآموزان، عملاً با رها کردن دانشآموز، گاه زمینه دلسرد شدن و گاه رخت سفر بستن از کشور را ایجاد می‌کنند.
هرچند تلاش‌هایی برای کمک به دانشآموزان پژوهشگر صورت گرفته اما به هیچ‌وجه کافی نیست؛ علی زرافشان معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش در گفت‌وگو با فارس با بیان اینکه جشنواره‌هایی که وزارت آموزش و پرورش برگزار می‌کند شامل جشنواره جابر بن حیان در دروه ابتدایی، جوان و نوجوان خوارزمی و جشنواره‌هایی مثل نانو، زیست فناوری، روبوکاپ و سلول‌های بنیادی است، اظهار داشت: غیر از شناسایی و تقدیر دانشآموزان پیش از برگزاری جشنواره، آموزش‌‌هایی به دانشآموزان می‌دهیم و پس از جشنواره، نفرات برتر را به پژوهش‌سراها هدایت می‌کنیم.
وی افزود: یک سری موانع حقوقی برای ثبت اختراع و تجاری‌سازی طرح‌های دانشآموزان وجود داشت که رایزنی‌هایی با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام دادیم که منجر به امضای تفاهم‌نامه‌هایی شد تا چارچوبی برای ثبت اختراع و تجاری‌سازی طرح‌های دانشآموزان باشد.
* جشنواره ایده‌های برتر دانشآموزی
جشنواره ایده‌های برتر دانشآموزی که با همت چند تن از معلمان و دلسوزان تعلیم و تربیت در شهرستان‌های استان تهران متولد شده است امسال 2 سالگی خود را می‌گذراند؛ جشنواره‌ای که علاوه بر اینکه به جای طرح به ایده‌ها اهمیت میدهد بعد از اتمام جشنواره، ارتباطش را با دانشآموزان حتی بیشتر کرده و از آنها تا حد امکان حمایت می‌کند.
سعیده سلمانی دبیر جشنواره ایده‌های برتر دانشآموزی در گفت‌وگو با فارس گفت: نیاز به جشنواره‌ای که ایده‌های دانشآموزان را مدیریت کند و بعد از شناسایی آنها به هدایت و دستگیری این ایده و طرح‌ها تا رسیدن به تجاری‌سازی و ثبت اختراع کمک کند، حس می‌شد و بر اساس این نیاز این جشنواره طرح‌ریزی شد.
وی که سال‌هاست دبیر شیمی و داور جشنواره خوارزمی است، افزود: ما نیازهای دانشآموزان را بررسی کردیم تا بدانیم در چه بخشی به آموزش بیشتری نیاز دارند، مثلا در بخش الکترونیک ایده‌های زیادی وجود داشت اما توانایی تبدیل به طرحدر دانشآموزان ضعیف است؛ بنابراین برای آنها در این حوزه کلاس‌هایی گذاشتیم.
علیایی از اعضای شورای سیاستگذاری این جشنواره هم در خصوص ویژگی‌های این جشنواره، گفت: تلاش داریم تا ارتباط با دانشگاه را افزایش دهیم؛ ما با تلاش خود تا اینجا پیش آمده‌ایم و اگر قرار بود درگیر مسائل اداری آموزش و پرورش باشیم نصف کار هم پیش نمی‌رفت، همکاران بدون اینکه انتظاری از کسی داشته باشند بدون دریافت حقوق تا پاسی از شب با دانشآموزان هستند و از انگیزه بالای آنها قوت می‌گیرند.
*دانشآموزان تجاری سازی را جدی‌تر از ثبت اختراع دنبال کنند
مهدی ورسه‌ای رئیس جهاددانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر در گفت‌وگو با فارس با بیان اینکه در مسیر تجاری‌سازی ایده‌ها و یافته‌ها باید بنگاه‌هایی برای یاری‌رسانی به دانشآموزان ایجاد شود، اظهار داشت: جشنواره ایده‌های برتر از یکی از پژوهش‌سراهای شهرستان‌های استان تهران آغاز شده است و یکی از جشنواره‌هایی است که پس از شناسایی سعی می‌کند دانشآموزان را مورد حمایت قرار دهد.
وی افزود: تبدیل علم به فناوری مشقت فراوانی دارد که خیلی از اوقات باعث دلسردی محققین میشود، ثبت اختراع در ایران مالکیت معنوی نمی‌آورد و تجاری‌سازی و ساخت محصول مهم‌تر است و دانشآموزان مبتکر باید به دنبال این کار بروند.
ورسه‌ای با اشاره به تجاری سازی 5 ایده تحقیقاتی در جهاددانشگاهی امیرکبیر با همکاری صنایع مختلف، اضافه کرد: طرح‌هایی چون استحصال ذغال‌سنگ، ساخت پارچه‌های پنبه‌ای دیرسوز که مشابه خارجی آن 2 و نیم برابر قیمت دارد و تورهای پرورش ماهی در قفس در بستر دریا را در این مرکز تجاری‌سازی کردهایم.
*برای ساخت طرحم، وسایل خانه را فروختم!
علیرضا اسمی‌زاده دانشآموز خلاقی است که در جشنواره ایده‌های دانشآموزی رتبه برتر را کسب کرده است، وی در خصوص طرح خود در این جشنواره که «گیره با فک متحرک» است، اظهار داشت: این طرح، تنها یکی از طرح‌های من است که برای ساخت آن، یکی از لوازم منزل را فروختم، این سازه به نسبت گیره‌هایی که در کارگاه‌ها وجود دارد و فقط باز و بسته میشوند متفاوت است و گیره آن با فک 360 درجه علاوه بر برش میتواند، رنگ‌آمیزی و چند کار دیگر را هم انجام دهد و فک آن هم قابلیت تعویض دارد.
اسمی‌زاده در خصوص کاربردهای این طرح اضافه کرد: از این گیره‌ها در مهندسی ساخت و تولید استفاده میشود.
وی با بیان اینکه به مهندسی مواد و نانوشیمی علاقه دارم، گفت: برای ثبت اختراع اقدام کرده‌ام اما هنوز جواب آن نیامده است؛ من هم نوجوانم و دلم تفریح می‌خواهد اما همه پول توجیبی خودم را صرف ساخت طرح‌ها و ایده‌هایم می‌کنم.
این دانشآموز مبتکر با بیان اینکه بزرگترین معضلش کنکور است، ادامه داد: تمام ذهنم درگیر کنکور شده است و این مسئله باعث میشود ذهنم از خلاقیت بازبماند.
دفترچه اختراعات و طرح و ایده‌های اسمی‌زاده از عناوین مختلف پر است، وی درباره برخی از ایده‌هایش که به تصریح استاد راهنمایش، عملیاتی هم شده‌اند توضیح داد و گفت: یکی از طرح‌هایم تهیه نانوذرات فلزی با روش جریان مستقیم است که در جشنواره خوارزمی هم شرکت داده شده است؛ برخی‌ها، حتی داور جشنواره خوارزمی طرح مرا با آبکاری فلزات اشتباه گرفتند؛ ساخت نانو ذره فلز جیوه هم یکی دیگر از کارهایم است که تا آنجا که می‌دانم در هیچ کشوری ساخته نشده است.
این دانشآموز مبتکر که در مدرسه دولتی درس می‌خواند و دوست دارد در ایران بماند، ادامه داد: از خانم سلمانی، استاد راهنمای خوبمان که داور مسابقات خوارزمی هم هست بسیار ممنونم، ایشان پرانرژی کار می‌کند و ما تمام تلاش خود را می‌کنیم که ایشان خسته و دلسرد نشود.
*همکار گوگل، نفر دوم جشنواره
محمدحسین فرزین نفر دوم جشنواره ایده‌های برتر دانشآموزی است که یک دوچرخه هوشمند ماژولار ساخته است، این دانشآموز یک توسعه‌دهنده و سازنده نرم‌افزار است، در خصوص آشنایی خود با این جشنواره گفت: سال گذشته با جشنواره آشنا شدم اما طرحی که ارائه کردم جزء طرح‌های برتر نبود و امسال با پرورش همان طرح، رتبه دوم را کسب کردم.
وی ادامه داد: امسال به دلیل کثرت طرح‌ها، داوری‌ها دشوار بود و به همین دلیل، نرم‌افزاری برای داوری طراحی کردم و سال آینده با استفاده از هوش مصنوعی امیدوارم بتوانم این نرم‌افزار را توسعه دهم.
فرزین از ارتباطش با شرکتهای بین‌المللی گفت و عنوان کرد: شرکت گوگل از برخی طرح‌هایم حمایت کرده است؛ من از کلاس پنجم ابتدایی به ساخت وسایل مختلف روی آوردم و کلاس هم نرفتم و خودم به تازگی کلاس‌های رایگان آموزش برنامه‌نویسی در مدرسه برگزار کردم که استقبال خوبی هم داشت.
این دانشآموز مبتکر در مورد طرح دوچرخه هوشمند خود بیان داشت: این دوچرخه یک سیستم عامل خاص دارد که تمام آن را خودم ساخته‌ام و حدود 700 تا 800 هزار تومان هزینه در بر داشت.
فرزین از علاقه خود به رشته IOT گفت و بیان داشت: این رشته متأسفانه در ایران نیست و احتمالاً مجبورم به خارج از کشور بروم، اما حتماً بازخواهم گشت.
وی خود را بیش از آنکه درسخوان باشد، پژوهشگر دانست و تصریح کرد: کنکور یک بازدارنده و قاتل خلاقیت است و ذهن افراد خلاق را درگیر می‌کند هرچند من تلاش می‌کنم لطمه‌ای به کار پژوهشی‌ام وارد نشود.
*بیش از حمایت مالی حمایت روانی می‌خواهم
علی فتاحی پایه هفتم است و در بخش رباتیک جشنواره ایده‌های برتر دانش آموزی رتبه سوم را کسب کرده است. وی در خصوص طرح خود بیان داشت: یک سال بر روی ماشین هوشمند تمام الکتریکی با آپشن‌های متنوع تحقیق کردم و آن را به این جشنواره آوردم.
وی ادامه داد: هر هفته از ملارد به شهرری می‌روم تا در کلاس‌های پژوهش‌سرا شرکت کنم؛ ایده‌‌‌‌ام ساخته نشده است چون به موتورهای براسلی احتیاج دارد که قطعاتی نیاز دارد که در ایران نیست اما همه داورها از آن خوششان آمد.
فتاحی گفت: ایده‌های زیادی دارم که احتیاج به حمایت دارند، البته نه فقط حمایت مالی، من به حمایت روانی و روحی احتیاج دارم.
*زبان‌شناس دانشآموز از دانشگاه کمبریج!
سجاد ابراهیمی سال چهارم دبیرستان و یک زبان‌شناس است و از دانشگاه کمبریج مدارک آموزش زبان دارد و روی آموزش زبان دوم با کمک علوم اعصاب شناختی کار کرده است و در خصوص ایده و نتایج تحقیقاتی خود عنوان کرد: قشر مخ قسمت پسینی دارد و در بلوغ اولیه، دریچه آن بسته میشود و زبان مادری هم، آنجا می‌نشیند و ثبت میشود و اگر پیش از بلوغ زبان دوم هم آموزش داده شود در کنار زبان مادری می‌نشیند و فراموش نمی‌شود.
وی ادامه داد: آموزش زبان در این سن تنها باید به صورت شنیداری باشد؛ حدود یک سال روی این طرح کار کردم و با دکترای علوم اعصاب هم همکاری کردم که تبدیل به مقاله‌‌ای شد و در بخش علوم انسانی رتبه اول و در کل جشنواره رتبه چهارم را کسب کردم.
*عدم حمایت بعد از شناسایی = فرار مغزها
تعداد زیادی از این نخبگان جوان را در جشنواره‌های مختلف دیده‌ایم که سخت‌کوشانه و امیدوارانه به پژوهش روی آورده‌اند و خروجی آن هم طرح‌های ارزشمندی بوده است اما چیزی که همواره بعد از نشستن پای صحبت‌های آنها آزاردهنده بوده است، مشکلاتی است که بعد از ساخت ایده خود دارند، اینکه رها میشوند و در کاغذبازی‌های اداری تجاری‌سازی و ثبت اختراع دلسرد میشوند، اینکه خیلی راحت برایشان دعوتنامه می‌آید و به فکر رفتن می‌افتند و ... کاش مسئولان علاوه بر راه انداختن جشنواره علمی برای نمایش طرح‌ها، این خلاقان جوان را بدون حامی رها نکنند و برنامه و بودجه ویژه‌ای برای حمایت از آنها در نظر بگیرند
