معصومه بخشی پور - رئیس پژوهشگاه هوافضا از انجام مقدمات اعزام انسان به زیرمدار زمین و اعزام انسان به ایستگاه فضایی خبر داد و گفت: تربیت فضانورد ایرانی با همکاری یک کشور دوست انجام می شود.
پس از گذشت حدود ۱۰ سال از نخستین آزمایش موفق ایران در فرستادن موجود زنده به فضا، رئیس پژوهشگاه هوافضا از عزم جدی کشور برای فرستادن انسان به زیرمدار زمین تا ۴ سال دیگر خبر می‌دهد.
حدود ۱۰ سال پیش و پس از آنکه ۳ کاوشگر زیستی در پژوهشگاه هوافضا موفق به حمل محموله‌های زیستی شامل لاک‌پشت، کرم، موش و نمونه‌های سلولی شدند، بهمن ماه سال ۹۱ دانشمندان ایرانی توانستند «کاوشگر پیشگام» را حامل اولین میمون به فضا ارسال و به سلامت بازیابی کنند.
این موفقیت یک‌بار دیگر در سال ۹۲ تکرار شد و کاوشگر «پژوهش» حامل میمون توانست پس از طی یک مسیر زیرمداری تا ارتفاع ۱۲۰ کیلومتر در مدت زمان حدود ۱۵ دقیقه به زمین بازگردد و موجود زنده را سالم بازیابی کند.
در آن زمان اقدامات انجام شده برای پرتاب کاوشگر زیستی، تجربه‌ای برای هدف بزرگ‌تر که همان اعزام انسان به مدار زمین بود عنوان شد؛ اما این پروژه به دلایل مختلف از جمله عدم تخصیص بودجه‌های لازم تاکنون مسکوت مانده است.
هم اکنون اما به نظر می‌رسد این پروژه بار دیگر در دستور کار قرار گرفته و زمزمه‌های فرستادن انسان به فضا با ساخت کپسول زیستی از سوی سازمان فضایی ایران و با محوریت پژوهشگاه هوافضا مطرح شده است.
در این زمینه فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضا در گفتگویی با مهر در خصوص آخرین فعالیت‌های این پژوهشگاه برای اعزام انسان به فضا و سایر پروژه‌های در دست اقدام این پژوهشگاه توضیح می‌دهد.
متن این گفتگو به شرح زیر است.
* فعالیت‌های پژوهشگاه هوافضا حول چه برنامه‌هایی دنبال میشود و آخرین وضعیت پروژه کپسول فضایی که ساخت آن به این پژوهشگاه واگذار شده است، چیست؟
- همانطور که استحضار دارید پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم تحقیقات فناوری که از سال ۷۸ تأسیس شد، در یک دوره‌ای در سال ۹۰ از وزارت علوم جدا و به ریاست جمهوری منتقل شد. این پژوهشگاه در سال ۹۳ مجدداً به وزارت علوم بازگشت. این تحول طبق مصوبه هیأت دولت یازدهم مبنی بر لزوم بازگشت تمام نهادهای فضایی به ارگان‌های مربوط به خودشان انجام شد. از این رو پژوهشگاه هوافضا به وزارت عتف برگشت و سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی ایران نیز به وزارت ارتباطات بازگشتند.
همزمان با این تحول، در جلسه‌ای که به اتفاق دکتر فرهادی وزیر وقت علوم در شورای عالی انقلاب فرهنگی برگزار شد، «سند جامع توسعه هوافضای کشور» مصوب جلسه ۷۲۸ این شورا در ۱۹ دی ماه سال ۹۱ به تصویب رسید و جنبه اجرایی پیدا کرد. ما نیز در پژوهشگاه هوافضا پروژه‌هایمان را با راهبرد اجرای این سند پیش می بریم.
* جزئیات این سند چیست و چه تکالیفی را بر عهده پژوهشگاه هوافضا قرار داده است؟
- سند توسعه هوافضا دارای ۶ فصل است و در ۳ بخش کلی، فعالیت‌هایی را در حوزه‌های فضایی، هوایی و دفاعی مشخص کرده که در دو بخش فضایی و هوایی، ماموریت‌هایی بر عهده این پژوهشگاه قرار گرفته است.
در بخش فضایی، تعداد قابل توجهی پروژه‌های فضایی آمده که از جمله آن می‌توان به ساخت راکت‌های کاوش اشاره کرد که در فصل ۵ این سند راهبردی به عنوان اهداف کلان فضایی کشور برای سال ۱۴۰۴ درنظر گرفته شده است.
به طور کلی می‌توان گفت که در بخش فضایی ۷ محور طرح‌های کلان در فصل ۵ برای سال ۱۴۰۴ تکلیف شده است.
* این محورها شامل چه پروژه‌هایی میشود؟
- بند اول این فصل مربوط به ساخت راکت‌های کاوش است که این پروژه در پژوهشگاه هوافضا دنبال میشود.
در بند دوم رسیدن به جایگاه نخست منطقه در میان ۲۰ کشور حوزه خاورمیانه و آسیای میانه و همسایگان ایران مدنظر قرار دارد. در حوزه فضایی مهمترین این کشورها شامل قطر، آذربایجان، مصر، قزاقستان، پاکستان، امارات، ترکیه، عربستان و رژیم اشغالگر می‌شوند و ایران باید در میان اینها رتبه اول را در سال ۱۴۰۴ کسب کند. هم اکنون ما در میان این ۱۰ کشور رتبه چهارم را در حوزه فضایی در اختیار داریم.
بند سوم سند جامع توسعه هوافضا نیز می‌گوید که ما باید تا سال ۱۴۰۴ با همکاری بین المللی، انسان را در مدار زمین قرار دهند. در این سند اعزام انسان به فضا مورد توجه قرار گرفته است؛ این موضوع از آن جهت بسیار مهم است که هر کشوری که موفق به این اقدام شد، به مقام ابرقدرتی رسیده است. یعنی ما اگر بتوانیم کپسول حامل انسان را با وزن حدود ۲ تن در مدار زمین قرار دهیم به مقام ابرقدرتی خواهیم رسید.
بند چهارم این سند نیز می‌گوید که ما باید تا سال ۱۴۰۴ حتماً در مدار زمین آهنگ در ۳۶ هزار کیلومتری که مقام معظم رهبری هم در مورد آن تاکید کرده‌اند، ماهواره بفرستیم. این مدار از این جهت ارزشمند است که در آنجا ماهواره ما با سرعت گردش زمین، گردش خواهد داشت.
به این معنی که سرعت گردش زمین حدود ۴۶۴ متر بر ثانیه یا ۱۶۷۴ کیلومتر بر ساعت است که ما می‌توانیم ماهواره را در آنجا با سرعت زمین بگردانیم و به همین علت می‌توانیم یک منطقه خاص را مورد توجه قرار دهیم؛ البته در این هدفگذاری تفاوتی بین ماهواره سنجشی و مخابراتی وجود ندارد.
بند پنجم سندجامع توسعه هوافضا این است که ما بتوانیم زیرساخت‌های ارتباط فضا پایه را در کشور ایجاد کنیم و بتوانیم به یک کشور توسعه یافته با استفاده از سیستم الکترونیک هوشمند تبدیل شویم. با این وجود تمام خدمات در اداره‌ها و سازمان‌ها هوشمند شده و از طریق فضای مجازی و با ارتباطات ماهواره‌ای قابل انجام خواهد بود.
بند ششم فصل ۵ سند توسعه هوافضا تاکید دارد که ما باید بتوانیم نیازهای سنجش از دور زمین و مشاهدات زمین را برای حوادث غیرمترقبه مانند سیل و زلزله و حوادث غیر پیش بینی شده از طریق نقشه‌های ماهواره‌ای پیش بینی کنیم و خدمات ارائه دهیم.
در بند ۷ این فصل از سند نیز بحث موقعیت یابی و ناوبری مورد توجه قرار گرفته است. به این معنی که همانطور که سیستم ناوبری «GPS» در آمریکا فعال است و در اروپا «گالیله» این خدمات را می‌دهد، روسیه «گلوناس» را راه اندازی کرده و چین «بیدو» را دارد، ما نیز باید سیستم ناوبری و موقعیت یابی خودمان را داشته باشیم و ما هم به دنبال این هستیم که بتوانیم این سیستم را راه اندازی کنیم.
* در این سند چه اهدافی برای بخش هوایی درنظر گرفته شده است؟
- ما در پژوهشگاه هوافضا پروژه‌های هوایی را نیز مورد توجه قرار دادیم. در این سند گفته شده که ما باید تبدیل به قطب منطقه در فناوری هوایی شویم. به این صورت که بتوانیم تا ۱۴۰۴ جت منطقه‌ای ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفره را تولید کنیم که این کار توسط دانشگاه امیرکبیر انجام شده و طراحی آن به اتمام رسیده است.
هدف بعدی ما این است که بتوانیم بالگرد متوسط و نیمه سنگین تولید کنیم. هم اکنون بالگردهای سبک را تولید کردیم و به سمت ساخت بالگردهای متوسط و نیمه سنگین حرکت کرده‌ایم و امکان تعمیر و نگهداری هواگردها نیز فراهم شده است.
هدف بعدی نیز طراحی و ساخت موتورهای مینی توربوجت، توربو فن سبک، توربو فن سنگین، توربوکمپرسورگازی با ظرفیت یک تا ۱۰ مگاوات است که تمامی اینها در حال انجام بوده اما به اتمام نرسیده است.
البته طراحی مینی توربوجت به اتمام رسیده و الان در برخی سیستم‌های پرنده‌های هوایی ما نصب شده است. اما توربوفن سبک و سنگین و کمپرسورها را در دست طراحی داریم که یک شرکت مهندسی و ساخت توربین روی آن کار می‌کند و توانسته این توربو کمپرسور گازی را تولید کند که هم اکنون در نیروگاه‌ها نصب شده است.
* لازمه توسعه این سیستم‌ها چیست و پژوهشگاه هوافضا در این خصوص چه اقداماتی انجام داده است؟
ما باید سیستم‌های اویونیک (الکترونیک هوانوردی) را توسعه دهیم و برای این کار نیازمند ایجاد نهادهایی برای توسعه مرزهای دانش و فناوری هستیم. به همین دلیل ما در پژوهشگاه هوافضا از نظر توسعه مرزهای دانش، به گواهی ISC که تمام نهادهای اکادمیک کشورهای اسلامی را بررسی و رتبه بندی می‌کند، موفق به کسب رتبه چهارم در میان سایر پژوهشگاه‌های ایران شده‌ایم.
اخیراً نیز ISC به ما اطلاع داد که ما ۱۰ درصد ناسا، تولید مقاله در سطح بین الملل داشتیم.
در این میان دستیابی به استانداردها و شاخص‌های ایمنی و کیفیت خدمات پروازی در سطح بالاتر از میانگین جهانی، از دیگر اهداف این سند است؛ یعنی ما بتوانیم ضریب ایمنی را در این بخش بالا ببریم. اینها به طور کلی اقداماتی است که باید تا سال ۱۴۰۴ محقق شود و در مورد آن، همه نهادهای هوافضایی کشور از جمله پژوهشگاه هوافضا، مسئولیت دارند.
* هم اکنون به طور مشخص پژوهشگاه هوافضا روی چه پروژه‌ای کار می‌کند؟
- ما الان مشخصاً در بعد فضایی روی راکت‌های کاوش کار می‌کنیم که این راکت‌ها عموماً برای پرتاب موجود زنده است. برای پرتاب موجود زنده به فضا تاکنون ۸ پرتاب داشتیم و از سلول شروع کرده تا میمون‌ها و هم اکنون نیز به سراغ پروژه اعزام انسان به فضا رفته‌ایم.
در همین زمینه به تازگی با سازمان فضایی ایران قراردادی امضا کردیم تا ساخت راکت‌های کاوش برای اعزام انسان به فضا انجام شود. در این پروژه ابتدا راکت کاوش برای اعزام زیرمداری در مقیاس کوچک انجام میشود و پس از آن در مقیاس بزرگ زیر مداری و در ارتفاع بیش از ۲۰۰ کیلومتر، انسان را در مدار زمین قرار می‌دهیم؛ هم اکنون در حال انجام مقدمات برای اعزام انسان به مرحله زیرمداری هستیم.
* با توجه به برنامه ساخت کپسول فضایی توسط پژوهشگاه هوافضا برای اعزام انسان به فضا، آیا تربیت فضانورد نیز برعهده این پژوهشگاه گذاشته شده است؟
- بله؛ تربیت فضانورد هم به عهده ما است. ما در پژوهشکده زیست فضا و محیط زیست مقدمات این کار را انجام می‌دهیم. قصدمان این است که تربیت یک فضانورد ایرانی با همکاری کشورهای خارجی دوست که این مسیر را طی کرده‌اند انجام شود. در برنامه مان این است با یک کشور دوست ابتدا یک پرتاب به ایستگاه فضایی با فضانورد ایرانی داشته باشیم که در این زمینه در حال مذاکره هستیم.
* فکر می‌کنید با توجه به سرعت روند پروژه، تا ۱۴۰۴ اعزام فضانورد ایرانی عملیاتی میشود؟
- نخیر، ما با روندی که برای پروژه در نظر گرفته‌ایم حداقل زمان اعزام انسان به فضا سال ۱۴۱۴ خواهد بود. تا سال ۱۴۰۴ همان پرتاب زیرمداری و تست‌های مربوطه را دنبال می‌کنیم.
* این راکت کاوش از نظر ساخت و مأموریت چه تفاوت‌هایی با کاوشگرهای قبلی دارد؟
- به طور کلی شکل کپسول فضایی بنا به ارتفاع پرواز، ارتفاع پرتاب و حاملی که در درون خود دارد تغییر می‌کند.
* هم اکنون میمون‌های فضانورد که پیش تر توسط پژوهشگاه هوافضا با کاوشگر داخلی به فضا پرتاب شدند، زنده هستند؟
- ما ۳ میمون به فضا پرتاب کردیم که اولی متأسفانه در تست به دلیل آنکه چتر باز نشد، کشته شد. اما دو میمون دیگر تست موفقیت آمیز داشتند و زنده بازگشتند. این دو میمون با نام «فرگام» و «پیشگام» در حال حاضر در سلامت کامل هستند و در مؤسسه رویان نگهداری می‌شوند. حاصل ازدواج آنها نیز یک میمون به نام «نوگام» بوده که سالم است.
* آیا قرار نیست روی آنها تست دیگری در پروژه کپسول زیستی صورت گیرد؟
- شاید در پرتاب‌های بعدی از این میمون‌ها استفاده کنیم.
*آیا در مرحله‌های اولیه تست، موجودات دیگری غیر از انسان نیز در پرتاب راکت فضایی تست خواهند شد؟
- در تست‌هایی که ما انجام می‌دهیم از هر نوع موجود زنده می‌توان استفاده کرد از حیوان گرفته تا سنسور؛ در این پروژه در فاز نخست ممکن است از رباتی مانند موجود زنده استفاده کنیم و علائم حیاتی آن را با سنسور تست کنیم.
* آیا کشوری که قرار است با ما برای اعزام فضانورد همکاری کند، روسیه است؟
- ما با روسیه هم مذاکره کردیم. به طور کل کشورهای دوستی که الان موفق شدند انسان در مدار زمین قرار دهند انگشت شمار هستند؛ تاکنون ۵ کشور آمریکا، روسیه، چین، ژاپن و هند روی این مساله کار کرده‌اند و در میان اینها به غیر از آمریکا، همه دوستان ما هستند و می‌توان با آنها مذاکره کرد.
* از لحاظ بودجه فضایی اوضاع چگونه است؟ تخصیص بودجه به پروژه اعزام انسان به فضا در شرایط فعلی کشور چگونه قابل پیگیری است؟
- معمولاً مسائل پژوهش در شرایط بحرانی اقتصادی کند خواهد شد و شرایط اقتصادی کشور نیز هم اکنون مناسب نیست. به همین علت نیز ما در پروژه اعزام انسان به فضا ۱۰ سال عقب افتادیم. اگر بودجه تخصیص داده می‌شد ما تا ۱۴۰۴ طبق پیش بینی سند جامع توسعه هوافضا، این پروژه را اجرایی می‌کردیم.
اینها تمام مجموعه فعالیت‌های ما است که در بعد دستیابی به فناوری فضایی در پژوهشگاه هوافضا انجام شده و در حال انجام است.
به طور کل می‌توان گفت که تعداد پروژه‌هایی که ما تاکنون موفق به انجام آن شده و به نتیجه رسانده‌ایم حدود ۲۳۹ طرح است که شامل ۱۴۲ پروژه صنعتی میشود. از این میان ۴۲ پروژه خاتمه یافته توانمندساز انجام شده و ۱۴۵ پروژه پژوهشی و تحقیقاتی را نیز تحت عنوان پروژه‌های مستقل پیش بردیم.
در مرکز رشد پژوهشگاه هوافضا نیز ۴۰ واحد فناور بخش خصوصی مستقر هستند و این پژوهشگاه موفق به کسب رتبه نخست و سوم جشنواره خوارزمی در مقاطع مختلف و جوایز طلایی و نقره‌ای مسابقات «کن ست» اسپانیا شده است. تعداد متعددی کتب و مقاله نیز توسط پژوهشگاه هوافضا چاپ و منتشر شده است.
توجه به این نکته نیز مهم است که ما زمانی که این پژوهشگاه را تحویل گرفتیم رتبه ۲۱ از ۲۲ پژوهشگاه کشور را داشتیم و هم اکنون طی ۵ سال اخیر به رتبه چهارم کشوری رسیدیم؛ البته امیدواریم که به جایگاه بالاتری دست یابیم و تلاش می‌کنیم یکی از ۲۰۰ مرکز آکادمیک بین الملل شویم.
* در زمینه ماهواره برها پژوهشگاه هوافضا چه پروژه‌ای را دنبال می‌کند و آیا در برنامه توسعه ماهواره برها تا سال ۱۴۰۴ همکاری دارید؟
- مسئولیت توسعه ماهواره برعهده پژوهشگاه فضایی و توسعه راکت‌های حامل و ماهواره برها برعهده وزارت دفاع است.
* آیا عدم برگزاری جلسات شورای عالی فضایی خللی در برنامه‌های فناوری فضایی کشور ایجاد نمی‌کند؟
- اخیراً کمیسیون دائمی شورای عالی فضایی تشکیل شد و پیش از این نیز این کمیسیون تشکیل شده بود. این کمیسیون نظارت برآنچه که در شورای عالی مصوب شده است را دنبال می‌کند. اما نکته اینجا است که ما هم اکنون خیلی از نظر راهبرد فناوری فضایی نیاز به تشکیل جلسات شورای عالی فضایی نداریم و راهبردمان تا سال ۱۴۰۴ مشخص است.
البته بیشتر وظایف این شورا نظارت بر پروژه‌های بخش فضایی است که هم اکنون از طریق کمیسیون دائمی این شورا انجام میشود و دبیرخانه آن هم در سازمان فضایی ایران قرار دارد.
* در خصوص فناوری فضایی و برنامه‌های توسعه‌ای آن از حیث صنعت فضایی و نیز دستیابی به دانش فضایی، انتقاداتی به عملکرد بخش فضا و کم کاری‌های صورت گرفته توسط دولت میشود، آیا این انتقادات را قبول دارید؟
- همانطور که می‌دانید فضا لامتناهی است و به هر میزان که دولتها به این بخش اعتبار بدهند پژوهش فضایی و فناوری فضایی جای فعالیت دارند. طبیعی است که هر چه بیشتر به آن توجه شود، سرعت پیشرفت نیز بیشتر خواهد بود. بنابراین این موضوع بستگی به سیاست‌های دولتها دارد که به چه میزان بخواهند روی این مساله متمرکز شوند.
اگر دولتها بخواهند در بخش فضا سرمایه گذاری کنند ما رتبه بالاتری کسب می‌کنیم و اگر سرمایه گذاری صورت نگیرد ما همین رتبه را خواهیم داشت و یا نزول پیدا می‌کنیم.
* اینکه گفته میشود اولویت دولت فعلی بخش فضایی نبوده و ما از رتبه ۵ دنیا نزول کرده‌ایم، این درست است؟
- ما در رتبه بندی فناوری فضایی مقام چهارم منطقه را داریم و هیچ وقت رتبه پنجم دنیا نبودیم.
یک زمانی با توجه به اعتبارات هنگفت کشور مثلاً اواخر دهه ۸۰ یعنی از سال ۸۵ تا ۹۰، دوران شکوفایی فعالیت‌های فضایی بود چرا که بودجه به آن تخصیص داده می‌شد. اما از سال ۹۰ با توجه به افول بودجه و اعتبارات، مأموریت‌ها و فعالیت‌های فضایی هم مانند سایر فعالیت‌های پژوهشی کشور کاهش یافت.
